Nzambe asilá kokana makambo na yo nyonso?

“MBƐLƐ nyonso oyo ekanisami ete ezali mikakatano ekozala te soki liloba kokana makambo nyonso libela oyo mbala mingi bato basosolaka mabe esalelamaki soko moke te.” Soki osilá kosalela liloba “kokana makambo nyonso libela” to osilá koyoka yango, okoki komituna mpo na nini maloba ya boye.

Engebene búku monene Théo ​— Nouvelle encyclopédie catholique, ekozala malamu ete topɛngola liloba “kokana makambo nyonso libela.” Búku mosusu elobi ete: “Lelo oyo, emonani lokola ete kokana makambo nyonso libela ezali lisusu moboko ya kowelana ya teoloji te, ata epai na ntalo monene ya Baprotestá.”

Nzokande, likambo ya kokana makambo nyonso libela ebulunganisaki ebele ya bato na boumeli ya lisoló ya bato. Yango ezalaki moboko ya ntembe oyo ememaki Mbongwana (Réforme), mpe ata kati na Lingomba ya Katolike, yango ezalaki likambo oyo lizalaki kobimisa koswana makasi na boumeli ya bikeke mingi. Atako lelo oyo bazali kotyela yango ntembe mingi te, yango ezali naino mokakatano. Nani akolinga te koyeba soki makambo na ye nyonso masilá kokanama libela?

Kokana makambo nyonso libela​—Ndimbola na yango

Kati na mangomba liloba “kokana makambo nyonso libela” ezali na ndimbola nini? Búku Dictionnaire de théologie catholique ezali kotalela yango lokola “mposa na Nzambe ya komema bato mosusu, baoyo basilaki kotángama na nkombo na bango, mpo na kopesa bango bomoi ya seko.” Mbala mingi bakanisaka ete baoyo baponami “baoyo basilaki kotángama na nkombo na bango,” bazali bato oyo ntoma Paulo alobelaki kati na mokanda na ye epai na Baloma, na maloba oyo malandi: “Njambe akosalana mosala mpɔ na malamu kati na makambo yɔnsɔ epai na bango bakolingaka ye, bango babiangami mpɔ na mokano na ye. Jambi ayebaki bato na ye liboso, abɔngisaki bango ete bakokana na motindo na Mwana na ye . . . Baoyo ye abɔngisi liboso, abiangi mpe bango. Baoyo abiangi, alongisi mpe bango. Baoyo alongisi, akɛmbisi mpe bango.”​—Baloma 8:28-30.

Ekanisamaki ete, ata liboso na kobotama na bango, Nzambe asilaki kopona bato mosusu mpo na kopesa bango nkembo elongo na Klisto kati na makoló. Likambo yango libimisaki motuna oyo bato bazali kotyelana ntembe uta kala: Nzambe aponaka biponela baoyo ye alingi kobikisa, to bato basengeli kosala liponi bango moko mpe bazali na mokumba ya kokokisa mpo na kozwa mpe kobatela ngɔlu ya Nzambe?

Augustin, Mobandisi ya liteya ya kokana makambo nyonso libela

Atako Bakonzi mosusu ya Lingomba basilaki kokoma mikanda na ntina na kokana makambo nyonso libela, mbala mingi Augustin (354-430 T.B.) atalelami lokola moto oyo atyaki miboko ya liteya yango, ezala mpo na Bakolike to mpo na Baprotestá. Engebene Augustin, uta kalakala Nzambe asilaki kotánga basembwi mpo ete bakozwa mapamboli ya seko. Na ngámbo mosusu, bato na sembo te, atako Nzambe atángaki bango mpenza sikisiki te, basengeli kozwa etumbu oyo ekokani na masumu na bango. Bandimbola oyo Augustin apesaki ezalaki mpenza kondima te bonsomi ya moto na moto ya kopona oyo alingi, na yango ebimisaki ntembe mingi.

Baoyo balandaki liteya ya Augustin

Ntembe na ntina na kokana makambo nyonso libela mpe bonsomi ya moto na moto ya kosala liponi ezalaki kozongelama mbala na mbala na Moyen Âge, mpe ekómaki likambo monene na eleko ya Mbongwana. Luther akanisaki ete kokana libela bomoi ya moto na moto ezali liponi ya Nzambe, kozanga komona liboso makambo malamu to misala malamu ya bato oyo baponami. Jean Calvin akómaki na bosukisi moko makasi engebene likanisi na ye ya lolenge mibale ya kokana libela makambo ya moto: Bato mosusu batángamaki mpo na lobiko ya seko, mpe basusu mpo na libebi ya seko. Nzokande, Calvin mpe amonaki ete liponi na Nzambe lizali biponela, lizali mpenza mpasi mpo na kososola yango.

Likambo ya kokana makambo nyonso libela mpe liteya mosusu oyo ekangami na yango, likambo ya “ngrásia,”​—liloba oyo mangomba masalelaka mpo na kolobela mwango ya Nzambe mpo na kobikisa mpe kolóngisa basembwi​—ekómaki na ntina mingi na boye ete na mobu 1611 Pápa ya Katolike apekisaki ete bábimisa mokanda moko te na likambo yango kozanga ndingisa na ye. Kati na Lingomba ya Katolike, mateya ya Augustin esimbamaki makasi na ba Jansénistes ya France ya ekeke ya 17 mpe ya ekeke ya 18. Bazalaki koteya lolenge moko makasi ya boklisto mpe oyo ezalaki bobele mpo na bato moke, mpe ata bazwi mosusu bakómaki basangani na yango. Nzokande, bonene ya ntembe likoló na likambo yango ekitaki te. Mokonzi Louis XIV apesaki etindá ya kobebisa ndako ya basángó ya Port-Royal, oyo ezalaki bongo moboko ya mateya ya ba Jansénistes.

Kati na mangomba ya Protestá oyo ebimaki na nzela ya Mbongwana, ntembe ezalaki naino makasi. Elongo na bituluku mosusu ya mangomba, Batɛmɛli, baoyo balandaki Jacobus Arminius, bakanisaki ete moto azali na mokumba ya kokokisa kati na lobiko na ye moko. Likita monene ya Baprotestá na Dordrecht (1618-1619) ekataki likambo yango mpo na mwa ntango wana endimaki likanisi makasi ya Jean Calvin. Engebene búku L’Aventure de la Réforme​—Le monde de Jean Calvin, na Allemagne koswana wana likoló na kokana makambo nyonso libela mpe bonsomi oyo moto na moto azali na yango ya kopona oyo elingi ye kosala ememaki na eleko moko molai ya “milende mpamba ya koluka kozongisa boyokani, ebimisaki mpe minyoko, kokangama na bolɔ́kɔ, mpe kobengana bateolojié na ekólo na bango.”

Kokana makambo nyonso libela to bonsomi ya kosala oyo moto alingi?

Uta ebandeli, makanisi mibale oyo makeseni mingi, kokana makambo nyonso libela mpe bonsomi ya kosala oyo moto alingi, ebimisaki matáta mingi. Augustin ye moko akokaki te kolimbola kozanga boyokani wana. Calvin mpe amonaki yango lokola elembo ya mokano monene ya Nzambe mpe na yango ekoki kolimbolama te.

Kasi komonisama ya bizaleli mpe bomoto ya Nzambe kati na Biblia ekoki kosalisa biso na kososola mituna wana polele? Lisoló oyo lilandi ekotalela makambo yango na mozindo.

[Bililingi na lokasa 4]

Calvin

Luther

Jansen

[Eutelo ya bafɔtɔ]

Pictures: Bibliothèque Nationale, Paris