Tapulela wa Mawu Amo-iwa

D G H I K M T

D

• Dipo.

  Dipo ti ndalama kapena vyongo vimo-i vyevyo vinapelekiwa vofuna masula muthu wu ukapolo, ilango, vuteya, uchimo kapena udindo. (Yes 43:3) Dipo lafuneya pelekiwa va vyongo vyo-iyana-iyana. Mwaisazo, wu Isaraeli a-ima aalombwana owambeela baliwa a athu kapena a viweto kali a Yehova, eno vafuneya pelekiwa dipo ira kamasuwe na yolinga yoi katikedenga inda chito ya Yehova ba-i. (Nu 3:​45, 46; 18:15, 16) Akala muthu kasamalele ng’ombae moi ipha muthu, mwinyailo wa ng’ombeyo afuneya peleka dipo ira kaphiwe. (Eki 21:29, 30) Koma kavali dipo lomuombolela muthu unoyo umuphile fwae mwadala. (Nu 35:31) Baibulo linoonga vya dipo lofuneya vinjinji lelo Kristu apelekile liye vololela khwa na yolinga yoi amasule athu ovwela wu uchimo nokhwa.​—Sal 49:​7, 8; Mat 20:28; Aif 1:7.

• Dambo Lokozeela.

  Leli lali dambo loi mechelo liwa ti Sabata moi va dambo leli Ayuda koopanga vyongo vyokozeela Sabata. Damboli lamala Lachisanu mazulo zuwa lavolowa moi va thawi inela pavevo teto Sabata laambeelaathu. Dambo la Ayuda laambeela mazulo za mala teto mazulo.​—Mko 15:42; Luk 23:54.

G

• Gehena.

  Leli ti zina la Igiriki lelo linaonga vya Ipedipedi ya Hinomu ineyo yali um’mwela koma teto umazulo wa Yelusalemu wawale. (Yer 7:​31) Ulosi umo-iwa waongile ira malo anala kali otatilelawo mitembo. (Yer 7:​32; 19:6) Kavali umboni uliwetene otonyi-eda ira kootatilelawo vinyama kapena athu amoyo na yolinga yoi kavye kapena kazuzumenga na mulo. Eno malo anala katinaimelela malo amo-iwene o-ooneya wewo mizimu da athu dinazuzumaathu na mulo mpakana walewale. M’malomwiwa Yesu na ofunjedae koo-indi-eda chito mawu oyi Gehena voonga mopipirisa “vyokhwa wanambili” wewo unaimelela phiwa, mundila yoi muthu kanaza akalawo mpakana walewale.​—Chv 20:14; Mat 5:​22; 10:28.

H

• Herodi.

  Zina leli ti la mamwene a wu banja lelo lasakuliwe na Aroma ira lilamulelenga Ayuda. Herodi Mulukulu oochuka chifukwa yomanga nawili kachisi wawu Yelusalemu koma teto chifukwa yolamula ira a-ima kaphiwe vofuna mupha Yesu. (Mat 2:​16; Luk 1:5) Herodi Arikelao na Herodi Antipa kali a-ima a Herodi Mulukulu moi koova-iwa vigawo vimo-i vya umwene wa babiwa ira kalamulelenga. (Mat 2:​22) Antipa ali bwanamkubwa unoyo aromoliwa teto ira “mwene” moi ngunoyo alamulela wa chaka taaru na hafu dedo Yesu apanga liye utumikae vailambwela, mpakana vathawi ya vyoireya vya m’buku la Vyoira chaputala 12. (Mko 6:​14-​17; Luk 3:​1, 19, 20; 13:31, 32; 23:​6-​15; Vyo 4:​27; 13:1) Vanduli viwa Herodi Agiripa Owambeela, izuulu ya Herodi Mulukulu oophiwa na ngelo wa Mulungu angakede lamulela wa thawi yoyeva. (Vyo 12:​1-6, 18-​23) Vanduli viwa mwanae, Herodi Agiripa Wanambili oowambeela lamulela moi oolamulela mpakana thawi ineyo Ayuda kaukeleathu Aroma.​—Vyo 23:35; 25:13, 22-​27; 26:​1, 2, 19-​32.

I

• Iwerewere.

  Mawu anala kakumele wu mawu a Igiriki oyi por·neiʹa, moi kano-indi-ediwa chito m’Malemba voonga vya vyongo vyokuza gonana vyevyo Mulungu unaruni-a liye. Mawala kanaonga vya igololo, uhule, gonana wa athu anayo katili va banja, gonana wa alombwana kapena a-iyana okaoka koma teto gonana na vinyama. Kano-indi-ediwa teto chito mopipirisa m’buku la Chivumbuluso voonga vya hule waipembezo oromoliwa ira “Babulo Mulukulu” chifukwa yoi unogwilizana na olamulela a muilambwela vofuna fwanya kopolo koma teto chuma. (Chv 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:​32; Vyo 15:29; Aga 5:​19)

K

• Kalavo.

  M’mavesi amo-iwa a m’Malemba a Igiriki a Ikristu, mawu anala kanaonga vyokalavo wa Yesu Kristu kumela vathawi ineyo akalile liye Mwene unoyo teto ngu Mesiya mpakana mapeto a ilambo yotakalela. Kalavo.

M

• Manda.

  Kalembiwa na “m” n’ng’onong’ono kanaonga vya manda a muthu m’mo-i, koma kalembiwa na “M” mulukulu kanaonga vya manda a athu etene moi mu Iheberi kanaromoliwa “Sheol” teto mu Igiriki kanaromoliwa “Hades.” Baibulo linafotokoza ira Manda mbamalo opipirisa moi wewo muthu kanapange iliyetene teto kanaiziwa iliyetene.​—Gen 47:30; Nam 9:​10; Mat 27:61; Vyo 2:​31.

• Mphaso dachifundo.

  Dedi ti mphaso dedo dapelekiwa vokami-a athu ovuteya. Mphaso dedi kadinaromoliwa mwachindunji m’Malemba a Iheberi, komave mu Ilamulo mookala malangizo otonyi-eda ira Aisaraeli kookaana udindo okami-a athu ovuteya.​—Mat 6:2.

T

• Thawi.

  Mawu anala kakumele wu mawu a Igiriki oyi ai·onʹ moi kanatapulela mwemo vyongo vililiathu kapena vyoireya vyevyo vinapangi-a ira thawi imo-iwene ikale yo-iyana na thawi imo-iwa. Mawu anala katinaonga vya thawi ineyo ninaiiziwa iyo. Baibulo laonganga vya “thawiila” linatapulela mwemo vyongo vililiathu muilambwela koma teto mwemo moyo wa athu uliliathu muilambwela. (2Ti 4:​10) Mulungu angapelekile Ilamulo wa Aisaraeli, oowambeeli-a thawi ineyo athu amo-iwa kanairomolaathu ira thawi ya Aisaraeli kapena thawi ya Ayuda. Koma vevo Yesu apelekile liye sembe ya dipo, oowambeeli-a thawi imo-iwa yokuza pingo wa Akristu ozoziwa. Wewu wali ambeela wa thawi ya vyongo vyevyo vyali m’pangano la Ilamulo. Mawala kano-indi-ediwa teto chito voonga vya thawi do-iyana-iyana, mwemo vyongo vikalileathu viireelanga, mwemo vyongo vililiathu va thawiila koma teto mwemo vinazeathu vikalele usogolo.​—Mat 24:3; Mko 4:​19; Aro 12:2; 1Ak 10:11.

• Tengo ozuzumelavo.

  Mu Igiriki mawu oyi stau·rosʹ, kanatapulela tengo oongowa ngati unoyo Yesu apachikiwevo liye. Kavali umboni otonyi-eda ira wali mtanda ngati unoyo athu oolambela Mulungu ka-indi-edaathu chito monga izindikilo ya ipembezo wathawi yolapa Kristu aanaze vailambo yavati. Mawu oyi “tengo ozuzumelavo” anayo kali mawu a Igiriki oyi stau·rosʹ kano-indi-ediwa teto chito voonga vyozuzuma, vuteya, kapena pangi-iwa manyazi moi vyetene vyevi pi vyevyo o-arela a Yesu kanagumananaathu. (Mat 16:24; Ahe 12:2)