Nanchi Mwakonsha Kufunjilako Kwi Aye Nyi?
“Lesa wa Yakoba . . . aketufunjishe mwa kwendela, twendengamu mashinda anji.”—ISA. 2:3.
1, 2. Mwakonsha kumwenamo byepi mu byakumwenako bya mu Baibolo?
NANCHI kechi mwaswa kuba’mba mwakonsha kumwenamo mu byambo byanembwa mu Baibolo nenyi? Kuji byakumwenako bya banabalume ne banabakazhi bakishinka baikalanga bwikalo bwawama kabiji bajinga na byubilo byo mwakonsha kufunjilako. (Hebe. 11:32-34) Pano bino muji ne banabalume ne banabakazhi bajinga na byubilo byatama byo mwafwainwa kuchinuzhuka.
2 Mu Baibolo muji ne bantu bajinga na byubilo byawama ne byatama byo twafwainwa kuchinuzhuka. Akilangulukai pe Davida kafunga wakokele muchima kabiji mfumu wajinga na bulume. Ke wakumwenako wetu wawama watemenwe bukine kabiji waketekejile mwi Yehoba. Bino Davida walengelepo ne mambo abulala, nabiji oa avwangilemo Batesheba, Uliya, kabiji ne bumbulwa maana boamwesheshe pa kubala bantu. Nangwa byonkabyo, twayai twisambe pa mwananji Solomone awo wajinga mfumu kabiji wanembeleko ne mabuku amo a mu Baibolo. Tusakutendekelapo kwisamba pa bintu bibiji byawama byo twakonsha kufunjilako kwi aye.
“Maana a Solomone”
3. Mambo ka o twakonsha kwambila’mba Solomone ke wakumwenako wetu wawama?
3 Solomone Mukatampe aye Yesu Kilishitu waambile bulongo pe Mfumu Solomone amba ke wakumwenako wetu wawama bingi. Yesu waambijile Bayudea bazhinaukilenga’mba: “Mfumu wamukazhi wa ku kabeta ka ku bulenge ukasangulwa pamo na kino kisemi mu juba ja kije kabiji ukamwesha amba bano bantu bazhatwa mambo aye wafumine kwapela ntanda kwiya na kumvwa maana a Solomone, bino muntu wakila Solomone uji pano ponka.” (Mat. 12:42) Kya kine, Solomone wayile bingi nkuwa na mambo a maana anji, kabiji ne atweba witutundaika kukebesha maana.
4, 5. Kyajinga byepi pa kuba’mba Solomone ekale na maana, kabiji jishinda jo aikejilemo na maana japusanako byepi na jo twakonsha kwikela na maana?
4 Ku ntendekelo ya bukalama bwa kwa Solomone, Lesa wamwekele kwi Solomone mu kiloto ne kumwambila’mba alombe kyo abena kukeba. Na mambo a kuba wayukile’mba kuji byavula byo afwainwa kuyuka, Solomone walombele maana. (Tangai 1 Bamfumu 3:5-9.) Byo kyamutokesheshe ku muchima na mambo a kuba’mba mfumu walombele maana kukila bunonshi ne buneme, Lesa wamupele Solomone ‘muchima wa maana ne wa milangwe’ kubikapotu ne bunonshi. (1 Mfu. 3:10-14) Byonka byaambile Yesu, maana a kwa Solomone ayile bingi nkuwa kya kuba ne mfumu wa mukazhi wa ku Sheba waumvwine ino nkuwa ne kukasa lwendo lwa museke walepa kuya na kukemwena.—1 Mfu. 10:1, 4-9.
5 Atweba lelo jino kechi twakonsha kuketekela kutambwila maana mu jishinda ja kukumya ne. Solomone waambile’mba: ‘Yehoba ye upana maana,’ bino wanembele ne kuba’mba twafwainwa kwibikako pa kuba’mba twikale na maana afuma kwi Lesa byo aambile’mba: ‘Ta kutwi kobe ku maana, ne kutesha muchima wobe ku bya milangwe.’ Byo aambilenga pa maana, waingijishe byambo nabiji bya kuba’mba, ‘umvwe wajijila maana,’ ‘umvwe wiakeba,’ ne ‘kwiakebesha.’ (Mana 2:1-6) Twakonsha kwikala na maana.
6. Mu ñanyi mashinda mo twakonsha kumweshesha’mba twamwenamo mu kwikala na maana byonka byajinga Solomone?
6 Kyakonsha kuwama kwishikisha’mba, ‘Nanchi nanemeka maana a Lesa byonka bianemekele Solomone nyi?’ Kwakamwa pa bintu bya mu bwikalo kulengela bavula kutatu muchima pa nkito ne pa mali, nangwa kwibalengela kubula kuyuka pa kupelela kufunda. Nga anweba ne kisemi kyenu muba byepi? Abya bintu byo mwasalapo bimwesha’mba mwanemeka kabiji mukebesha maana a Lesa nyi? Nanchi kupimpulako bikonkwanyi byenu kwakonsha kwimulengela kwikala na maana avula nyi? Kya kine, umvwe mwaikala na ano maana ne kwiengijisha mukamwenamo byawama. Solomone wanembele’mba: “Ponkapo ukayuka mo bwayila bololoke, ne mwa kuchibila mambo mo aolokela, ne mo aesakena, ko kumvwa’mba ukayuka mashinda onse awama.”—Mana 2:9.
Kutumbijika Mpopwelo ya Kine Kwaletele Mutende
7. Lesa waikele byepi na nzubo ikatampe?
7 Ku ntendekelotu ya bukalama bwanji, Solomone wanengezhezhe kushimika nzubo ya Lesa, yapingile pa tente wa lusambakeno ye baingijishanga kutendeka kimye kyajingako Mosesa. (1 Mfu. 6:1) Twakonsha kwiitela’mba nzubo ya kwa Solomone, bino kechi ye waletele uno mulanguluko nangwa kwiishimika’mba atumbalelemo ne. Davida ye waletele mulanguluko wa kushimika nzubo ya Lesa, Lesa wamupele Davida kifwanyikizho kya nzubo ya Lesa ne bipe bya mu ino nzubo. Kabiji Davida wapaine bya kushimikila ino nzubo. (2 Sam. 7:2, 12, 13; 1 Moba 22:14-16) Nangwa byonkabyo, Solomone ye wajinga na mwingilo wa kushimika ino nzubo awo wasendele myaka itanu na ibiji ne kichika.—1 Mfu. 6:37, 38; 7:51.
8, 9. (a) Tufunjilako ka kwi Solomone byo akoseleko na kwingila mingilo yawama? (b) Ki ka kyafuminemo Solomone byo atumbijikile mpopwelo ya kine?
8 Onkao mambo, Solomone ke wakumwenako wetu wawama mu kwingila mingilo na mukoyo mambo watelepo muchima. Nzubo ya Lesa byo yapwile babikamo ne jikwachi ja lulayañano, Solomone walombele pa mvula bantu. Mu luno lulombelo waambile kwi Yehoba amba: “Meso enu . . . atalenga pa ino nzubo mute ne bufuku, po pa kifulo kyo mwaambile’mba: Jizhina jami po po jikekala; namba mukomvwe lulombelo lo nkalombanga amiwa kalume wenu saka ntala kuno kuntu.” (1 Mfu. 8:6, 29) Bena Isalela ne benyi balombanga saka batala ku ino nzubo mwatakaikilwanga jizhina ja Lesa.—1 Mfu. 8:30, 41-43, 60.
9 Ki ka kyafuminemo Solomone byo atumbijikile mpopwelo ya kine? Panyuma ya kuzhijika nzubo ya Lesa, bantu bajinga na “lusekelo lwine ne na michima yasangalala na mambo a buwame bo amwesheshe Yehoba kwi kalume wanji Davida ne ku bantu banji bena Isalela.” (1 Mfu. 8:65, 66) Kabiji mu myaka 40 ya bukalama bwa kwa Solomone mwajinga mutende ne bantu baikele bulongo. (Tangai 1 Bamfumu 4:20, 21, 25.) Salamo 72 ye walumbulula bino kabiji witulengela kuyuka bikekala bukalama bwa kwa Solomone Mukatampe, aye Yesu Kilishitu.—Sala. 72:6-8, 16.
Kyo Tufunjilako ku Bwikalo bwa kwa Solomone
10. Ñanyi kilubo kikatampe kyaubile Solomone kyo muvuluka?
10 Nangwa byonkabyo, mambo ka o twakonsha kwambila’mba bwikalo bwa kwa Solomone ke kyakumwenako kya kwitujimunako? Akilangulukai pa bakazhi banji babujile bena Isalela ne ba ntombo banji. Tutanga’mba: “Solomone byo akotele, bakazhi banji bamongwejile ku balesa bangi; kabiji kechi watesheshe muchima wanji yense kwi Yehoba . . . ne.” (1 Mfu. 11:1-6) Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, mwibikako kubula kulondela bwikalo bwanji buncha. Nanchi kino kyo kyonka kya kwitujimunako kya mu bwikalo bwa kwa Solomone nyi? Akimonai mbaji imo ya bwikalo bwa kwa Solomone yo tubula kutako muchima yo twakonsha kufunjilako.
11. Twakonsha kwambapo’mba ka pa masongola atanshi a kwa Solomone?
11 Solomone walamine myaka 40. (2 Moba 9:30) Pano mwakonsha kwambapo’mba ka pa byambo byo tutanga mu 1 Bamfumu 14:21? (Tangai.) Kwesakana na kino kyepelo, Solomone byo afwile, mwananji Lehoboma wajile bufumu na myaka 41, inanji wajinga “Naama, mwina Amonyi.” Kino kibena kumwesha’mba Solomone wasongwele mwanamukazhi wa mikoka ya balwanyi babo bapopwelanga bankishi saka akyangye kwikala mfumu. (Mito. 10:6; 2 Sam. 10:6) Nanchi uno mwanamukazhi wapopwelanga bankishi nyi? Inge kya kuba wapopwelanga bankishi kala, kampe waishile kwikala mupopweshi wa Lesa wa kine, byonka byaubile Lehaba ne Luta. (Luta 1:16; 4:13-17; Mat. 1:5, 6) Nangwa byonkabyo, kino kyamulengejile Solomone kwikala na bena buko, bena Amonyi babulanga kupopwela Yehoba.
12, 13. Solomone wafuukwilepo byepi kutama mu myaka itanshi ya bukalama bwanji, kabiji wafwainwa walangulukilenga byepi?
12 Bintu byaishile kuya munsunya byo ajile bufumu. Solomone “waumvwañene na Felo mfumu wa Ijipita pa kusongola mwananji; kabiji wamuletele mu muzhi wa Davida.” (1 Mfu. 3:1) Nanchi uno mwanamukazhi mwina Ijipita waubile byonka byaubile Luta ne kwikala mupopweshi wa kine nyi? Kafwapo bishinka bimwesha’mba waishile kwikala mupopweshi wa kine ne. Pano bino mu kuya kwa kimye, Solomone wamushimikijile nzubo (kampe pamo na bakamwale banji bena Ijipita) kwapela Muzhi wa Davida. Mambo ka? Binembelo byamba’mba waubile bino mambo kechi kyaswishiwe mupopweshi wabubela kwikala kipi kipi na jikwachi ja lulayañano ne.—2 Moba 8:11.
13 Solomone wafwainwa walangulukile’mba kusongola mwana mfumu wa bena Ijipita kusakukosesha bulunda bwabo bena Isalela na bena Ijipita. Kino kechi kyafwainwe kumulengela kwikimona nobe kijitu bulongo ne. Kufumatu ne kala, Lesa wibakainye kusongola banabakazhi bena Kenana ne mikoka ikwabotu. (Lupu. 34:11-16) Abya Solomone walangulukile’mba bena Ijipita kechi bajinga pa bano bo batongwele nenyi? Nangwa inge byo byo alangulukile, nanchi kuno kwibingisha kwajingatu bulongo nyi? Solomone walengulwile lujimuno lwa Yehoba lwa kuchiina kwibalengela bena Isalela kusatuka ne kutendeka bupopweshi bwa bubela.—Tangai Mpitulukilo ya mu mizhilo 7:1-4.
14. Twakonsha kumwenamo byepi umvwe twalondela lujimuno luji mu byatama byaubile Solomone?
14 Nanchi twakonsha kufunjilako ku kyamwekejile Solomone nyi? Nyenga wakonsha kweseka kwibingisha pa mambo a kwifwalama na muntu kupichila mu kubula kulondela mukambizho wa Lesa wa kusongolwatu “kana monka mwi Nkambo.” (1 Ko. 7:39) Kabiji ndangulukilo ya uno mutundu yakonsha ne kulengela muntu kutendeka kukaya makayo amo nangwa mu tubungwe twa pa sukulu, kupana sawakya wa misonko wabubela nangwa kubepatu inge bamwipuzha pa bintu bimo na mambo a kuchina’mba kwendapo byaletatu bumvu. Kishinka ke kya kuba’mba ndangulukilo ya bumbulwa kulumbuluka yalengejile Solomone kupezha mizhilo ya Lesa, ne atweba twafwainwa kuchinuzhukanga kino kizumba.
15. Lesa wamubijile byepi lusa Solomone, bino ki ka kyo twafwainwa kuvulukanga?
15 Panyuma ya kwamba’mba Solomone wasongwele mwana mfumu wa ku Ijipita, Baibolo waamba’mba Lesa wamupele maana o alombele kubikapo ne bunonshi. (1 Mfu. 3:10-13) Solomone walengulwile mikambizho ya Lesa, pano kafwapo bishinka bimwesha kuba’mba Yehoba wamukainetu ponkapo kwikala mfumu nangwa kumukambula ne. Kino kitulengela kuyuka kishinka kya kuba’mba Lesa wayuka kuba’mba twibambulwa kulumbuluka kabiji twalengwa kufuma ku lukungu. (Sala. 103:10, 13, 14) Nangwa byonkabyo, vulukainga kuba’mba: Byubilo byetu byakonsha kutamisha bwikalo bwetu, pa kino kimye nangwa kulutwe.
Banabakazhi Watolangapotu!
16. Byo asongwele banabakazhi bavula, ki ka Solomone kyo abujile kulondela?
16 Mu Lwimbo wa Solomone, mfumu waambile byambo bya kutakaika nsongwakazhi wajinga kisungu kuba’mba walambile nobe ñondo kukila bakazhi banji 60 ne bantombo banji 80. (Lwimbo 6:1, 8-10) Inge bino byo byo kyajinga, ko kuba’mba Solomone byo ajinga mfumu banabakazhi watolangapotu. Nangwa kyakuba bavula nangwa bonse bajinga bapopweshi bakine, mukambizho wa Lesa ye apaine kupichila mwi Mosesa waambile’mba “kechi akevuzhizhe mwine bakazhi ne, kuchina’mba muchima wanji wakasendukamo.” (Mpitu. 17:17) Kabiji nangwa kyajinga bino Yehoba kechi wamushile Solomone ne. Lesa wamupesheshe Solomone pa kumwingijisha kunemba buku wa mu Baibolo wa Lwimbo wa Solomone.
17. Ñanyi kishinka kyo twafwainwa kubula kuvulama?
17 Nanchi kino kilumbulula’mba Solomone wakonsheshe kukana kulondela lutangijilo lwa Lesa kwakubula kukambulwa nangwa’mba ne atweba twakonsha kuba byonka bye nyi? Ine. Kino kimweshatu patoka kuba’mba Lesa wakonsha kwitutekenya pa kimye kyabaya. Kalume wa Lesa inge babula kumukambula panyumatu ya kuba kyatama kechi kilumbulula’mba pano kyapwa kechi bakamukambula ne. Vulukai byanembele Solomone amba: “Byo babanda kuchiba mambo atama ne kwibakabisha bealenga, bantu bateshatu michima yabo mu kuba byatama.” Wanungilepo ne kuba’mba: “Nayuka namba aba baakamwa Lesa bakamona byawama. Mambo baakamwa ku meso anji.”—Sapwi. 8:11, 12.
18. Bwikalo bwa kwa Solomone bumwesha byepi bukine bwa byambo biji mu Ngalatiya 6:7?
18 Nanchi Solomone inge wakokejile kino kishinka kya mu mambo a Lesa! Inge waubile bintu byawama byavula kabiji Yehoba wakonsheshe kumupesha bingi. Kyataminekotu, watendekele kuba byatama byavula. Bwikalo bwanji byo byo bwatamine. Kino kimwesha bukine bwa byambo byaishile kunemba mutumwa Paulo na lutangijilo lwa mupashi amba: “Kujimbaikwa ne: Lesa kechi ukosamikwa ne. Mambo kyonka muntu kyo abyala, kyo kyo akanowa.” (Nga. 6:7) Kubula kulondela lutangijilo lwa Lesa kwamulengejile Solomone kunowa byatama. Tutanga amba: “Kabiji Solomone pano watemenwe banabakazhi bavula ba ku byalo bingi: mwana Felo, ne bena Moabu, ne bena Amonyi, ne bena Edomu, ne bena Shidona, ne bena Hiti.” (1 Mfu. 11:1) Solomone bamongwele mambo bavula pa bano bakazhi banji kyamweka kechi balekele kupopwela balesa babubela ne. Byo asatukile, walekele kutalwa bulongo kwi Lesa wetu ubanda kuzhingila.—Tangai 1 Bamfumu 11:4-8.
Funjilai ku Bintu Byawama ne Byatama byo Aubile
19. Mambo ka o mwakonsha kwambila’mba mu Baibolo muji byakumwenako byavula byawama?
19 Yehoba watangijile Paulo na mupashi kunemba’mba: “Bintu byonse byanembelwe kala byanembejilwe kufundwa kwetu, kuba amba kupichila mu kuchinchika ne mu lutekenesho lwa mu Binembelo twikale na luketekelo.” (Loma 15:4) Bino byanembwa muji byakumwenako byawama bya banabalume ne banabakazhi bajinga na lwitabilo lwakosa. Paulo kyokyo aambijile’mba: “Nanchi ñambe amba ka? Kimye kisakunkepela umvwe ntatule kwamba pa byamwekejile Gidiona, Balaka, Samisonyi, Yefita, Davida, Samwela ne bangauzhi bakwabo. Lwitabilo lo lwibalengejile kushinda bufumu, kuba byaoloka, kutambula milaye . . . batambwile bulume mu kubula kukosa kwabo.” (Hebe. 11:32-34) Twakonsha kufunjilako ku byakumwenako byawama bya mu Binembelo inge ke tulondele byanembwa mu ano mashimikila awama a mu Baibolo.
20, 21. Mambo ka o mukebela kufunjilako ku bya kwitujimunako byanembwa mu Mambo a Lesa?
20 Nangwa byonkabyo, mu mashimikila amo a mu Baibolo muji byakumwenako bya kwitujimunako. Twakonsha kutana bino byakumwenako mu bwikalo bwa banabalume ne banabakazhi bajinga bakalume ba Yehoba pa kimye kimo. Pa kutanga Baibolo twakonsha kumona mumo bantu ba Lesa mo batamishe ne bibalengejile kusatuka, onkao mambo tufunjilako ku byo baubile. Twakonsha kumona’mba bamo batendekele miteeto nangwa milanguluko yatama pachepache, ko kyakayanga mwafuma kalulu kuvimba meso. Twakonsha kufunjilako ka ku mashimikila a uno mutundu? Twakonsha kwishikisha atweba bene amba: ‘Batendekele byepi bino byubilo byatama? Nanchi ne amiwa kyakonsha kumwekela nyi? Nakonsha kuba byepi pa kuba’mba nebichinuzhukenga ne kufunjilako ku bibamwekejile?’
21 Twafwainwa kulangulukishangapo pa bino byakumwenako, mambo Paulo watangijilwe na mupashi kunemba’mba: “Abya bintu bibamwekejilenga aba bantu kuba amba tufunjileko kabiji byanembejilwe kwitujimunako atweba bo yafikila mpelo ya buno bwikalo.”—1 Ko. 10:11.
Bi ka byo Mwafunda?
• Mambo ka mu Baibolo o mwaikela byakumwenako byawama ne byatama?
• Solomone watendekele byepi kuba byatama mu bwikalo bwanji?
• Mwakonsha kufunjilako ka ku byatama byaubile Solomone?
[Kipikichala pa peja 9]
Solomone waingijishanga maana a mupele Lesa
[Bipikichala pa peja 12]
Nanchi byamwekejile Solomone bimujimunako nyi?