Théophile ya Antiɔkia azalaki nani?

“OZALI kobénga ngai moklisto, lokola nde komema nkombo yango ezali komema na etumbu, kasi ngai, nandimi ete nazali moklisto, mpe nalati nkombo wana oyo elingami mingi na Nzambe, nazali na elikya ete nazali kosalela Nzambe mosala.”

Na lolenge yango Théophile abandaki mokanda na ye ya biteni misato oyo ezali na motó na likambo Theophilus to Autolycus (Théophile epai na Autolycus). Yango ezali ebandeli ya mosala na ye ya kobundisa lipɛngwi na ekeke ya mibale. Na mpiko nyonso Théophile amimonisi ye moko lokola moyekoli ya Klisto. Emonani ete azalaki na ekateli makasi ya komitambwisa na motindo ete azala “molingami na Nzambe,” na boyokani na ndimbola ya nkombo na ye na lokótá ya Greke. Théophile azalaki nani? Azalaki na bomoi ntango nini? Mpe makambo nini asalaki?

Lisoló ya bomoi na ye moko

Toyebi makambo mingi te na ntina na lisoló ya bomoi ya Théophile. Abɔkwamaki na baboti oyo bazalaki baklisto te. Na nsima Théophile abongwanaki na losambo ya boklisto kasi bobele nsima ya boyekoli ya mozindo ya Makomami. Akómaki epískɔ́pɔ kati na lisangá ya Antiɔkia ya Sulia, oyo eyebani lelo lokola Antakya, na mboka Turquie.

Na boyokani na etindá ya Yesu, baklisto ya ekeke ya liboso basakolaki epai na bato ya mboka Antiɔkia. Luka amonisaki bolóngi na bango, ete: “Lobɔkɔ na [Yehova] ezalaki na bango, mpe motuya monene na bato bandimi, babongwi epai na Nkolo.” (Misala 11:20, 21) Lokola batambwisamaki na Nzambe, bayekoli na Yesu Klisto bayaki koyebana na nkombo baklisto. Liloba wana lisalelamaki mpo na mbala ya liboso na Antiɔkia ya Sulia. (Misala 11:26) Na ekeke ya liboso T.B., ntoma Paulo asalaki mobémbo na Antiɔkia ya Sulia, mpe ekómaki mboka ya ebandeli ya mosala na ye. Balanaba mpe Paulo, elongo na Yoane Malako, bakɔtaki na masúwa mpo na kokenda na mobémbo na bango ya misionere longwa na Antiɔkia.

Ekoki mpe kozala ete baklisto ya liboso na mboka Antiɔkia balendisamaki mingi ntango bantoma bayaki na engumba na bango. Na ntembe te, moko na makambo oyo esalaki ete bato básepela na solo ya Liloba ya Nzambe ezalaki ete bamonisi ya lisangani ya mikóló-bakambi ya ekeke ya liboso bakendaki kuna na Antiɔkia, yango elendisaki kondima na bango. (Misala 11:22, 23) Esengelaki solo kozala likambo ya kolendisa mpo na bango na komona ete ebele ya bafandi ya Antiɔkia bapesaki bomoi na bango epai na Yehova Nzambe! Nzokande, ezalaki mibu koleka 100 na nsima nde Théophile azalaki na bomoi na Antiɔkia.

Eusèbe, mokomi ya makambo ya kala alobi ete Théophile azalaki epískɔ́pɔ ya motoba ya Antiɔkia, kobanda na ntango ya bantoma ya Klisto. Théophile akomaki masoló masololami mpe makambo mingi ya kokweisa lipɛngwi. Atángami kati na bato soko zomi na mibale oyo bakɔtelaki losambo ya boklisto na ntango na ye.

Botaleli ya mikanda na ye

Koyanoláká kati na bosololi oyo ezali na ebandeli, Théophile akomaki epai na mopakano Autolycus maloba oyo ya ebandeli: “Lolemu ya pɛ́pɛ́lɛ mpe elobeli ya kitoko ezali kopesa bosepeli mpe bokumisi ezangi ntina, epai na bato mpamba oyo makanisi na bango masili kobebisama.” Théophile alimbolaki yango ete: “Ye oyo alingi solo akotya likebi te na elobeli kitoko, kasi akotalela bosolo ya makambo kati na elobeli . . . Obundisi ngai na maloba mazangi ntina, komikumisáká na ntina na banzambe na yo ya nzeté mpe ya libangá, oyo etutami na malató mpe enangwi, esalemi bikeko, oyo ekoki komona to koyoka te, mpamba te ezali bikeko, mpe misala ya mabɔkɔ ya bato.”​—Kokanisá na Nzembo 115:4-8.

Théophile atɔndɔlaki lokuta ya losambo ya bikeko. Na motindo na ye ya kokoma, na elobeli ya kitoko, atako na maloba mingi, asalaki milende ya komonisa motindo ya solo ya Nzambe. Akomaki ete: “Lolenge ya Nzambe ekoki kolobelama mpe kolimbolama te, mpe ekoki komonana na miso ya mosuni te. Mpamba te, mpo na oyo etali nkembo, tokoki kososola Ye te, bonene na ye ekoki komekama te, bolai na ye ekoki kokanisama te, mpo na nguya moko te akokani na ye, moko te akoki kowelana na mayele na ye, malamu na ye ekoki komekolama te, boboto na ye ekoki koyebisama te.”

Kolandáká komonisa lolenge ya Nzambe, Théophile akóbi koloba: “Kasi ye azali Nkolo, mpamba te azali koyangela molɔ́ngɔ́; Tata, mpamba te Ye azali liboso na biloko binso; Moyemi mpe Mokeli, mpamba te Ye azali mozalisi mpe mokeli ya molɔ́ngɔ́; Oyo-Aleki-Likoló, mpamba te azali likoló na nyonso; mpe Mozwi-na-nguya-nyonso, mpamba te Ye moko azali koyangela mpe azali nkolo na nyonso.”

Na nsima, kotyáká likebi mpenza na misala ya Nzambe, Théophile amonisi yango na motindo ya ekomeli na ye oyo ezali mozindo mpe ezali kozongelazongela makambo, ete: “Mpo ete makoló mazali mosala na Ye, mabelé mazali bozalisi na Ye, Mai Monene mazali mosala ya mabɔkɔ na ye; moto azali ekelá na Ye mpe elilingi na Ye; moi, sanza mpe minzɔ́tɔ ezali bozalisi na Ye, bisalemi lokola bilembo, mpe bileko mpe mikolo, mpe mibu, ete yango esalela mpe ezala moombo ya moto; mpe biloko nyonso oyo Nzambe asali longwa na biloko bizalaki te abimisi biloko bizali, ntina ete na nzela ya misala na Ye bonene na Ye bóyebana mpe bósosolama.”

Ndakisa mosusu ya lolenge oyo Théophile abundisaki banzambe ya lokuta na mikolo na ye ekoki komonana na maloba malandi oyo akomelaki Autolycus: “Bankombo ya baoyo olobi ete osambelaka bango, ezali bankombo ya bato bakufá. . . . Mpe bazalaki bato ya motindo nini? Saturne, ye wana te azalaki molei ya bato, oyo azalaki koboma mpe kolya bana na ye moko? Mpe otángi mwana na ye Jupiter, . . . oyo akolisamaki na mabɛlɛ ya ntaba . . . Mpe misala na ye misusu,​—moto ya kosala pite na bandeko na ye ya basi, mpe moto ya ekobo, mpe ya pite.”

Kokendáká mosika, Théophile amonisi botɛmɛli na ye liboso ya losambo ya bikeko ya bopakano. Akomaki ete: “Nasengeli nde kotánga ebele ya banyama oyo Baezipito basambelaka, banyama elandaka na nsé, mpe ngɔmbɛ, mpe nyama ya zámba, mpe ndɛkɛ, mpe mbisi ya bibale . . . Bagreke mpe mabota mosusu, basambelaka mabángá mpe nzeté, mpe lolenge mosusu ya biloko.” Théophile alobi: “Kasi ngai nasambelaka Nzambe, Nzambe ya bomoi mpe ya solo.”​—Kokanisá na 2 Samwele 22:47; Misala 14:15; Baloma 1:22, 23.

Litatoli ya motuya mingi

Batoli mpe bilendiseli ya Théophile kati na mokanda na ye oyo ezali na biteni misato oyo akomaki mpo na kokweisa maloba ya Autolycus ezali na makambo mingi mpe ya mozindo. Makomi mosusu ya Théophile matɛmɛlaki Hermogènes mpe Marcion. Akomaki lisusu babúku ya kolakisa mpe ya kolendisa, kopesáká bandimbola likoló na Baevanzile. Nzokande, bobele babúku misato oyo akomelaki Autolycus, kati na maniskri moko mpamba nde ebatelamaki.

Búku ya liboso akomelaki Autolycus ezalaki mpo na kokɔtela losambo ya boklisto. Búku ya mibale oyo akomelaki Autolycus ezali kotɛmɛla losambo, bilobaloba, bafilozofe mpe bakomi maloba ya ntɔ́ki ya bapakano. Kati na búku ya misato ya Théophile ezali na bokokanisi kati na mikanda ya bapakano mpe Makomami.

Na ebandeli ya búku ya misato ya Théophile, emonani lokola ete Autolycus azalaki naino kobatela likanisi na ye ete Liloba ya solo lizalaki masapo mpamba. Théophile alobelaki Autolycus, ete: “Na esengo nyonso ozali kondima bazoba. Soki ezalaki bongo te mbɛlɛ olingaki te kopusama na mibali ya bolema ete oyoka maloba mazangi ntina, mpe ondima nsango oyo epalanganisami.”

“Nsango oyo epalanganisami” ezalaki nini? Théophile amonisi eutelo na yango. Batɔ́ngi “na bibebu ya kotuka Nzambe bazali kofunda biso na lokuta nyonso, [biso] oyo tozali basambeli ya Nzambe, mpe tobéngami baklisto, kolobáká ete basi na biso nyonso batalelami lokola basi ya mibali nyonso kati na biso mpe bazali mpo na kokokisa mposa ya nzoto na lolenge ya mbindo; mpe ete tozwaka kutu bandeko na biso ya basi lokola basi na biso, mpe, oyo eleki nsɔ́mɔ mpe mabe, ete tolyaka mosuni ya bato.” Théophile asalaki milende mpo na kobundisa likanisi ya lokuta monene oyo bakapano bazalaki na yango na ntina na baoyo bazalaki komitánga baklisto na ekeke ya mibale. Asalelaki pole ya solo oyo ezwami kati na Liloba lipemami ya Nzambe.​—Matai 5:11, 12.

Kosalela mpe kolobela makambo mingi na makomi ya Liebele mpe ya Greke ya boklisto ezali kotatola ete Théophile ayebaki malamu Liloba ya Nzambe. Azalaki moko ya bato ya liboso oyo bapesaki bandimbola likoló na Baevanzile. Lolenge oyo Théophile alobeli mingi makambo mazali na Makomami epesi bososoli malamu ya lolenge oyo bato bazalaki kokanisa na eleko na ye. Asalelaki boyebi na ye ya makomi mapemami mpo na komonisa bonene na yango liboso na filozofi ya bapakano.

Lolenge oyo makomi ya Théophile ebongisami, elobeli na ye ya koteya mpe ekomeli na ye oyo ezali kozongelaka makambo ekoki mbala mosusu kosepelisa basusu te. Na meko nini lipɛngwi esilaki kobebisa bosolo ya makanisi na ye, sikawa tokoki mpenza koyeba te. (2 Batesaloniki 2:3-12) Nzokande, na ntango akufaki, soko na mobu 182 T.B., emonanaki lokola ete Théophile asilaki kokóma mokɔteli ya molende ya losambo ya boklisto, oyo makomi na ye mazali na ntina mingi mpo na baklisto ya solo ya ntango na biso.

[Elilingi na lokasa 30]

Na mpiko nyonso Théophile akweisaki maloba ya Autolycus

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 28]

Illustrations on pages 28 and 30 reproduced from Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s