ŨTEITHIO KŨRĨ FAMĨLĨ | KŨRERA CIANA
Ũrĩa Gũthoma Kũngĩguna Ciana—Gĩcunjĩ kĩa 1: Gũthoma Kana Kwĩrorera?
Rĩrĩa ciana ciaku ihurũkĩte-rĩ, nĩ ũndũ ũrĩkũ ingĩthuura gwĩka, nĩ kwĩrorera video kana nĩ gũthoma? Nĩ kĩĩ mangĩthuura kuoya, nĩ thimũ kana nĩ ibuku?
Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, andũ nĩ mathiĩte matigĩte gũthoma nĩ ũndũ wa ũrĩa kũrĩ na maũndũ maingĩ mangĩĩrorera TV-inĩ na Intaneti-inĩ. Mwandĩki ũmwe wĩtagwo Jane Healy aandĩkire ũũ ibuku-inĩ rĩake rĩa Endangered Minds mwaka-inĩ wa 1990: “Nĩ kũrĩkinya handũ, gũthoma kuoneke ta kũhĩtũkĩtwo nĩ mahinda.”
Mĩaka-inĩ ĩyo, ũndũ ũcio nĩ ũngĩoonekire ta ũtangĩhoteka. No rĩu thutha wa mĩaka 30, arutani amwe a mabũrũri marĩa tekinolonjĩ ĩthiĩte na mbere mũno, maugaga atĩ andũ aingĩ ethĩ matihotaga gũthoma wega ta ũrĩa kwarĩ na hau kabere.
Maũndũ marĩa marĩ gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ
Ũrĩa gũthoma kũngĩguna ciana
Gũthoma nĩ gũteithagia ciana kũhũũra mbica. Kwa ngerekano, ũgĩthoma rũgano rũna no ũhote kũhũũra mbica ũrĩa andũ arĩa marĩ rũgano-inĩ rũu mararia, ũrĩa mahaana, na ũrĩa kũrĩa marĩ kũhaana. Mwandĩki nĩ akoragwo agwetete ũhoro mũnini wĩgiĩ maũndũ macio, ĩndĩ mũthomi nĩ abataraga kwĩihũrĩria maũndũ mamwe.
Mũtumia ũmwe wĩtagwo Laura aaugire, “Rĩrĩa tũrerorera thenema kana video, tũkoragwo tũkĩĩrorera rũgano rũhũũrĩtwo mbica nĩ mũndũ ũngĩ. O na gũtuĩka ũndũ ũcio nĩ ũcanjamũraga, gũthoma nĩ kwa mwanya na njĩra ya atĩ wee mwene nĩwe ũrahũũra mbica ya maũndũ marĩa mandĩkĩtwo nĩ mũndũ ũngĩ.”
Gũthoma nĩ gũteithagia ciana gũkũria ngumo njega. Rĩrĩa ciana irathoma, nĩ ihotaga gũkũria ũhoti wa gwĩciria ũrĩa ingĩhiũrania na mathĩna. Ningĩ ciana igĩthoma nĩ ibataraga gũkorũo ikindĩirie meciria. Gwĩka ũguo nĩ gũciteithagia gũkũria ngumo ta wetereri, kwĩgirĩrĩria, na ũcayanĩri.
Gũthoma kũngĩteithia atĩa ciana kũgĩa na ũcayanĩri? Athuthuria amwe metĩkĩtie atĩ rĩrĩa ciana irathoma rũgano kahora itegũtengʼera, ũndũ ũcio nĩ ũciteithagia kwĩĩkĩra iratũ-inĩ cia andũ arĩa marĩ rũgano-inĩ rũu. Maumĩrĩro nĩ atĩ, ũndũ ũcio no ũteithie ciana kuonia andũ arĩa angĩ ũcayanĩri.
Gũthoma nĩ gũteithagia ciana gwĩcũrania. Mũthomi mwega athomaga na njĩra ĩkũmũhotithia gũtaũkĩrũo nĩ ũrĩa mwandĩki arenda kuuga, na o na no acokere rĩngĩ harĩa atananyita. Gwĩka ũguo no kũmũteithie kũririkana maũndũ marĩa arathoma na kũgunĩka kuumana namo.—1 Timotheo 4:15.
Mũthuri ũmwe wĩtagwo Joseph aaugire: “Rĩrĩa ũrathoma, nĩ ũndũ mũhũthũ gwĩcũrania ũhoro ũcio, kũũringithania na maũndũ marĩa ũĩ, na gwĩciria ũrĩa ũngĩĩruta kuumana na ũhoro ũcio. Ti hingo ciothe thenema na video iheaga mũndũ mweke wa gwĩcũrania na njĩra ĩyo.”
Ririkana: O na gũtuĩka thenema na video nĩ cia bata, mwana waku no akorũo akĩũrĩrũo angĩkorũo ndagĩaga na mahinda ma gũthoma.
Ũrĩa ũngĩka nĩguo wĩkĩre mwana waku ngoro athomage
Ambĩrĩria o gatene. Mũtumia ũmwe ũrĩ tũmwana twĩrĩ wĩtagwo Chloe aaugire: “Twaambĩrĩirie gũthomera ciana citũ irĩ o nda, na tũgĩthiĩ na mbere gwĩka ũguo o na thutha wao gũciarũo. Kĩyo gitũ gĩtiorĩire thĩ, tondũ rĩu ciana citũ nĩ ikenagĩra gũthoma nginya rĩrĩa ihurũkĩte.”
Ũtaaro wa Bibilia: “Kuuma ũrĩ o gakenge ũkoretwo ũĩ maandĩko marĩa matheru.”—2 Timotheo 3:15.
Tigagĩrĩra kũrĩ na mabuku ma gũthoma mũciĩ. No ũkorũo ũrĩ ũndũ mũhũthũ harĩ mwana waku gũthoma angĩkorũo arĩ na mabuku ma gũthoma. Mũtumia ũmwe ũrĩ na ciana inya wĩtagwo Tamara aaugire: “Caria mabuku marĩa mwana waku angĩkenera gũthoma na ũmaige hakuhĩ na ũrĩrĩ wake.”
Ũtaaro wa Bibilia: “Menyeria mwana njĩra ĩrĩa agĩrĩirũo kũgera; o na rĩrĩa agaakũra ndakaamĩtiganĩria.”—Thimo 22:6.
Koragwoi na mahinda mũtarahũthĩra Intaneti. Mũthuri ũmwe wĩtagwo Daniel aaugire atĩ nĩ wega gũkorũo na hwaĩ-inĩ ũmwe mũtarahũthĩra indo ta thimũ. Aaugire ũũ: “Nĩ twakoragwo na hwaĩ-inĩ ũmwe tũtarerorera TV, o na akorũo nĩ riita rĩmwe harĩ kiumia. Twahũthagĩra ihinda rĩu gũthoma tũrĩ hamwe kana mũndũ e wiki.”
Ũtaaro wa Bibilia: “Mũkũũranage maũndũ marĩa ma bata makĩria.”—Afilipi 1:10.
Maigĩre kĩonereria. Mũtumia ũmwe ũrĩ tũirĩtu twĩrĩ wĩtagwo Karina aaugire: “Ũgĩthomera ciana ciaku rũgano, thoma kuuma ngoro na njĩra ĩgũtũma ihote kũhũũra mbica maũndũ marĩa marekĩka rũgano-inĩ rũu. Angĩkorũo nĩ wendete gũthoma, ciana ciaku ciahota kũrũmĩrĩra kĩonereria gĩaku.”
Ũtaaro wa Bibilia: “Thiĩ na mbere kwĩrutanĩria gũthoma ũrĩ mbere ya andũ.”—1 Timotheo 4:13.
Ti ciana ciothe ingĩkenera gũthoma. O na kũrĩ ũguo, ciana ciaku no igĩe na wendi wa gũthoma ũngĩciĩkĩra ngoro ciĩke ũguo. Mũthuri ũmwe ũrĩ airĩtu erĩ wĩtagwo David, nĩ eekire ũndũ ũngĩ makĩria ma ũguo. Aaugire: “Nĩ ndathomaga kĩrĩa ciana ciakwa ciathomaga, na ũndũ ũcio nĩ wandeithagia kũmenya kĩrĩa kĩmakenagia na tũkagĩa na maũndũ ma kwarĩrĩria. Nĩ twakoragwo na mahinda ma gũthoma hamwe, na nĩ twakenagĩra mũno.”