Iluatsitsineq ajunaarnerlu

„Tuberkulosip ukiuni kingullerni 30-ni oqaluttuassartaanut ilaapput iluatsitsineq ajunaarnerlu — ilisimatuut nappaammik nakkutiginninnissamut akiuinissamullu iluaqutissanik ineriartortitsiniarnerminni iluatsitsinerat, paasisaminnillu atuiniaraluarnerminni iluatsitsinngitsoorneranni ajunaarneq.“ — J. R. Bignall, 1982.

TUBERKULOSE (TB) ukiut ingerlaneranni inuppassuit toqqutigisimavaat. Europamiut Amerikamut Kujallermut angalasalernerat sioqquterujussuarluguli Perumi naggueqatigiit inkat nappaatip atugarliortissimavai. Egyptenimi faraokkut pissaaneqaleruttorfianni TB nappaalatitsisimavoq. Allagatoqqani erserpoq itsaq Babylonimi, Grækenlandimi Kinamilu inuit nuimasut nuimanngitsullu TB-mit eqqorneqarsimasut.

1700-kkunnit 1900-kkut aallartinnerannut nunani killerni TB toqussutaanerpaasimavoq. 1882-imi nakorsap tyskiusup Robert Kochip bakteriamik TB-mut pissutaasumik nassaarnini tamanut nalunaarutigaa. Ukiut 13-it qaangiuttut Wilhelm Röntgenip qinngornerit røntgenit inuup uumasup puaani tuberkuloseqarnermut malunnaatinik qulaarisinnaalersitsisut nassaarai. Taavalu 1921-mi franskit ilisimatoorpaaluit TB-mut akiuussutissamik atitik malillugit taaguuserneqartumik pilersitsipput. BCG-mik (Bacillus Calmette Guérin)a taaguuserneqarpoq sulilu nappaammut tamatumunnga akiuussutissatuaalluni. Taamaakkaluartorli TB inunnit amiilaarnaqisumik amerlasuunit toqussutaajuarsinnarpoq.

Kiisami katsorsaatissaqalernera

Qangaanerusoq TB-mik nappaateqartut sanatorianut nakorsanit aallartinneqartarsimapput. Napparsimmaviit tamakku qaqqaniikkajuttarsimapput, napparsimasunit qasuersaarfiusinnaallutik silaannarissumillu najuussuiffiusinnaallutik. 1944-mi USA-mi nakorsat nassaaraat streptomycin, nakorsaat siulleq TB-mut akiuussutaasinnaasoq. Tamatuma kingorna nakorsaatit tuberkulosiiaatit allat aamma ineriartortinneqarput. Kiisami TB-rtut katsorsarneqarsinnaalerput, allaat angerlarsimaffimminni.

Tuberkulosimik tunillatsissimasut ikileriarujussuarmata siunissaq qaamanerulerpoq. Sanatoriat matoorarneqarput aningaasallu TB-mik misissuinissamut atugassat nungupput. Pinaveersaartitsinerit unitsinneqarput, ilisimatuullu nakorsallu nakorsaanermut tunngasunik allanik ilisimatusarfissarsiulerput.

TB nunani ineriartortinniakkani suli amerlasuunit toqussutaasaraluartoq qularutigineqanngilaq pissutsit allanngorumaartut. Inuit amerlanersaat isumaqarput TB oqaluttuaannanngortoq, sunaaffali kukkullutik.

Utersaarneq toqorassutaasoq

1980-ikkut qiteqqunnerannit TB amiilaarnaqisumik toqorassutaaqisumillu utersaarpoq. 1993-imi apriilimi Silarsuarmi Peqqissaanikkut Suliniaqatigiiffissuup (WHO-p) TB „nunarsuarmi tamarmi atugarliuutitut“ nalunaarutigaa nangillunilu ’nappaatip siaruaannera unitsinniarlugu piaartumik iliuuseqartoqanngippat ukiut tulliuttut qulit ingerlaneranni inuit 30 millionit nappaammik tamatuminnga toqquteqassasut’. WHO-p oqaluttuarisaanerani aatsaat taamatut nalunaaruteqartoqarpoq.

Taamanernit ’piaartumik iliuuseqarnerup’ suulluunniit nappaatip siaruaannera unitsissinnaasimanngilaa. Pissutsilli ajorneruliinnarsimapput. WHO qanittukkut nalunaarpoq oqaluttuarisaanermi aatsaat taama amerlatigisut 1995-imi TB-mik toqquteqarsimasut. WHO mianersoqqusivortaaq ukiut tulliuttut 50-it ingerlaneranni inuit milliardit affaasa missingi TB-mik napparsimaleratarsinnaasut. Inuit amerliartuinnartut TB-p bakteriaanit nakorsaatinit assigiinngitsunit arlalinnit katsorsarneqarsinnaanngitsunit tunillatseriaannaapput.

Sooruna toqorassutaasumik utersaartoq?

Tamatumunnga pissutaasut ilagaat ukiuni kingullerni 20-ni TB-mik nakkutilliiniarnerit nunarsuup ilarujussuani ajornerulersimanerat imaluunniit atorunnaarsinneqarsimanerat. Tamatuma kingunerisaanik nappaammik suussusersiisarnerit tunillatsissimasunillu katsorsaaniarnerit kingusinaartalersimapput. Tamannalu toqusut amerlanerulernerannik nappaatillu siaruaanneruneranik kinguneqarsimavoq.

TB-p annertuumik siaruaanneranut pissutaasoq alla tassaavoq piitsut pisariaqartitatillu inorlugit nerisaqartartut illoqarfissuarni inoqarpallaalersimasuni, ingammik nunani ineriartortinniakkaniittuni, najugallit amerliartuinnarnerat. Innuttaasulli piitsortaat kisimiunngitsoq TB-mik tunillatsittarput — kikkut tamarmik TB-mit eqqorneqarsinnaapput — eqqiluisaarniarnikkulli atugalunneq inissakilliornerlu inummit inummut tunillaassuunnermik ajornannginnerulersitsisarpoq. Kiisalu inuuniarnermi atukkat taama ittut timip akiuussutissaanik sanngiillisitsisinnaapput nappaammit tunillatsinnissaq aarlerinaateqarnerulersillugu.

HIV aamma TB

Ajornartorsiut annertooq tassaavoq TB-p HIV-imik, AIDS-virusimik, ’suleqateqalersimanera’ toqorassutaasoq. Missiliuunneqarpoq 1995-imi inuit 1 millionit nappaatinik AIDS-imut atassuteqartunik toqquteqarsimasut, taakkualu aggornerisa pingajui immaqa TB-mik toqquteqarsimasut. Taamaappoq HIV-ip timip TB-mut akiuussinnaannera sanngiillisittarmagu.

TB-mik tunillatsinneq inuit amerlanersaannut napparsimalivissutaanngisaannarpoq. Sooq? TB-p bakteriai cellini makrofaginik taaneqartartuni ’parnaarussaaqqasarmata’. Tamakkunani inuup nappaatinut akiuussutissaanit, ingammik T-lymfocyttinit, imaluunniit T-cellinit, ’tigusaaqqasarput’.

TB-p bakteriai allaanngillat pulateriaarsuit isaruaasallit koorini matulluakkani aneriarsinnaajunnaarsinneqarsimasut. Koorit tassaappullusooq makrofagit, matuilu T-cellit. AIDS-virusilli takkukkaangami koorit matui peertarpai. Taama pisoqaraangat bakteriat isaalersarput timillu ilaanik sumilluunniit saassussisinnaalersarlutik.

Taamaattumik AIDS-ertut tuberkulosimik napparsimalernissaat inuit peqqissumik timiminni akiuussutissallit napparsimalernissaannit ilimanaateqarnerujussuuvoq. „Inuit HIV-ertut tunillatsiasuararsuupput,“ Skotlandimi TB-mik immikkut ilisimasalik oqarpoq. „Katsorsaasarfimmi Londonimiittumi HIV-ertut marluk torsuusarsuarmi issiaartillutik TB-rtoq kaassuarlugu sanioqqutsinneqarmat TB-mik tunillatsissimapput.“

Tassa AIDS TB-mik nappaalanermik siuarsaasimavoq. Missingersuusiaq ataaseq naapertussagaanni ukioq 2000 nallertinnagu AIDS-imik nappaalaneq TB-rtunik 1,4 millioninik, allatigut pilersimanavianngikkaluartunik, kinguneqarumaarpoq. TB-rtut amerleriarnerannut pissutaasoq pingaartoq tassaavoq AIDS-ertut nappaammit tamatumannga tunillatsiasuararsuunerat allanillu tunillaasinnaanerat — aamma AIDS-imik tunillatsissimanngitsunik.

TB-p bakteriai nakorsaatit artugaat

TB-mik akiuiniarnermik ajornakusoorluinnartitsisoq kingulleq tassaavoq TB-p bakteriaasa nakorsaatinut akiuussinnaassuseqartut takkunnerat. Bakteriat maattuut tamakku akiuussutissamik nassaartoqanngikkallarneranisut nappaatip katsorsarneqarsinnaajunnaaqqinnissaanik aarlerisitsipput.

TB-p uumasuaraasa ilaasa nakorsaatinut arlalinnut akiuussinnaassuseqalersimanerannut pissutaanerpaaq tassaavoq nakorsaatinik tuberkulosiiaatinik nakkutilliinerlunneq. TB-mik iluamik katsorsaaneq minnerpaamik ukiup affaanik sivisussuseqarpoq, napparsimasullu pinngitsoorani nakorsaatit assigiinngitsut sisamat aalajangersimaqqissaartumik pisartussaavai. Ullormut iisartakkat qulit iisariaqartarsinnaavai. Napparsimasup nakorsaatit aalajangersimaqqissaartumik iisanngippagit katsorsartinniniluunniit naammassinngippagu TB-p bakteriai toqukkuminaatsut imaluunniit toqunneqarsinnaanngilluinnartut ineriartulissapput. Bakteriat ilaat TB-mut nakorsaataasartunut aalajangersimasunut arfineq-marlunnut tamanut akiuussinnaapput.

Nakorsaatinut arlalinnut akiuussinnaasunik TB-rtunik katsorsaaniarneq ajornakusuuinnarani aamma akisuujuvoq. Taakkuninnga katsorsaaniarneq TB-rtunik nalinginnaasumik katsorsaaniarnermit hundrederiaammik akisunerusinnaavoq. USA-mi TB-rnermik ataatsimik katsorsaaniarneq 1,7 millioner koruunit pallillugit akeqarsinnaasarpoq.

WHO-p missiliuuppaa nunarsuaq tamakkerlugu inuit 100 millionit missaanniittut TB-p bakteriaanik nakorsaatinut akiuussinnaasunik tunillatsissimasut, ilaallu tuberkulosiiaatinik katsorsarneqarsinnaanngitsut. Bakteriat toqunartut tamakkua bakteriatut nalinginnaanerusutulli tunillaatiatigipput.

Pinaveersaartitsineq katsorsaaniarnerlu

Nunarsuaq tamakkerlugu nappaalaneq tamanna akiorniarlugu qanoq iliuuseqartoqarpa? Nappaat pitsaanerpaamik akiorniassagaanni tunillatsinnerit siusissukkut paasillugillu katsorsarneqartariaqarput. Tamanna napparsimalereersunut iluaqutaaginnarani, aamma allat tunillatsinnissaraluannik akornusiissaaq.

TB-mit eqqorneqarsimasut affaat katsorsarneqanngikkunik toqussapput, eqqortumilli katsorsarneqarunik tamangajammik ajorunnaassapput, nappaataat bakterianik nakorsaatinut assigiinngitsunut arlalinnut akiuussinnaasunik pissuteqanngippat.

Soorlu eqqaareeripput napparsimasut iluamik katsorsartissagunik nakorsaatissatik tamaasa pisariaqarpaat. Amerlasuutigulli taamaaliorneq ajorput. Sooq? Katsorsartinnerup aallartinneranit sapaatit-akunneri marluk qaangiukkaangata quersorneq, kissarneqarneq malunnaatillu allat qaangiuttarmata. Taamaattumik napparsimasut ilarpassui isummertarput ajorunnaarsimallutik, nakorsaatissatillu iisarunnaarlugit.

Ajornartorsiut tamanna akiorniarlugu WHO suliniuteqalersimavoq DOTS-imik taaneqartumik, tassa naalisagaq tuluttooq tassaasoq „directly-observed treatment, short-course“ (nakkutigineqartumik sivikitsumik katsorsaaniarneq). Soorlu taaguutaatigut ersertoq peqqissaanermik suliaqartut napparsimasunik nakkutiginnittarput nakorsaatissaminnik iisisarnissaat qulakkeerniarlugu — ingammik katsorsartinnerup qaammataani siullerni marlunni. Tamannali oqitsuinnaaneq ajorpoq napparsimasut ilarpassui inuttut atugarliortuummata. Inuunerat paatsiveqaranilu ajornartorsiutinik ulikkaartarmat — ilaat allaat angerlarsimaffeqaratik — nakorsaatissaminnik iisisarnissaannik qulakkeeriniarneq ajornakusoortorujussuusinnaasarpoq.

Nappaatip tamatuma naggataatigut ajugaaffigineqarnissaanik neriunartoqarpa?

[Quppernerup ataani ilanngussaq]

[Qupp. 5-mi ungalusaq]

TB-p oqaluttuassartai

Suussusia: TB nappaataavoq puaat ipiutaasartaannik saassussisartoq aseruiartuaartartorlu, aammali timip ilaanut allanut siaruaassinnaasoq, ingammik qaratsamut, tartunut saanernullu.

Malunniutai: Puakkut tuberkulosernerup kingunerisinnaavai quersorneq, sanigorneq, nererusussuseerunneq, unnuakkut kiagorujussuartarneq, nukillaanganeq, issannguneq sakisserinerlu.

Suussusersiineq: Ammikkut tuberkulosersiortinnikkut paasineqarsinnaavoq inuk bakteriamit tikinneqarsimanersoq. Sakissakkut qinnguartartinnikkut takuneqarsinnaapput puakkut ajoquserneqarsimanerit TB-mik tunillatsissimanermut takussutissaasinnaasut. Napparsimasup nuaanik laboratoriami misissuineq TB-p bakteriaanik qulaarissutaasinnaavoq uppernarnerpaaq.

Kikkut misissortittariaqarpat: TB-p malunniutaanik malugisaqartut, imaluunniit TB-rtumik qanimut najuisaqattaarsimasut — ingammik inimi silaannarissarfiluttumi.

Akiuussutissaq: Ataasiinnarmik akiuussutissaqarpoq BCG-mik taaguutilimmik. Akiuussutissap tamatuma meeqqani TB-mik peruluutiginninnissaraluaq akornusertarpaa, inersimasunili annertuumik sunniuteqartarnani. Pitsaanerpaamik, akiuussutissaq ukiut 15-it missaanni illersuutaasinnaavoq. Akiuussutissap BCG-p tunillatsissimanngitsut kisiisa illersortarpai; tunillatsereersimasunut sunniuteqarneq ajorpoq.

[Qupp. 6-mi ungalusaq]

TB nuannaartorisaasoq

Tamanna tupinnaraluarpoq, kisianni tassa 1800-kkunni TB nuannaartorineqalersimavoq, inuit isumaqarlutik nappaatip malunniutai inuup eqqumiitsuliortutut piginnaanerinut ersiutaasut.

Isiginnaagassiortartup atuakkiortullu franskiusup Alexandre Dumasip 1820-kkut aallartinnerata nalaa atuakkiamini Mémoires-imi ima allaaseraa: „Sakialluutinik nappaateqarneq nuannaartorisaavoq; kikkut tamarmik sakialluuteqarput, ingammik taalliortut; suli 30-liitinnani toquneq mutitut isigineqarpoq.“

Taalliortoq tuluk Lord Byron ima oqarsimanerarneqarpoq: „Sakialluummik [TB-mik] toqorusussinnaavunga . . . taavami arnat ima oqassapput: ’Takusiuk Byroninnguakkuluup toqulerluni isikkua soqutiginarmat!’“

Atuakkiortoq Amerikamiu Henry David Thoreau, TB-mik toqquteqarsimagunartoq, ima allassimavoq: „Aseroriartorneq nappaallu kusanarajupput, . . . sakialluttup sinngorulleruloorneratut.“

TB-mik alutorsaatiginninneq tamanna pillugu The Journal of the American Medical Association-imi ima allassimasoqarpoq: „Nappaammik nuannaartorinninneq tamanna mutinut sunniuteqarpoq; arnat qarsungasumik sanngiippasissumillu isikkoqarniarsarisarput, qarsungasumik kiinartik tanittarlugu annoraaminernillu ammalasunik atisalersortarlutik — ullumikkut assilisittartut neriumajunnaaqqarpasissut isikkorerusuttagaannut assingusumik.“

[Qupp. 7-mi ungalusaq]

TB-mik tunillatsinnissaq ajornanngitsuararsuua?

„Tuberkulosebakteriamut sumiluunniit toqqorfissaqanngilaq,“ taama mianersoqqusivoq dr. Arata Kochi, WHO-p nunarsuarmi tamarmi tuberkulosimut akiuiniartitsiffiani siuttuusoq. „TB-p bakteriaanik quersornikkut siammartinneqarsimasumik najuussisoq kinaluunniit TB-mik tunillatsissinnaavoq. Bakteriat tamakku nalunaaquttap-akunnerini arlalinni silaannarmiissinnaapput; allaat ukiuni arlalinni. Tamatta tunillatseriaannaavugut.“

Inuulli TB-mik napparsimalinnginerani marluk pisarput. Siullermik, TB-p bakteriaanik tunillatsittarpoq, taavalu tunillatsinneq nappaatinnguukkiartortarpoq.

Tunillannartumik TB-rtumik sivikitsumik najuinikkut tunillatsittoqarsinnaavoq, amerlanertigulli taamaattumik najuisaqattaarnikkut TB siaruaannerusarpoq, soorlu ilaqutariit inissakilliorlutik najugaqatigiittut akornanni pisoqartartoq.

Inuk TB-p bakteriai najuussoreerlugit tunillatsereeraangat sakiaani bakteriat amerliartulersarput. Inunni qulini qulingiluat timip akiuussutissaasa tunillaannerup siaruaannissaa unitsittarpaat, tunillatsissimasorlu napparsimalinngitsoortarpoq. Ilaannikkut bakteriat toquusarsimasut uummaqqissinnaasarput timip akiuussutissai HIV-imit, sukkornermit, kræftimik akiuiniarlumi kemoterapiimit allanilluunniit pissuteqartumik annertuumik sanngiillisinneqarsimagaangata.

[Qupp. 4-mi suminngaanneernera]

New Jerseyp Nakorsaanermik Ilisimatusarfia — Naalagaaffiup Tuberkulosimik Akiuiniarfia

[Qupp. 7-mi assiliartaq]

TB-p bakteriai AIDS-ip ’aniguisitai’ allaanngillat pulateriaarsuit isaruaasallit koorimit anisitat