რაში — ბიბლიის გავლენიანი კომენტატორი

რომელია ებრაულ ენაზე დაბეჭდილი ერთ-ერთი პირველი წიგნი? კომენტარი მოსეს ხუთწიგნეულზე. ის დაიბეჭდა 1475 წელს ქალაქ რეჯო-დი-კალაბრიაში (იტალია). ვინ არის მისი ავტორი? მამაკაცი, რომელიც რაშის სახელითაა ცნობილი.

რატომ მიენიჭა განსაკუთრებული უპირატესობა ამ კომენტარს? ეზრა შერეშევსკი თავის წიგნში „რაში — მამაკაცი და მისი სამყარო“ აღნიშნავს, რომ რაშის კომენტარი «მთავარი სახელმძღვანელო გახდა ებრაულ ოჯახებსა და „სასწავლო სახლებში“. სხვა არც ერთ ებრაულ ლიტერატურულ ნაშრომს არ მოუპოვებია ასეთი აღიარება . . . რაშის მიერ დაწერილ მოსეს ხუთწიგნეულის კომენტარს ორასზე მეტი კომენტატორის გამოხმაურება მოჰყვა».

მხოლოდ ებრაელებზე მოახდინა გავლენა რაშის კომენტარმა? მიუხედავად იმისა, რომ ბევრისთვის ეს შეუმჩნეველი იყო, საუკუნეების მანძილზე მისი კომენტარი ებრაულ წერილებზე გავლენას ახდენდა ბიბლიის თარგმანებზე. მაგრამ ვინ იყო რაში და როგორ გახდა ის ასეთი გავლენიანი?

ვინ იყო რაში?

რაში დაიბადა 1040 წელს ტრუაში (საფრანგეთი)a. ახალგაზრდობის პერიოდში ის სწავლობდა რაინლანდში — ვორმსისა და მაინცის ებრაულ სასულიერო აკადემიებში. მისი მასწავლებლები იყვნენ ევროპაში ყველაზე სახელგანთქმული ებრაელი სწავლულები. დაახლოებით 25 წლის ასაკში პირადი მდგომარეობის გამო მას მოუწია ტრუაში დაბრუნება. რაში, როგორც უკვე გამოჩენილი სწავლული, მოკლე ხანში ადგილობრივი ებრაული საზოგადოების რელიგიური წინამძღოლი გახდა და საკუთარი სასულიერო აკადემია დააარსა. დროთა განმავლობაში ამ ახალ ებრაულ სასწავლო ცენტრში განათლების მიღება უფრო პრესტიჟული გახდა, ვიდრე გერმანიის სასწავლებლებში, სადაც რაშის მასწავლებლები მოღვაწეობდნენ.

იმ პერიოდში საფრანგეთში მცხოვრები ებრაელები შედარებით მშვიდობიანად და შეხმატკბილებულად ცხოვრობდნენ ქრისტიან მეზობლებთან. ასეთ ვითარებაში რაშის შესაძლებლობა მიეცა, თავისუფლად გაეგრძელებინა მეცნიერული მოღვაწეობა. მაგრამ მისი საქმიანობა მხოლოდ ამით არ შემოიფარგლებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ ის სახელგანთქმული პედაგოგი და აკადემიის ხელმძღვანელი იყო, მეღვინეობით ირჩენდა თავს. სხვადასხვა ხელობის საფუძვლიანი ცოდნა საშუალებას აძლევდა, დაახლოებოდა საშუალო ფენის ებრაელებს, თანაეგრძნო მათთვის და შესულიყო მათს მდგომარეობაში. რაშის ტრუას ადგილმდებარეობაც დაეხმარა, უფრო მეტ რამეში გარკვეულიყო. რამდენადაც ამ ქალაქზე გადიოდა მთავარი სავაჭრო გზები, ის კოსმოპოლიტურ ცენტრს წარმოადგენდა. ამის წყალობით რაში გაეცნო სხვადასხვა ერის კულტურასა და ადათ-წესებს.

რატომ იყო საჭირო განმარტება?

ებრაელები ცნობილი იყვნენ როგორც „წიგნის ხალხი“. მაგრამ „წიგნი“ — ბიბლია — ებრაულ ენაზე არსებობდა, „ხალხი“ კი იმ დროს საუბრობდა არაბულ, ფრანგულ, გერმანულ, ესპანურ და სხვა უამრავ ენაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ებრაელთა უმრავლესობა ბავშვობიდან სწავლობდა მშობლიურ ენას, მათ ბოლომდე არ ესმოდათ ბევრი ბიბლიური გამოთქმა. ამავე დროს, საუკუნეების მანძილზე რაბინული იუდაიზმის მიმდევრები არ აძლევდნენ ხალხს საშუალებას, გულდასმით გამოეკვლიათ ბიბლიური მუხლების სიტყვასიტყვითი მნიშვნელობა. ბიბლიურ სიტყვებსა და მუხლებზე უამრავი იგავი და ლეგენდა არსებობდა. ბევრი ასეთი განმარტება და თქმულება თავმოყრილია მიდრაშულ ლიტერატურაშიb.

რაშის შვილიშვილიც, რაბინ სამუელ ბენ მეირი (რაშბამ), ბიბლიოლოგი იყო. დაბადების 37:2-თან დაკავშირებით თავის კომენტარში ის ამბობდა, რომ «[რაშის წინამორბედი] კომენტატორები . . . ასწავლიდნენ ბიბლიურ ქადაგებას (დერაშოტ), რასაც ყველაზე მნიშვნელოვნად მიიჩნევდნენ, [მაგრამ] ისინი არ იკვლევდნენ ბიბლიური მუხლების სიტყვასიტყვით მნიშვნელობას». ასეთ ტენდენციასთან დაკავშირებით დოქტორი ა. კოჰენი აღნიშნავს: «რაბინებმა დაადგინეს წესი, რომლის თანახმადაც მუხლის განმარტება შეთანხმებული უნდა ყოფილიყო „ფეშატთან“ — მის პირდაპირ მნიშვნელობასთან, მაგრამ ისინი პრაქტიკაში არ იყენებდნენ ამ წესს» (Sonsino Books of the Bible). ასეთ რელიგიურ გარემოში მცხოვრები საშუალო ფენის ებრაელები ბიბლიის კითხვისას ვერაფერს გებულობდნენ და გრძნობდნენ, რომ ამხსნელს საჭიროებდნენ.

რაშის მიზანი და მის მიერ გამოყენებული მეთოდები

მთელი სიცოცხლის მანძილზე რაშის მიზანი იყო, ებრაული წერილების ტექსტი გასაგები გაეხადა ყველა ებრაელისთვის. ამის განსახორციელებლად მან დაიწყო იმ სპეციფიკური სიტყვებისა და მუხლების შესახებ გაკეთებული კომენტარების შეგროვება, რომლებიც, მისი აზრით, ძნელი გასაგები იქნებოდა მკითხველისთვის. რაშის განმარტებებში მოხსენიებულია მისი მასწავლებლების კომენტარებიც, რაც ცხადყოფს, რომ მას საფუძვლიანად ჰქონდა შესწავლილი რაბინული ლიტერატურა. რაშიმ ენათმეცნიერული გამოკვლევების შედეგად ყველა ხელმისაწვდომი წყარო მოძებნა. ის ყურადღებას ამახვილებდა იმაზე, თუ რა გავლენას ახდენდა ტექსტის გაგებაზე მასორეტების მიერ შემოღებული ხმოვნებისა და მახვილების აღმნიშვნელი ნიშნები. მოსეს ხუთწიგნეულის კომენტარში სიტყვის მნიშვნელობის განმარტებისას ის ხშირად ეყრდნობოდა არამეულ თარგმანს („ონკელოსის თარგუმი“). რაშიმ გონიერება და საზრიანობა გამოიჩინა, როდესაც საფუძვლიანად შეისწავლა სინტაქსი და გამოიკვლია, რა დამატებითი მნიშვნელობები შეიძლება ჰქონოდა თანდებულებს, კავშირებს, ზმნებსა და მეტყველების სხვა ნაწილებს. მოკლე ხანში მისი კომენტარების საშუალებით უფრო ადვილი გასაგები გახდა ებრაული ენის სინტაქსი და გრამატიკის სხვა ნაწილები.

რაბინული იუდაიზმისგან განსხვავებით, რაში ყოველთვის ცდილობდა, ზუსტად აეხსნა ტექსტის სიტყვასიტყვითი მნიშვნელობა. მაგრამ შეუძლებელი იყო, უგულებელეყო ებრაელებისთვის საკმაოდ კარგად ცნობილი, გავრცელებული მიდრაშული ლიტერატურა. რაშის კომენტარში ყურადღებას იპყრობს მისი თვალსაზრისი მიდრაშულ ლიტერატურასთან დაკავშირებით, რომელიც ხშირად აბუნდოვნებდა ბიბლიური მუხლების ზუსტ მნიშვნელობას.

თავის კომენტარში დაბადების 3:8-სთან დაკავშირებით რაში განმარტავს: «არსებობს უამრავი ჰაგადურიc მიდრაში, რომლებიც ჩვენმა ბრძენკაცებმა უკვე სწორი სახით წარმოგვიდგინეს წიგნში „ბერეშით რაბა“ და სხვა რჩეული მიდრაშული თხზულებების კრებულებში. მე მხოლოდ დაინტერესებული ვარ, გავიგო მუხლის ზუსტი მნიშვნელობა (ფეშატ) და გავეცნო ჰაგადებს, რომლებიც კონტექსტის მიხედვით ხსნის ბიბლიურ მუხლს». რაშიმ შეარჩია და მხოლოდ ის მიდრაშები გამოსცა, რომლებიც, მისი აზრით, გასაგებად ხსნიდა მუხლის ან კონტექსტის მნიშვნელობას; მან რედაქცია არ გაუკეთა, ანუ არ დაუშვა, გამოცემულიყო ის მიდრაშები, რომლებიც ორაზროვნებასა და დაბნეულობას იწვევდა. ამის წყალობით მომავალი ებრაელი თაობისთვის ცნობილი გახდა რაშის მიერ გამოცემული საუკეთესო მიდრაშები.

თუმცა რაში დიდ პატივს სცემდა თავის მასწავლებლებს, როდესაც ხვდებოდა, რომ მათი განმარტებები არალოგიკური იყო, გაბედულად გამოთქვამდა საწინააღმდეგო აზრებს. როდესაც ვერ გებულობდა განსაზღვრულ ნაწყვეტს ან გრძნობდა, რომ ადრე არასწორად ახსნა მისი მნიშვნელობა, მზად იყო ეღიარებინა ეს; ის იმ შემთხვევებსაც კი იხსენებდა, როდესაც მისი სტუდენტები დაეხმარნენ, შეეცვალა აზროვნება.

მის დროს არსებული პირობების ზეგავლენა

რაშის ძალიან კარგად ესმოდა თავისი თანამედროვეების მოთხოვნილებები. ერთმა მწერალმა შემდეგი დასკვნა გააკეთა ამასთან დაკავშირებით: „[რაშის] კომენტარი დიდი შენაძენი იყო ებრაელებისთვის, რადგან მისი საშუალებით ნათელი და გასაგები გახდა ტექსტის ყველა მნიშვნელოვანი ნაწყვეტი მშობლიურ ენაზე. მისი კომენტარი ისეთი სითბოთი და ჰუმანიზმით იყო გამსჭვალული და არაჩვეულებრივი ოსტატობით შესრულებული, რომ საღვთო წერილივით დასაფასებელი და ლიტერატურული ნაწარმოებივით საყვარელი გახდა. რაში ისევე სხარტად და ოსტატურად წერდა ებრაულად, როგორც ფრანგულად. თუ აზრის გადმოსაცემად სათანადო ებრაულ სიტყვას ვერ პოულობდა, ებრაული ასოებით ფრანგულ სიტყვას წერდა“. რაშიმ 3 500-ზე მეტი ფრანგული სიტყვის ტრანსლიტერაცია გააკეთა, რაც მნიშვნელოვანი წყარო გახდა იმ სტუდენტებისთვის, რომლებიც ძველ ფრანგულ სალიტერატურო ენასა და ფონეტიკას სწავლობდნენ.

რაში თავდაპირველად შედარებით მშვიდობიან გარემოში ცხოვრობდა, მაგრამ მისი ცხოვრების ბოლო წლებში საკმაოდ დაიძაბა ურთიერთობა ებრაელებსა და ქრისტიანებს შორის. 1096 წელს პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობის შედეგად გაპარტახდა რაინლანდის ის ნაწილი, სადაც ებრაელები ცხოვრობდნენ და სადაც რაშიმ განათლება მიიღო. იმ დროს ათასობით ებრაელი დაიხოცა. როგორც ჩანს, ამ ხოცვა-ჟლეტის შესახებ ცნობამ იმოქმედა რაშის ჯანმრთელობაზე (რომელიც დღითი დღე უარესდებოდა მის გარდაცვალებამდე, 1105 წლამდე). ამ პერიოდში შესამჩნევი ცვლილებები მოხდა მის კომენტარებში. ამის თვალსაჩინო მაგალითია ესაიას 53-ე თავი, რომელშიც ყურადღება მახვილდება იეჰოვას ნატანჯ მსახურზე. ადრე რაშიმ ეს მუხლები მესიას დაუკავშირა, როგორც ეს თალმუდშია მოხსენიებული. მაგრამ, როგორც ჩანს, ჯვაროსნული ლაშქრობების შემდეგ ის ფიქრობდა, რომ ეს მუხლები ეხებოდა იმ ებრაელ ხალხს, რომლებიც უსამართლოდ დაიტანჯნენ. ამის შედეგად სრულიად შეიცვალა ებრაელების თვალსაზრისი ამ მუხლებთან დაკავშირებითd. ამგვარად, ქრისტიანული სამყაროს წარმომადგენლების არაქრისტიანული მოქმედების გამო, ბევრს, მათ შორის ებრაელებს, ყოველგვარი სურვილი დაეკარგათ, გაცნობოდნენ ჭეშმარიტებას ქრისტეს შესახებ (მათე 7:16–20; 2 პეტრე 2:1, 2).

როგორი გავლენა მოახდინა მან ბიბლიის თარგმნაზე?

მალე რაშის გავლენა, ებრაელების გარდა, სხვებზეც გავრცელდა. ფრანგი ბერი ნიკოლოზ ლირა (1270—1349), რომელიც ბიბლიის კომენტატორი იყო, ისე ხშირად ეყრდნობოდა „რაბი სოლომონის [რაში]“ თვალსაზრისს, რომ მეტსახელად „მეორე სოლომონი“ შეარქვეს. თავის მხრივ, ლირას გავლენის ქვეშ მოექცა ბევრი კომენტატორი და მთარგმნელი, მათ შორის იმ მთარგმნელების წინამორბედები, რომლებმაც შეასრულეს ინგლისურ ენაზე არსებული „მეფე ჯეიმზის თარგმანი“, აგრეთვე რეფორმატორი მარტინ ლუთერი, რომელმაც ბიბლიის სრულიად ახალი თარგმანი გააკეთა გერმანულ ენაზე. ლუთერი იმდენად ენდობოდა ლირას, რომ ამის შესახებ ერთ ცნობილ ლექსში დაიწერა: „ლირას რომ არ დაეკრა ქნარზე, ლუთერი არ იცეკვებდა“.

რაშიზე დიდი გავლენა მოახდინა რაბინულმა აზროვნებამ, რომელიც არ შეესაბამებოდა ქრისტიანულ ჭეშმარიტებას. მაგრამ ბიბლიის სხვა მკვლევარებისა და მთარგმნელებისგან განსხვავებით, მან ძირფესვიანად გამოიკვლია ძველი ებრაული ტერმინები, სინტაქსი და მთელი გრამატიკა; შეეცადა, გასაგები და ნათელი გაეხადა ტექსტის სიტყვასიტყვითი მნიშვნელობა, რის შედეგადაც ბიბლიის მკვლევარებსა და მთარგმნელებს უმნიშვნელოვანესი ნაშრომი დაუტოვა.

[სქოლიოები]

[საავტორო უფლება 26 გვერდზე]

Text: Per gentile concessione del Ministero dei Beni Culturali e Ambientali