Race ezali eloko nini?

RACE! Liloba oyo ezali kopesa yo likanisi nini? Mpo na bamoko, elimboli koponapona mpe monyoko. Mpo na basusu, koyina, mobulu mpe ata kobomama.

Kobanda na mobulu na ntina na ba races na États-Unis kino na apartheid na Afrique du Sud, kobanda na bitumba kati na bikólo ya Europe de l’Est kino na kozanga koyokana oyo ezali kokabola Sri Lanka mpe Pakistan​—likambo ya ba races ekómi ntina ya bampasi mpe ya kobomama ya ebele ya bato.

Mpo na nini bongo? Mpo na nini, ata kati na mikili epai ezali komonana ete nzela epesami kati na makambo mingi, likambo na bokeseni ya mposo lityamaka likebi mingi? Mpo na nini yango ezali kobimisa mobulu mpe bokesene mingi? Na maloba mosusu, mpo na nini bato ya ba races ekeseni bazali kolónga te koyokana kati na bango?

Mpo na koyanola na mituna oyo, esengeli te bobele koyeba soki race ezali eloko nini, soko mpe na nini ba races ekeseni kati na yango. Tosengeli mpe koyeba mokumba nini mokokisami na Lisoló ya bato kati na makambo matali bato ya mposo ekeseni ndenge toyebi yango lelo oyo. Kasi libosoliboso, totala oyo sianse ekoki koyebisa biso mpo na likambo yango.

Mokakatano mpo na kokesenisa bato

Bato oyo bafandi kati na bisika bikeseni ya mokili, bakeseni na lolenge ya nzoto na bango, na makambo lokola, langi ya mposo ya nzoto, lolenge ya bilongi na bango to langi ya nsuki, mpe bongo na bongo. Makambo wana ya bokeseni kati na nzoto mazali kokesenisa race moko na race mosusu.

Yango wana, mbala mingi balobelaka Mindele mpe Baindo, na kotalela mingimingi langi ya mposo ya nzoto. Kasi bato mpe balobelaka bato ya Espagne, ya Azia, ya Scandinavie, Bayuda to ba Russes, bibengeli oyo biuti na ntina na lolenge ya nzoto te, kasi nde na ntina na bokeseni kati na bisika, bikólo mpe mimeseno na bango. Mpo na bato mingi, race etaleli te bobele lolenge ya nzoto, kasi lisusu mimeseno, lokóta, bonkɔ́kɔ ya bato, lingomba mpe ekólo.

Bakomi mosusu oyo bazali kokoma na ntina na likambo yango bazali kokakatana mpo na liloba “race”; bazali kotya yango mbala mingi kati na ba guillemets. Basusu bazali kolinga kosalela yango te, na kotyáká na esika na yango maloba lokola “ekólo,” “etuluku,” “bato” to “mitindo mikeseni.” Mpo na nini bongo? Mpamba te, liloba “race,” ndenge eyebani mingi, ezali mpenza na bandimbola mingi mpe na makambo malobami polele te; yango wana, na ntina na kozanga ndimbola moko ya polele, kosalela yango epesaka mbala mingi mobulungano kati na lisoló.

Mpo na bato ya sianse oyo bakoyekolaka bikelamu ya bomoi mpe baoyo bakoyekolaka mimeseno ya bato, mbala mingi race elimbolamaka lokola “etuluku moke ya libota moko oyo ezali kosangola lolenge ya nzoto oyo ekesenisi yango na bato ya mabota mosusu.” Nzokande, mokakatano ezali mpenza na koyeba makambo oyo mazali kopesa nzela na kokabola libota ya bato na bituluku bikeseni.

Makambo lokola langi ya mposo ya nzoto, langi mpe lolenge ya nsuki, lolenge ya miso mpe ya zolo, bonene ya bɔɔngɔ́ mpe lolenge ya makila elobelamaki, kasi moko te kati na biloko wana ebongaki mpenza kosalelama mpo na kokesenisa bato na mabota makeseni. Ezali bongo mpamba te, na lolenge basalema, ezali te na etuluku moko ya bato oyo bakokani bango nyonso na kotalela makambo yango.

Tolobela naino langi ya mposo ya nzoto. Bato mingi bazali kondima ete tokoki kozanga nkáka kokabola bato na ba races mitano na kotalela langi ya mposo ya nzoto: mindele, baindo, bato na langi ya sokolá, ya mosaka mpe ya motane. Mindele batalelamaka mbala mingi ete bazali na mposo mpembe, nsuki ngɛ́lingɛ́li mpe miso bulé. Nzokande, na bosolo nyonso, ezali na mitindo mikeseni ya langi ya nsuki, langi ya miso mpe langi ya mposo kati na baoyo babengamaka ete mindele. Mokanda Libota ya bato (na Lingelesi) eyebisi ete: “Na Europe lelo oyo, ezali na ekólo moko te oyo basangani na yango bauti na etuluku moko; mpe ezalaká te uta kala.”

Ya solo, kokabola libota ya bato na bituluku ezali mpenza mpasi, lokola mokanda Mabota ya bato (na Lingelesi) emonisi yango: “Oyo tokoki koloba ezali oyo ete: atako bato bakeseni kati na bango, mpe atako ezali na makambo mingi ya polele maye mazali kokesenisa bato, bato na sianse kino sikawa bayokani naino te na likambo litali koyeba soki bituluku ya libota ya bato bizali boni. Bayebi ata moke te eloko basengeli kotalela mpo na koloba ete moto boye azali na race oyo mpe moto boye na race oyo kuna. Basusu baboyi kolobela yango, mpo ete bazali komona ete likambo yango eleki mpenza mpasi​—mpe ezali na lolenge ya kolimbola yango te.”

Nyonso oyo ekoki kokamwisa. Ya solo, soki bato na sianse bazali komona mpasi te na kokabola banyama mpe bitwele na mitindo, na bituluku minene mpe na bituluku mike, mpo na nini bazali na mokakatano makasi mpo na kokabola bato na ba races?

“Lisapo oyo ezali na likámá koleka”

Engebene Ashley Montagu, moyekoli ya mimeseno ya bikólo, bato mingi bazali kondima ete “bilembo ya nzoto mpe ya mayele na motó ezali na boyokani, na boye ete bato oyo bazali na nzoto ekeseni bazali mpe na mayele na motó oyo ekeseni mpenza, mpe bokeseni wana ekoki komonisama na nzela ya emekeli oyo babengi ete tests de Q.I. mpe na makambo minene oyo bato yango basalaki na boyokani na mimeseno na bango.”

Na yango, bato mingi bazali kosukisa na kotalela bokeseni kati na nzoto ete ba races mosusu eleki na mayele mpe mosusu ezali na mayele mingi te. Nzokande, Ashley Montagu azali kobenga likanisi motindo wana ete ezali “lisapo oyo ezali na likámá koleka.” Bato mosusu ya mayele bandimi likanisi na ye.

Morton Klass mpe Hal Hellman bazali kolimbola kati na mokanda Mabota ya bato ete: “Bato bakeseni mpenza kati na bango; ezali na bato ya mayele mpe bazoba kati na bikólo nyonso. Kasi, kati na bolukiluki nyonso esalemaki na bato ya mayele oyo babongi kotyela motema, ezali na moko te oyo emonisi ete makambo makeseni oyo moto mokomoko abotami na yango ekoki kosala ete bato bakesena mpe na mayele to na makoki engebene bikólo na bango.”

Soki ezali bongo, mpo nini bato mingi bazali kolanda kondima ete bokeseni ya nzoto oyo ezali komonana likolólikoló elimboli mpe bokeseni ya mozindo kati na ba races? Mpo na nini bazali kopesa motuya mingi na likambo litali mposo? Tokotalela likambo yango kati na lisoló oyo elandi.