Siansi, Dibundu mpi Nsosa ya Kyeleka

“Dyambu yina kemonana nde mabundu mingi ya luvunu meyalumuka . . . vandaka na bupusi na zulu na mono.”​—Charles Darwin

NA LUYANTIKU ya mvunkama ya 19, siansi mpi dibundu vandaka ti kuwakana ya mbote. Mukanda ya Darwin: Before and After ketuba nde: “Ata na kati ya mikanda yina mebasisama na bantu ya siansi, bansoniki vandaka na nketikisa ntima sambu na kutubila mambu ya Nzambi na mpila yau kemonana pwelele mpi na masonga yonso.”

Mukanda L’origine des espèces ya Darwin sadisaka sambu nde nsobana yai kusalama. Siansi ti kintukila kwisaka kusala kuwakana yina kutulaka ve dikebi na dibundu​—mpi na Nzambi—​na lweka. Sir Julian Huxley tubaka nde: “Na ngindu ya bankwikidi ya kintukila, dyambu yina ketuba nde Nzambi yina kusalaka bima yonso kele, yau kele na mfunu ve mpi yau kele mbote ve.”

Bubu yai, dilongi ya kintukila ketubilama nde yau kele lufulu ya ngolo ya siansi. Muntu ya siansi, Fred Hoyle, kumonisaka mfunu mpenza ya kuwakana nde: “Bantu ya siansi yina kundimaka bangindu ya ntama kutulaka dikebi na bau mingi sambu na kubuyisa kuvutuka ya bangindu ya kulutisa ndilu ya mabundu na kifulu ya kutadila bukyeleka yina kele na ntwala.” Inki mambu ya kulutisa ndilu yina kusalaka nde dibundu kuyinama na siansi?

Dibundu Mepesa Lukumu ya Mbi na Lugangu

Na dibaku mosi, sambu na kusosa kutombula Biblia, bankwikidi ya “lugangu-ndambu” (créationisme)​—mingimingi na kuwakana ti bantu ya Misyoni—​kutubaka na ngolo yonso nde ntoto mpi luyalanganu melungisa ntete ve mafuku ya bamvula 10 000. Ngindu yina ya kulutisa ndilu kupusaka banganga ya mayele yina kelongukaka ntoto, bayina kelongukaka bambwetete, mpi bantu ya kelongukaka fizike na kubuya, sambu yau vandaka na kuwakana ve ti mambu ya bau zabaka na nzila ya nsosa na bau.

Kansi inki Biblia ketuba mpenza? “Na luyantiku Nzambi gangaka zulu ti ntoto.” (Kuyantika 1:1, New World Translation) Ntangu yina yau bakaka mezabana ve. “Lumbu ya ntete” ya lugangu metubilama ve ata tii na Kuyantika 1:3-5. “Zulu mpi ntoto” vandaka na ntwala ya “lumbu” yai ya ntete kuyantika. Na yau, keti zulu ti ntoto lenda vanda na mafuku ya bamvula, bonso mutindu bantu ya siansi ketubila yau? Bau lenda vanda na kinunga. Biblia kezabisa mbotembote ve ntangu ya yau kubakaka.

Dyambu ya nkaka ya kulutisa ndilu na kati ya mabundu kele mutindu bankaka ketendulaka ‘bilumbu’ sambanu ya lugangu. Bantu ya nkaka ya Misyoni ketubaka na ngolo yonso nde yau kele mpenza bilumbu ya kyeleka, na kumonisaka mpila yina nde lugangu kusalamaka kaka na bangunga 144. Yau kubasisaka ntembe na bantu ya siansi, sambu bau keyindula nde ngindu yina kele na kuwakana ve ti mambu memonisama pwelele na siansi.

Kansi, yina vandaka ngindu ya bantu ya Misyoni​—kansi ya Biblia yau mosi ve—​yina kekonda kuwakana ti siansi. Biblia ketuba ve nde “lumbu” mosi na mosi ya lugangu salamaka na bangunga 24; ya kyeleka, yau kekotisaka ‘bilumbu’ yina yonso kati na lumbu mosi ya kuluta nda, “lumbu yina Nzambi salaka ntoto ti zulu.” Na kumonisaka nde “bilumbu” ya Biblia yonso ve kubakaka bangunga 24 mpamba. (Kuyantika 2:4) Ya nkaka lendaka kubaka mafuku ya bamvula na bunda na yau.a

Na yau, ngindu ya bayina kendimaka dilongi ya lugangu-ndambu ti bamisyoni kupesaka lukumu ya mbi na lugangu. Malongi na bau na yina metala bamvula yina luyalanganu mezinga ti nda ya ‘bilumbu’ ya lugangu kele na kuwakana ve ata fyoti ti siansi ya kyeleka, nkutu ata ti Biblia mpi ve. Kansi, kele mpi na mambu ya nkaka ya kulutisa ndilu yina kusalaka nde dibundu ti bantu ya siansi kukabwana.

Kusadila Kimfumu na Mutindu Mosi ya Mbi

Na kati ya nkenda, dibundu kusalaka mambu mingi ya mbi. Mu mbandu, na nsungi yina kebingama Ntangu ya Ntama, dilongi ya lugangu bebisamaka sambu na kunungisa mutindu ya luyalu yina kele na kati na yau nde muntu mosi kaka kele na kimfumu yonso (autocratie), na kati ya bansi ya Mputu. Bau kwisaka kusukisa nde bantu kutulamaka na ndonga, bamvwama to bansukami, yau mekatuka na Nzambi. Mukanda The Intelligent Universe ketuba nde: “Bau vandaka kusonga bana ya fyoti ya bantu ya mbongo nde yau vandaka ‘ngidika ya Nzambi’ sambu na bau na kubaka bima fyoti to kima ve na kati ya bima ya dibuta, mpi bau vandaka kusonga nsadi mosi ya bakala nde yandi fwete kuyangalala na ‘nkadilu yina ya Nzambi kuponaka sambu na yandi.’”

Yau kele dyambu ya kuyituka ve na kumona nde bantu mingi kewa boma na kuvutukila “mambu ya ntama ya kulutisa ndilu ya dibundu!” Na kisika ya kukukisa bampusa ya kimpeve ya bantu, dibundu kele mbala mingi kubebisa bampusa yango. (Ezekiele 34:2) Nsoniki mosi ya zulunalu India Today tubaka nde: “Na kutadila disolo yina na kati ya bamvula mingi, yau kele dyambu ya mawa na kumona nde dibundu mebaka ata fyoti ve bantu yina lenda kutudila yau ntima. . . . Na zina ya Ngangi ya Nene, . . . bantu kusadilaka bampangi na bau mambu ya kuluta mbi mpenza.”

Ya kyelaka, dibundu kubakaka bupusi ya ngolo na zulu ya ngindu ya Darwin. Yandi tubaka nde: “Malembe malembe mono buyaka kundima nde bukristu mekatuka na Nzambi. Sambu mabundu mingi ya luvunu meyalumukaka nswalu-nswalu na bitini ya nene ya nza, yau kele na bupusi na zulu na mono.”

Kununga ya Dibundu ya Kyeleka

Luvunu ya dibundu meyantika bubu ve na kati ya nza yai. Yezu kutubaka na bamfumu ya mabundu yina vandaka na mpusa ya kimfumu nde: “Beno mpi mutindu mosi: na nganda beno ke monikaka bantu ya mbote​—kansi na kati beno me fulukaka na luvunu ti masumu.”​—Matayo 23:28, Phillips.

Kansi, bukristu ya kyeleka ‘kevukanaka na nza ve.’ (Yoane 17:16, NW) Bantu yina kendimaka yau kekotaka ve na kati ya dibundu ya luvunu, ata na kati ya politiki ve; bau kekusama mpi ve na bafilozofi yina kebuyaka nde Nzambi kele. Ntumwa Polo kusonikaka nde: “Kyeleka mayele ya [nza] yai kele buzoba na ntwala ya Nzambi.”​—1 Korinto 3:19.

Kansi, yau ketendula ve nde bakristu ya kyeleka kezabaka ve mambu ya siansi. Nkutu, balandi ya dibundu ya kyeleka keyangalalaka na siansi. Yezaya, mbikudi ya ntama kutubaka nde: “Beno tala na zulu, beno tala mbote! Nani muntu salaka bambwetete yai yonso?” (Yezaya 40:26) Mutindu mosi, sambu na kuzaba Ngangi mbotembote, Yobi lombamaka na kutala bima ya kuyituka ya Ngangi ti ya luyalanganu.​—Yobi, bakapu 38-41.

Ya kyeleka, bayina kekwikilaka na Ngangi ketadilaka lugangu ti luzitu ya mevukana ti kubanga. (Bankunga 139:14) Dyaka, bau ketulaka ntima na yina Yehowa Nzambi, ketuba sambu na kivuvu ya kitoko sambu na bilumbu kekwisa. (Kusonga 21:1-4) Na lusadisu ya kulonguka ya Biblia, mafunda ya bantu yina kelonguka nde ata luyantiku ya luzingu na nza, to makwisa na yau, ketambwisama kukonda ntwadisi. Kansi, Yehowa vandaka ti lukanu na kusalaka muntu, mpi lukanu yango talungisama​—sambu na kupesa balusakumunu na bantu ya bulemvu. Beto kelomba na nge na kutadila dyambu yango nge mosi.

[Noti na nsi ya lutiti]

[Lupangu ya kele na lutiti 6]

KETI BAU KETADILAKA BANZIKISA VE?

“ATA Bambangi ya Yehowa kuzaba mambu mingi ya byolozi,” kusonikaka avoka Norman Macbeth na kati ya mukanda na yandi Darwin Retried​—An Appeal to Reason ya 1971. Na nima ya kutanga Réveillez-vous! na disolo ya kintukila, Macbeth kwisaka kutuba nde: “Mono yitukaka na kusengumuna nde kuvandaka na kutonga mosi ya mbote ya dilongi ya Darwin.” Na kutubilaka bansosa ya mudindu mpi bangogo ya kufwana ya bamfumu na mambu yango, nsoniki kusukisaka nde: “Simpson lenda kutuba dyaka ve nde: ‘. . . bayina kekwikilaka ve na yau [kintukila] kele mwa ndambu ya bantu yina, na kutadila mbote, ketulaka dikebi ve na banzikisa ya mayele ya ntoto.’”

[Kifwanisu ya kele na lutiti 7]

Makwisa ya bantu ketambwisama ve na kukonda lutwadisu