Boma​—⁠Nduku To Mbeni?

“Mono keyindula inki mutindu mono kezolaka kufwa. Mono kezolaka ve kubaka disasi, kansi kana mono kuzola, mono tazola kubaka disasi na ntu kaka awa, ebuna mono kufwa mbala mosi.”

MUPANZI-NSANGU ya zulunalu Los Angeles Times kuwaka yau na mwana ya nkento mosi ya bamvula 14. Yandi vandaka kuyula bana ya nzo-nkanda bangyufula na yina metala kugonda ya kulutaka ntama mingi ve​—⁠batoko kefwa bambuta mpi batoko ya nkaka. Nsangu yango kuvandaka na ntu-dyambu: “Inza ya Boma.”

Nge lenda kuvila ve nde bantu mingi kezingaka na inza ya boma. Boma ya inki? Yau lunga kuvanda mpasi na kutendula mbotembote konso boma yina. Tala kana nge lunga kuzwa na kati ya lupangu ya melanda, bima ya banduku na nge to bantu mingi na nzyunga na beno kebangaka. Lupangu mekatuka na zulunalu Newsweek ya Novembri 22, 1993, mpi yau kesonga mambu ya “bana 748 ya kele ti bamvula na kati ya 10 tii 17, kumosi ti bibuti na bau kutubaka.”

Kana bau yufulaka batoko yina bangyufula ntangu yai, bau lendaka kutuba bikuma ya nkaka ya boma, mu mbandu ndikunu ya ntoto. Na nima ya mbebisa ya ndikunu ya ntoto na Los Angeles na Yanuari 1994, Time kutubaka nde: “Na kati ya bidimbu ya maladi ya ntama ya kunyokwama na mabanza kebikisaka kele: mbambuka ya kintulumukina ya mambu ya ntama, bandosi, lukebo, mpi makasi na yina metala kukonda ya lusungiminu na luzingu na yandi mosi.” Munkita mosi ya kubakaka lukanu ya kukatuka na ndambu yina kutubaka nde: “Mbebisa kele kima ya mpamba. Yau kele kima ya boma kibeni. Nge kekwenda kulala na nsi ya kimatilu ti basabatu na nge na makulu. Nge kelala ve. Nge kevanda kaka pana na kuvingilaka yau konso mpimpa. Yau kele mbote ve.”

“Kulandana ya Bampasi Yina Kubikaka Bantu ya Japon na Mawa” kuvandaka ntu-dyambu ya kupesamaka na nsangu ya kukatukaka na Tokyo na Aprili 11, 1995. Yau kutubaka nde: “Gaz neurotoxique (mupepe ya mbi) . . . kuvandaka kibeni mupepe ya ngolo na mabanza ya bantu ya Japon sambu yau kwisaka bonso kitini ya ndandana ya mambu, yina na kimvuka, kunataka kukonda kivuvu sambu na makwisa. . . . Bantu kekudiwaka dyaka ve na lutaninu na babalabala yina vandaka kuzabana mbote sambu na lutaninu na bau ya mpimpa to ya ntangu.” Mpi yau kele kaka bambuta ve bantu kewaka boma. “Profesere Ishikawa [ya Universite ya Seijo] kutubaka nde mayindula . . . kuvandaka na kati ya baleke, bayina ntangu mingi kuvandaka ve ti kifwanisu ya mbote ya yina makwisa vandaka kubumbila bau.”

Nzikisa kepesa ngindu nde: “boma ya kuluta mingi lenda kubalula shimi ya butomfu, na kukumisaka muntu ti mawi ya kususumukaka mingi na adrénaline ya nitu na yandi mosi ata bamvula kumi na nima.” Bantu ya siansi kemeka na kubakisa inki mutindu butomfu ketendulaka dyambu ya boma​—⁠inki mutindu beto ketesaka mambu ya fyotifyoti mpi kepesaka mvutu ti boma. Profesere Joseph LeDoux kusonikaka nde: “Na kusengumunaka banzila ya ngidika ya misisa na nsadisa ya yina dyambu ketindaka kigangwa na kulonguka na yina metala boma, beto ketula kivuvu na kutendula kimvuka ya mambu ya mbambuka ya mutindu yai.”

Kansi, sambu na boma, bantu mingi na kati na beto kesepelaka mingi ve na mambu ya metala lufulu ya ngidika ya shimi ya misisa. Beto lunga kusepela na masonga yonso na bamvutu ya bangyufula bonso yai: Sambu na inki beto kewaka boma? Inki mutindu beto fwete kupesa mvutu? Keti boma yonso kele mbote?

Ya kyeleka, ngatu nge lunga kundima nde boma lenda kusadisa nge. Mu mbandu, mpimpa kele ntangu nge kepusana na nzo na nge. Kyelo kele ya kukanguka fyoti, kansi nge bikaka yau ya kukanga ngolo. Na kutalaka na nela, nge kemona bizusi kenikana. Nswalunswalu nge mekuma pima, na kudiwaka nde kima mosi kekwendila ve. Mbala ya nkaka muyibi to bandi ya kekotilaka bantu kele na kati.

Boma na nge ya kubutukila ya bamvwandilu ya mutindu yai lungaka kugulusa nge na kukota na kyese yonso na mvwandilu ya kigonsa. Boma lenda kusadisa nge na kudibongisa to na kubaka lusadisu na ntwala nge kutana na mambi. Bambandu ya mutindu yai kele mingi: kidimbu mosi kekebisa nge sambu na tansio ya ngolo ya kura; luzayisu ya radio na yina metala mupepe ya ngolo yina tabula nswalu na ndambu na beno; makelele ya ngolo na motere ya kebasika na kamio na nge ntangu nge ketambula na nzila mosi ya bantu kele mingi.

Na bamambu ya nkaka sansa ya boma lenda kuvanda kibeni nduku. Yau lenda kusadisa beto na kuditanina to na kusala ti mayele yonso. Kansi, nge mezaba mbote nde boma ya konso ntangu to ya kuluta mingi kele nduku ve ata fyoti. Yau kele mbeni. Yau lenda kukumisa mpema nkufi, kunata madikita ya ntima, lebakana, matekita, nzala ya kuluka, mpi mawi ya kukonda kutula dikebi na bamfinangani na nge.

Yau tasepedisa nge mingi na kumona nde Biblia ketuba mbotembote nde, na ntangu na beto, mambu ya kebangisa mpi ya boma ya ngolo tavanda na ntoto. Sambu na inki yau kele mutindu yina, mpi inki bupusi yau lunga kuvanda na yau na zulu ya luzingu mpi mabansa na nge? Dyaka, sambu na inki yau lenda kutubama na mboninu ya Biblia nde, boma ya konso kilumbu kele yina kesadisa mpi kele mbote mpenza? Tala mvutu na Nzozulu ya Nkengi (ya Kifalansa) ya Oktobri 15, 1995 lutiti 5.

[Caption on page 3]

[Box on page 3]

Bau kuyufulamaka sambu na mambu ya vandaka kutadila bau mpi mabuta na bau mingi, bambuta mpi bana ketubila boma na bau:

BANA BIBUTI

56% Mubulu ya kugonda bamambere ya dibuta 73%

53% Mbuta ya kevidisaka kisalu 60%

43% Ya kelungaka ve na kuzwa madya 47%

51% Ya kelungaka ve na kuzwa munganga 61%

47% Ya kelungaka ve na kuzwa nzo 50%

38% Mambere ya dibuta ya kele na dikambu ya dyamba 57%

38% Mabuta na bau tavanda ve na kimvuka 33%

Kisina: Newsweek, Novembri 22, 1993