თელ არადი უტყვი მოწმე
გამქრალი ქალაქი, იდუმალებით მოცული ტაძარი, უამრავი უძველესი წარწერა — შეიძლება იფიქროთ, რომ საუბარია სათავგადასავლო ფილმზე. მაგრამ სინამდვილეში საუკუნეების განმავლობაში ზემოთ ჩამოთვლილი და კიდევ მრავალი სხვა რამ თელ არადის (ისრაელი) უდაბნოს ქვიშაში იყო დამარხული.
ისრაელის თანამედროვე ქალაქი არადი მრავალ სტუმარს იზიდავს. მისი მოსახლეობა 27 000-ს შეადგენს. ის იუდას უდაბნოში მკვდარი ზღვის დასავლეთით მდებარეობს, საიდანაც დაახლოებით 8 კილომეტრის მოშორებით ძველი არადია. ქვიშის რამდენიმე ფენის ქვეშ სწორედ აქ აღმოაჩინეს არქეოლოგებმა ისტორიული ნაგებობები და წარწერები.
წარწერები თიხის ფირფიტებზე იყო გაკეთებული. ბიბლიურ დროში, როგორც წესი, თიხის ფირფიტებზე წერდნენ. თელ არადში ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად ძალიან ბევრი თიხის ფირფიტა იპოვეს. რა ღირებულება აქვს აღმოჩენილ მასალებს?
თელ არადის არქეოლოგიური მასალების ასაკი საკმაოდ ვრცელ ბიბლიურ პერიოდს მოიცავს — ისრაელში მსაჯულების დროიდან ძვ. წ. 607 წელს იუდაში ბაბილონელების შემოჭრამდე. ეს აღმოჩენები კიდევ ერთხელ ადასტურებს ბიბლიის უტყუარობას. ისინი იმაზეც მოწმობს, თუ როგორ იყენებდნენ ძველ ისრაელში ღვთის პირად სახელს.
არადი და ბიბლია
მართალია, ბიბლიაში არადის შესახებ ბევრი არაფერია ნათქვამი, მაგრამ ერთ დროს ეს სტრატეგიული ქალაქი მთავარ სავაჭრო გზებს აკონტროლებდა. ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ისტორიული ფაქტები და არქეოლოგიური მასალა იმაზე მეტყველებს, რომ ეს ადგილი ძველად არაერთხელ განადგურებულა და აღდგენილა. ამ აღდგენების შედეგად წარმოიშვა „თელ“-ი, ანუ ყორღანი (ბორცვი, რომლის ქვეშაც ძველი ქალაქია დამარხული).
ბიბლია პირველად არადს მაშინ მოიხსენიებს, როცა უდაბნოში ისრაელების 40 წლიანი ხეტიალის დასასრულის შესახებ გვიყვება. მოსეს ძმის, აარონის, სიკვდილის შემდეგ ღვთის ხალხი აღთქმული ქვეყნის სამხრეთ საზღვარს მიუახლოვდა. არადის ქანაანელი მეფის აზრით, ამ ხალხის დამარცხება ძალიან ადვილი იყო, და ისრაელების წინააღმდეგ გაილაშქრა კიდეც. იეჰოვა ღმერთის დახმარებით ისრაელები მტერს გაბედულად შეებრძოლნენ, სრული გამარჯვება მოიპოვეს და არადი მიწასთან გაასწორეს, თუმცა ამ ქალაქის ზოგი მკვიდრი, როგორც ჩანს, განადგურებას გადაურჩა (რიცხვები 21:1—3).
ქანაანელებმა სასწრაფოდ აღადგინეს თავიანთი სტრატეგიული ქალაქი; რამდენიმე წლის შემდეგ, როდესაც იესო ნავეს ძემ ჩრდილოეთიდან დაიწყო „მთელი მთიანი მხარის“ და ნეგების განადგურება და ქანაანელების ხოცვა, პირველი, ვინც მას შეეწინააღმდეგა, „არადის მეფე“ იყო (იესო ნავეს ძე 10:40; 12:14). მოგვიანებით ნეგების ამ მხარეში დასახლდნენ კენიელი ხობაბის შთამომავლები, რომლებიც ისრაელებს უდაბნოში ხეტიალისას შეუერთდნენ (მსაჯულები 1:16).
არქეოლოგიური აღმოჩენები
თელ არადის ნანგრევები შემდგომი ბიბლიური პერიოდის შესახებაც გვაწვდის მცირე, თუმცა საინტერესო ინფორმაციას. მაგალითად, არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს კედლის გარკვეული მონაკვეთები. არქეოლოგების აზრით, ზოგიერთი მათგანი სოლომონ მეფის დროინდელია; მისი მეფობის პერიოდში მრავალი ნაგებობა აშენდა (1 მეფეები 9:15—19). მიწის ერთი ფენა ცეცხლით განადგურების შესახებ მოწმობს და ძვ. წ. X საუკუნის დასაწყისით თარიღდება. ეს შეიძლება მომხდარიყო ეგვიპტელი მეფე შიშაკის ისრაელში შეჭრისას, სოლომონის სიკვდილიდან ხუთიოდე წლის შემდეგ. ამ ისტორიას სამხრეთ ეგვიპტეში კარნაკის კედლის გამოსახულება ადასტურებს, სადაც დაპყრობილ მრავალ ქალაქთა შორის არადიც არის ნახსენები (2 მატიანე 12:1—4).
საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ნაპოვნი დაახლოებით 200 ფირფიტიდან მრავალზე ებრაული სახელები წერია; ეს სახელები ბიბლიაშიც გვხვდება, მაგალითად, ფაშხური, მერემოთი და კორახის ძეები. თიხის ფირფიტებიდან ზოგიერთი ძალიან საინტერესოა, ვინაიდან მათზე ღვთის პირადი სახელი წერია. ოთხი ებრაული ასოთი יהוה [ჲჰვჰ] (რომელსაც ხშირად ტეტრაგრამატონს უწოდებენ) წარმოდგენილი ეს სახელი მხოლოდ უზენაეს ღმერთთან მიმართებაში გამოიყენებოდა. მოგვიანებით ცრურწმენის საფუძველზე მრავალი მიიჩნევდა, რომ ღვთის სახელის ხსენება მკრეხელობა იყო. მაგრამ თელ არადსა და სხვაგან ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად ნაპოვნი მასალები ადასტურებს, რომ ბიბლიურ დროში ღვთის სახელს თავისუფლად იყენებდნენ ყოველდღიურად, მისალმებისას და კეთილი სურვილების გამოხატვისას. მაგალითად, ერთ ძველ წარწერაში აღნიშნულია: „ბატონ ელიშიბს! დაე, იაჰვემ [იეჰოვამ] გამყოფოთ კარგად . . . ის იაჰვეს ტაძარშია“.
რა შეიძლება ითქვას სტატიის დასაწყისში მოხსენიებულ იდუმალებით მოცულ ტაძარზე? თელ არადში აღმოჩენილი ნაგებობა, რომელზეც ბევრს მსჯელობენ, სატაძრო კომპლექსია, დასრულებული სამსხვერპლოთი, რომელიც იუდეველთა სამეფოს არსებობის პერიოდში მოქმედებდა. ის სოლომონის მიერ იერუსალიმში აგებულ ტაძარზე ბევრად პატარაა, მაგრამ ამ წმინდა ნაგებობას ბევრი დეტალით ჰგავს. რატომ და როდის ააგეს არადის ტაძარი? რა დანიშნულება ჰქონდა მას? არქეოლოგებსა და ისტორიკოსებს ამ კითხვებზე მხოლოდ სავარაუდო პასუხები აქვთ.
იეჰოვამ არაორაზროვნად უთხრა თავის ხალხს, რომ მხოლოდ იერუსალიმის ტაძარში უნდა აღენიშნათ დღესასწაულები და მხოლოდ იქ უნდა აღევლინათ შესაწირავები (კანონი 12:5; 2 მატიანე 7:12). ასე რომ, არადის ტაძრის აგება ღვთის კანონის დარღვევა იყო და, შესაძლოა, ის მაშინ ააშენეს, როდესაც ისრაელებმა, ღვთის ნების საპირისპიროდ, სხვაგანაც დაიწყეს მსხვერპლის აღვლენა და რელიგიური რიტუალების შესრულება (ეზეკიელი 6:13). თუ ასეა, ამ ცრუ თაყვანისმცემლობის ცენტრებს ან ხიზკია ან იოშია დაანგრევდა ძვ. წ. VIII—VII საუკუნეებში (2 მატიანე 31:1; 34:3—5, 33).
ცხადია, არადის წარსულის ჩვენამდე მოღწეული მცირე ფრაგმენტიც კი მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის. ქვიშიდან წამომართული უძველესი ნაგებობები თუ მათში აღმოჩენილი ნივთები ბიბლიის უტყუარობას ადასტურებს; ისინი ჭეშმარიტი თაყვანისმცემლობის შეურაცხმყოფელი იმიტაციის აღზევებასა და დაცემას ადასტურებს, და იმას, რომ იეჰოვას სახელს ყოველდღიურად დიდი პატივისცემით მოიხსენიებდნენ.
[რუკა⁄სურათი 23 გვერდზე]
(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)
იერუსალიმი
მკვდარი ზღვა
არადი
თელ არადი
[საავტორო უფლება]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[სურათი 24 გვერდზე]
კარნაკის (ეგვიპტე) კედლის მონაკვეთი
[საავტორო უფლება]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est
[სურათი 25 გვერდზე]
წარწერის ფრაგმენტი ასე იკითხება: „დაე, იაჰვემ [იეჰოვამ ] გამყოფოთ კარგად . . .“
[საავტორო უფლება]
Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority
[სურათი 25 გვერდზე]
თელ არადის ტაძრის ნაწილი
[სურათი 25 გვერდზე]
თელ არადის ყორღნის ხედი აღმოსავლეთიდან
[სურათის საავტორო უფლება 25 გვერდზე]
Todd Bolen/Bible Places.com