Bo Nungaka Mpasi ya Bo Vandaka Kumonisa Bo

FRIEDA JESS kubutukaka na mvu 1911 na Danemark, na nima yandi ti bibuti na yandi kwendaka kuzinga na Husum na nordi ya Allemagne. Mwa bamvula na nima yandi zwaka kisalu na Magdeburg, mpi na mvu 1930 yandi bakaka mbotika mpi yandi kumaka Longoki ya Biblia, mutindu bo vandaka kubinga ntete Bambangi ya Yehowa. Hitler yantikaka kuyala na mvu 1933, mpi sambu na Frieda yo vandaka luyantiku ya bamvula 23 ya bampasi na maboko ya baluyalu ya kidiktatire yonso zole.

Na Marsi 1933 luyalu ya Allemagne kusadisaka vote na insi ya mvimba. Muntu mosi ya kelongukaka mambu ya ntama, Detlelf Garbe, mfumu ya musée ya Kan ya Konsantrasio ya Neuengammeyina kele penepene ti Hamburg ketendula nde: “Bantu ya Nazi vandaka kupusa bantu na kingolongolo sambu bantu mingi kuvote mfumu na bo, Adolf Hitler.” Bambangi ya Yehowa kulandaka ndongisila ya Yezu ya kuvanda na bukatikati na makambu ya politiki mpi ya “kukonda kuvukana ti inza,” yo yina bo votaka ve. Inki mbuma yo butaka? Bo buyisaka kisalu ya Bambangi.​—Yoane 17:16, NW.

Frieda vandaka kulanda kusala kisalu na yandi ya Bukristu na kinsweki, nkutu yandi sadisaka na kunyema periodike Nzozulu ya Nkengi. Yandi ketuba nde: “Mwa baperiodike yango vandaka kukota na kinsweki na bakan ya konsantrasio sambu na bampangi na beto Bakristu.” Na mvu 1940 bo kangaka yandi mpi bantu ya Gestapo kusambisaka yandi, na nima yandi lutisaka bangonda mingi na boloko yandi mosi. Inki kusadisaka yandi na kukanga ntima? Yandi ketuba nde: “Kisambu vandaka kisika na mono ya kutinina. Mu vandaka yantika kusamba na sukasuka kibeni mpi mu vandaka kusamba mbala mingi konso kilumbu. Kisambu kupesaka mono ngolo mpi yo sadisaka mono na kuvanda ve ti basusi mingi.”​—Filipi 4:6, 7.

Bo basisaka Frieda na boloko, kansi na mvu 1944 bantu ya Gestapo kukangaka yandi dyaka. Na mbala yai bo zengilaka yandi bamvula nsambwadi na boloko ya Waldheim. Frieda kelanda na kutuba nde: “Bantu yina vandaka kukengila boloko kupesaka mono ti bankento yankaka kisalu ya kuyobisa bakabine. Mbala mingi mu vandaka kusala kisika mosi ti nkento mosi ya katukaka na Tchécoslovaquie. Mu vandaka kutubila yandi mambu mingi ya metala Yehowa mpi lukwikilu na mono. Masolo yina vandaka kukumisa lukwikilu na mono ngolo.”

Bo Basisaka Yandi na Boloko Kansi Sambu na Mwa Ntangu Fyoti

Na Mayi 1945, basoda ya Union Soviétique kubasisaka bantu yonso yina kuvandaka na boloko ya Waldheim, ebuna Frieda kuvandaka na nswa ya kuvutuka na Magdeburg mpi kuvutukila kisalu na yandi ya kulonga kansi sambu na mwa ntangu fyoti. Bo kumaka dyaka kunyokula Bambangi, mbala yai na bamfumu ya Bisika yina Union Soviétique vandaka kuyala. Gerald Hacke ya Institut mosi (Hannah-Arendt-Institute for Research Into Totalitarianism) kusonikaka nde: “Bambangi ya Yehowa kuvandaka na kati ya mwa bimvuka ya bantu yina bo vandaka kumonisa mpasi mbala na mbala na baluyalu ya kidiktatire yonso zole ya Allemagne.”

Sambu na nki bo vandaka kumonisa bo dyaka mpasi? Mbala yai dyaka, kikuma ya ntetentete vandaka bukatikati ya Bakristu. Na mvu 1948, bo salaka vote na Allemagne ya Esti sambu bantu yonso kusola bamfumu, mpi mutindu Hacke ketendula, “kikuma ya ntetentete [ya bo monisilaka Bambangi ya Yehowa mpasi] kuvandaka nde bo vukanaka ve na vote yina.” Na Augusti 1950, bo buyisaka kisalu ya Bambangi ya Yehowa na Allemagne ya Esti. Bo kangaka bamingi na kati na bo, Frieda mpi kuvandaka.

Frieda kusambaka dyaka na tribinale mpi bo zengilaka yandi ndola ya bamvula sambanu na boloko. “Na mbala yai yandi vandaka kisika mosi ti bampangi na yandi Bakristu yankaka, mpi kuvanda kisika mosi kuvandaka lusadisu ya nene sambu na yandi.” Na ntangu bo yambulaka yandi na mvu 1956, yandi kwendaka kuzinga na Allemagne ya Westi. Frieda kele na bamvula 90 sesepi yai, yandi kezingaka na Husum, mpi kelanda kaka na kusambila Yehowa, Nzambi ya kyeleka.

Frieda kulutisaka bamvula 23 ya kunyokwama na nsi ya baluyalu ya kidiktatire zole. “Ba Nazi kusalaka yonso sambu na kufwa mono na kinsuni; Ba Koministe kusalaka yonso sambu na kubebisa kimpeve na mono. Na wapi mono vandaka kubaka ngolo? Kikalulu ya mbote ya kulonguka Biblia ntangu mu vandaka na kimpwanza, kusamba Yehowa ntangu yonso na kisika ya mu mosi, kuvukana ti Bakristu yankaka na konso ntangu yina mu vandaka ti kimpwanza ya kusala yo, mpi kuzabisa bantu yankaka malongi ya dibundu na mono konso ntangu ya mono vandaka na dibaku ya kusala yo.”

Ba Fasiste na Hongrie

Insi yankaka ya Bambangi ya Yehowa kumonaka mpasi na nsungi ya bamvula mingi kele Hongrie. Bamingi kunyokwamaka na maboko, kaka ya baluyalu ya kidiktatire zole mpamba ve, kansi tatu. Ádám Szinger kele mbandu mosi. Ádám kubutukaka na mvu 1922, na bwala Paks, na Hongrie, mpi yandi yelaka na dibuta ya bantu yina vandaka kusambila na Misioni. Na mvu 1937 Balongoki ya Biblia mingi kwendaka kutala Ádám na nzo na yandi, mpi yandi sepelaka mingi na nsangu na bo. Mambu ya yandi longukaka na Biblia kundimisaka yandi nde malongi ya dibundu na yandi vandaka kukatuka ve na Biblia. Yo yina yandi katukaka na Dibundu ya Misioni mpi yandi yantikaka kuvukana ti Balongoki ya Biblia na kisalu na bo ya kulonga bantu.

Bupusi ya Ba Fasiste kukumaka ngolo na Hongrie. Mbala mingi, bapolisi vandaka kumona Ádám kesamuna nzo na nzo mpi bo vandaka kutedimisa yandi sambu na kuyula yandi bangyufula. Bampasi yina Bambangi vandaka kumona kukumaka ngolo, mpi na mvu 1939 bo buyisaka kisalu na bo. Na mvu 1942, bo kangaka Ádám, bo kotisaka yandi na boloko, mpi bo bulaka yandi ngolo. Inki kusadisaka yandi ata yandi vandaka kaka ti bamvula 19 na kukanga ntima na ntwala ya bampasi mpi na kulutisa bangonda mingi na boloko? “Ntangu mu vandaka na nzo, mu vandaka kulonguka Biblia ti dikebi yonso mpi mu bakisaka mbotembote balukanu ya Yehowa.” Kaka na nima ya kubasika na boloko, Ádám kubakaka mbotika bonso Mbangi ya Yehowa. Yo salamaka na mpimpa ya Augusti 1942, na masa mosi penepene ya nzo na yandi.

Boloko na Hongrie,

Kisalu ya Mpasi na Kan na Serbie

Na mvita ya zole ya inza ya mvimba, Hongrie kuvukanaka na Allemagne sambu na kunwanisa Union Soviétique, mpi na nsuka ya mvu 1942, bo ponaka Ádám sambu na kukota na kisalu ya kisoda. Yandi ketuba nde: “Mu tubaka nde mu lenda sala ve kisalu ya kisoda sambu na mambu yina mu melongukaka na Biblia. Mu tendulaka pozisio na mono ya bukatikati.” Bo zengilaka yandi ndola ya bamvula 11 ya boloko. Kansi Ádám kulutisaka ntangu mingi ve na Hongrie.

Na mvu 1943 bo vukisaka Bambangi ya Yehowa kiteso ya 160 na kisika mosi mpi bo kotisaka bo na babarge ya maswa, mpi bo nataka bo na Serbie na nzila ya Nzadi ya Danube. Ádám mpi kuvandaka na kati na bo. Na Serbie bantu ya boloko yina kuvandaka na nsi ya Kimfumu ya Tatu ya Hitler. Bo kotisaka bo na kan ya mpasi na Bor mpi bo tindaka bo na kingolongolo na kusala na mine ya kwivre. Kiteso ya mvula mosi na nima, bo vutulaka bo dyaka na Hongrie, kisika bo yambulaka Ádám na basoda ya Union Soviétique na nsungi ya mvula ya mvu 1945.

Hongrie na Ntangu ya Luyalu ya Ba Koministe

Kansi kimpwanza kuvandaka ya ntangu mingi ve. Na nsuka ya bamvu 1940, bamfumu ya Ba Koministe na Hongrie kubuyisaka kisalu ya Bambangi ya Yehowa, kaka mutindu Ba Fasiste kusalaka na ntwala ya mvita. Na mvu 1952, Ádám kukumaka ti bamvula 29, yandi vandaka mekwelaka dezia mpi ti bana zole ya babakala, bo kangaka yandi mpi bo fundaka yandi nde yandi vandaka kusala makambu ya nku sambu yandi buyaka dyaka na kukota na kisalu ya kisoda. Ádám kutendulaka na tribinale nde: “Yai kele mbala ya ntete ve ya mu kebuya kusala kisalu ya kisoda. Ntangu mvita vandaka kusalama, bo tulaka mono na boloko mpi bo nataka mono na Serbie kaka sambu na kikuma mosi yai. Mu mebuya kusala kisalu ya kisoda sambu na kansansa na mono. Mu kele Mbangi ya Yehowa, mpi mu kekotaka ve na makambu ya politiki.” Bo zengilaka Ádám ndola ya bamvula nana na boloko, kansi na nima bo kulumusaka yo na bamvula iya.

Ádám kulandaka na kumona mpasi tii na katikati ya bamvu 1970, bamvula 35 na nima ya ntangu Balongoki ya Biblia kwendaka kutala bo mbala ya ntete na nzo ya bibuti na yandi. Na bantangu yina yonso, bo zengilaka yandi bandola ya bamvula 23 na batribinale sambanu, mbala kiteso ya kumi yandi mekotaka na baboloko ti na bakan. Yandi monaka mpasi na baluyalu tatu, Ba Fasiste na ntwala ya mvita ya zole ya inza ya mvimba na Hongrie, Ba Nazi ya Allemagne na Serbie, mpi Ba Koministe na ntangu ya guerre froide na Hongrie.

Ádám kezingaka tii bubu yai na bwala na bo na Paks, mpi yandi kelanda na kusadila Nzambi na kwikama yonso. Keti yandi vandaka ti ngolo ya kuyituka yina kusadisaka yandi na kukanga ntima na ntwala ya bampasi yina yandi kutanaka na yo mpi na kununga yo? Ve. Yandi ketendula nde:

“Kulonguka Biblia, kisambu, mpi kuvukana ti Bakristu yankaka kuvandaka na mfunu mingi. Kansi mono kezola kunyata mambu zole yankaka. Ya ntete, Yehowa kele Nto ya ngolo. Bangwisana ya ngolo ti yandi kuvandaka mfunu sambu na mono. Mpi ya zole, mu vilaka ve Roma mukapu 12, yina ketuba nde: ‘Kuvutula mbi na mbi ve.’ Yo yina mu vandaka ve ti kimbeni na ntima na mono. Mbala mingi mu vandaka na baokazio ya kuvutula mbi na bantu yina kumonisaka mu mpasi, kansi mu salaka yo ve. Beto fwete sadila ve ngolo ya Yehowa kepesaka beto sambu na kuvutula mbi na mbi.”

Nsuka ya Mpasi Yonso ya Bantu Kemonisaka Beto

Ntangu yai Frieda ti Ádám kele na kimpwanza ya kusambila Yehowa kukonda kima mosi ya lenda kangisa bo nzila. Kansi, inki mambu bonso yai ya bo kutanaka na yo kemonisa na yina metala kumonisa bantu mpasi sambu na lusambu? Minyokudi ya mutindu yai kenungaka ve, mingimingi ntangu yo kebwilaka Bakristu ya kyeleka. Ata minyokudi ya Bambangi ya Yehowa monaka kusalaka nde bo vidisa bima mingi mpi bo mona mpasi ya ngolo, yo nungaka ve na kulungisa lukanu na yo. Bubu yai, Bambangi ya Yehowa ke na kukuma kaka mingi na Eropa kisika baluyalu zole ya nene ya kidiktatire vandaka kuyala.

Inki Bambangi kusalaka na ntwala ya mpasi ya bo vandaka kumonisa bo? Mutindu disolo ya Frieda ti Ádám kemonisa yo, bo sadilaka ndongisila yai ya Biblia: “Kupesa nzila ve na mambu ya mbi nde yo bedisa nge, kansi sala mambu ya mbote sambu na kubedisa mambu ya mbi.” (Roma 12:21) Keti mambu ya mbote lenda nunga mambu ya mbi? Ee, kana yo kekatuka na lukwikilu mosi ya ngolo na Nzambi. Kununga ya Bambangi ya Yehowa na ntwala ya mpasi ya bo vandaka kumonisa bo na Eropa vandaka kununga ya mpeve ya Nzambi. Yo kemonisa ngolo ya mambu ya mbote yina kekatukaka na lukwikilu yina mpeve santu kebasisaka na Bakristu ya kudikulumusa. (Galatia 5:22, 23) Na inza ya bubu yai ya mefuluka na mavwanga, yai kele dilongi ya bantu yonso lenda tadila na dikebi yonso.

[Bifwanisu ya kele na lutiti 5]

Frieda Jess (ya bo mekumaka kubinga nde Thiele) na ntangu bo kangaka yandi, mpi bubu yai

[Bifwanisu ya kele na lutiti 7]

Ádám Szinger na ntangu bo kotisaka yandi na boloko, mpi bubu yai