Thu Har Hrilhfiahna
A B CH D E F G NG H I J K L M N P R S T Ṭ U V Z
A
A kila lungphûm.
Ina bang pahnihte intawhna lai kila lungphûm, bang pahnihte zawmtu leh ti nghettu pawimawh tak a ni a. A kila lungphûmte zînga pawimawh ber chu a innghahna atâna phûmte a ni a, vântlâng hman tûr inte leh khawpui kulh bangte sakna atân lung chang ṭha bîkte thlan a ni ṭhîn. He thu mal hi leilung awm ṭan tirh sawina atâna entîr neia hman a ni ṭhîn a, Isua chu thlarau lam in nêna tehkhin Kristian kohhrana “a kila lungphûm pawimawh ber” anga sawi a ni.—Eph. 2:20; Job. 38:6.
Aienthiam.
Hma lam huna thil thleng tûr sawi lâwk theia inchhâlte sawina a ni a. Dawithiam te, arsi hmanga aienthiam te leh, chutiang lam tih chîng mi dangte chu Bible-ah târ lan an ni.—Lev. 19:31; Deut. 18:11; Tirh. 16:16.
Akaia.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan Rom ram awpna hnuaia awm Grik chhim lam sawina a ni a, a khawpui chu Korinth a ni. Akaia ramah chuan Peloponnese ram bial zawng zawng leh Grik ram lailite a tel a ni.—Tirh. 18:12.
Alabasta.
Hriak rimtui dahna ûm te tak tê a ni a, hmân lai Egypt rama Alabastron khawpui chhehvêla awm lung hmanga siam a ni. Chûng ûmte chu a chhûnga hriak a buak loh nâna chhin phui a nih theihna tûrin ring rêk neia siam a ni ṭhîn. A lung pawhin hriak rimtui hming chu a pu nghâl bawk.—Mk. 14:3.
Alpha leh Omega.
Grik hawrawpa a hmasa ber leh hnuhnûng ber a ni a; Thu Puan bu-ah Pathian nihna sawi nân vawi thum hman dun a ni. Chûng hmun thumah chuan “a hmasa ber leh hnuhnûng ber” tih leh “a bul leh a tâwp,” tih awmzia a nei a ni.—Thup. 1:8; 21:6; 22:13.
Amen.
“Ni rawh se,” a nih loh leh “ni ngei rawh se,” tihna a ni a. He thu mal hi Hebrai ṭawnga ʼa·manʹ tih thu mal aṭanga lâk a ni a, a awmzia chu “rinawm rawh se, rin tlâk rawh se,” tihna a ni. “Amen,” tih hi chhechham, ṭawngṭaina leh, thu eng emaw pawmpuina atâna sawi ṭhin a ni a. Thu Puan bu-ah chuan Isua nihna sawina atâna hman a ni.—Deut. 27:26; 1 Chro. 16:36; Rom 1:25; Thup. 3:14.
Anchhia.
Mi tu emaw, a nih loh leh thil eng emaw vauna emaw, an chunga thil ṭha lo thleng tûra sawina emaw a ni a. Mi dang sawichhiatna emaw, nasa taka thinrimna emaw nêna hriat pawlh tûr a ni lo. Anchhia chu thil ṭha lo puan chhuahna emaw, sawi lâwkna emaw a ni tlângpui a; Pathian emaw, thuneitu tu emawin a puan chhuah hian entîr lâwk a neiin, thiltihtheihna a keng tel ṭhîn a ni.—Gen. 12:3; Num. 22:12; Mk. 11:21; Tirh. 23:12; Rom 12:14; Gal. 3:10.
Aramik.
He ṭawng hi Hebrai ṭawng nên a inhnaih hle a, an hawrawp pawh a inang a ni. A tîrah chuan Aramaean-hote ṭawng hman ber a ni a, a hnuah erawh chuan Assuria leh Babulon lalram chhûnga sumdâwnna leh inbiak pawhna atâna ṭawng hman ber a lo ni ta a ni. Persia Lalram awp chhûnga an ṭawng hman ber a ni bawk. (Ezr. 4:7) Ezra bu te, Jeremia bu te leh, Daniela butea a ṭhen lai chu Aramik ṭawnga ziah a ni a. Aramik thu mal ṭhenkhat chu Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah hman a ni.—Ezr. 4:8–6:18; 7:12-26; Jer. 10:11; Dan. 2:4b–7:28; Mk. 14:36; Tirh. 9:36.
Areopagi.
Acropolis hmâr thlang lama awm Atheni khuaa mual pâwng sâng tak a ni a. Chu hmuna kal khâwma an neih ṭhin rorêlna hming pawh a pu bawk. Paula chu Areopagi-ah chuan a thurinte hrilhfiah tûrin Stoik leh Epikuria mi fingte’n an hruai a ni.—Tirh. 17:19.
Armageddon.
Hebrai ṭawnga Har Meghid·dohnʹ tih aṭanga lâk a ni a, a awmzia chu, “Megiddo Tlâng,” tihna a ni. He thu mal hian ‘Pathian Engkimtitheia indona ni ropui tak’ nên inzawmna a nei a, chumi nîah chuan Jehova do tûrin “lei pum puia lalte” chu hruai khâwm an ni ang. (Thup. 16:14, 16; 19:11-21)—HREHAWM NASA TAK tih chu en rawh.
Arsi hmanga aienthiam.
Hma lam huna thil thleng tûrte hrilh lâwk tûra nî te, thla te leh, arsite chêt vêl dân zirtu sawina a ni.—Mt. 2:1.
Aselgeia.—
TIMNA NEI LOVA THIL SUAL TIHNA tih chu en rawh.
Asia.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thua Rom ram awp chhûnga ram bial pakhat hming a ni a, chutah chuan tûn laia Türkiye khawthlang lam bâkah, Samos leh Patmos thliarkâr ang chi thliarkâr ṭhenkhat a tel a. A khawpui chu Ephesi a ni.—Tirh. 20:16; Thup. 1:4.
B
Baala.
Kanaan mite pathian a ni a; vân neitu, ruah leh chi thlah theihna, a nih loh leh lei ṭha petu anga ngaih a ni. “Baala,” tih chu tualchhûng pathian thiltithei lo zâwkte nihna sawi nân pawha hman a ni bawk. Hebrai ṭawnga a awmzia chu, “Neitu; Pu,” tihna a ni.—1 Lal. 18:21; Rom 11:4.
Ban.
Bante chu Solomona sak biak inah leh lal inahte hman a ni a. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan ṭanpuitu (1 Tim. 3:15) emaw, dinhmun nghet (Thup. 3:12) emaw sawina atâna entîr neia hman a ni. —Ro. 16:29; 1 Lal. 7:21.
Baptisma; Baptis.
Thil tih sawina a ni a, a awmzia chu “chiah pil,” a nih loh leh tuia hnim pil tihna a ni. Isua chuan baptisma chu a hnungzuitute’n an chan ngei ngei a ngaih thu a sawi a. Pathian Lehkha Thu chuan Johana baptisma te, thlarau thianghlima baptisma te leh, meia baptisma te bâkah, baptisma dangte pawh a sawi a ni.—Mt. 3:11, 16; 28:19; Joh. 3:23; 1 Pet. 3:21.
Bawhchhia; Bawhchhiatna.
Dân kal pêl; dân pêla thil tih. Bible-a “sual” tih nên thuhmun a ni.—Sâm 51:3; Rom 5:14.
Bâwkte Kût.
Pâwl Kût tia koh a ni bawk a. Hebrai calendar-a Ethanim thla ni 15-21 inkârah neih ṭhin a ni. Israel mite’n kum khata an thlai chîn hnuhnûng ber an seng zawha an lawm ṭhin kût a ni a, lâwmna hun leh an thlai chînte Jehova’n mal a sâwm avânga lâwmthu sawina hun a ni. He kût chhûng hian Aigupta ram aṭanga an chhuah hriat reng nân mite chu bâwk tê, a nih loh leh in chunga bûk tê an sakah chuan an chêng ṭhîn a. Hei hi mipate Jerusalema kal tûra phût an nihna kût pathum zînga pakhat a ni.—Lev. 23:34; Ezr. 3:4; Joh. 7:2.
Bawrhsâp.
Rom Rorêltu pakhat ram awp chhûnga lal ber a ni a. Ani chuan rorêlna lamah leh sipai lamah thiltihtheihna a nei a, a thil tihte chu Rorêltuin endik leh ṭhîn mah se, a ram awp chhûngah chuan thuneihna sâng ber a nei a ni.—Tirh. 13:7; 18:12.
Beelzebula.
Ramhuaite lal, a nih loh leh an chunga rorêltu Setana nihna a ni a. Ekron khuaa Philistia mite biak Baal Pathian, Baal-zebuba hming dang pawh a ni thei bawk.—2 Lal. 1:3; Mt. 12:24.
Bêlvawtu.
Hlum hmanga bêl te, thlêng te leh, bungbêl dangte siamtu a ni a. Hebrai thu mala bêlvawtu tih chu a ngial a ngan chuan “dintu” tihna a ni. Hlum chunga bêlvawtu thuneihna chu mi mal tinte leh hnamte chunga Pathian Jehova lalchungnunna sawi nâna entîr neia hman a ni ṭhîn.—Is. 64:8; Rom 9:21.
Beraw.
Thing chi khat Boswellia leh hnim buk hnai ro tawh a ni a. Hâlin rim tui tak a chhuah a. Biak bûk leh biak ina hâl ṭhin rimtui thianghlim chawhpawlh zînga mi a ni. Chhangphut thilhlan ruala hlan tel a ni ṭhîn a, Hmun Thianghlima chhangdah chungah dah a ni ṭhîn bawk.—Ex. 30:34-36; Lev. 2:1; 24:7; Mt. 2:11.
Biak in.
Israelte’n Pathian biakna atâna an hman ber biak bûk phelh darh theih thlâktu Jerusalema awm biak in a ni a. Biak in hmasa ber chu Solomona sak a ni a, a hnuah Babulon mite’n an ti chhia a ni. A pahnihna chu Babulon sal tânna aṭanga an chhuah hnua Zerubabela sak a ni a, a hnuah Heroda Ropuia’n a sa ṭha leh a ni. A châng chuan biak in chu “in” tia koh a ni bawk.—Mt. 21:13; Lk. 11:51; 1 Chro. 29:1; 2 Chro. 2:4; Mt. 24:1.
Buh râwt sawmna lung.
Chhangphut her nâna hman ṭhin, lung bial inang pahnih chherchhuan a ni a. A hnuai zâwk lung lai takah chuan a chung zâwk lung tla lova her kualtîr theitu vuah a ni. Bible hun lai chuan, hmeichhiate hman ṭhin buh râwt sawmna chu in tin deuhthawah an kawl a. Chhûngkaw nî tin ei tûr chhang chu buh râwt sawmnaa her ṭhin a nih avângin, buh râwt sawmna lung inchhuhsak emaw, a chung zâwk lung inhrênsak emaw chu Mosia Dân chuan a khap tlat a ni. Chutiang chi buh râwt sawmna lung lian zâwk chu ranin a her ṭhîn.—Deut. 24:6; Mk. 9:42.
CH
Chanchin ṭha.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan, Pathian Ram chanchin ṭha leh Isua Krista rin avânga chhandamna chanchin ṭha sawina a ni.—Lk. 4:18, 43; Tirh. 5:42; Thup. 14:6.
Chaw nghei.
Hun eng emawti chhûng eng mah ei lohna a ni a. Israel mite chuan Inremna Nî, lungngaih hunte leh, Pathian kaihhruaina an mamawh hunahte chaw an nghei ṭhîn. Juda mite chuan an chanchina chhiatna thlengte hriat reng nân, kum tin vawi li chaw an nghei ṭhîn a. Kristiante chu chaw nghei tûra phût an ni lo.—Ezr. 8:21; Is. 58:6; Mt. 4:2; 9:14; Lk. 18:12; Tirh. 13:2, 3; 27:9.
Cherub-te.
Chanvo danglam bîk tak nei vântirhkoh nihna sâng tak chelhte an ni a. Serafte nên an inang lo.—Gen. 3:24; Ex. 25:20; Is. 37:16; Heb. 9:5.
Chhang Dawidim Telh Loh Kût.
Israel mite’n kum tina an hman ṭhin kût pawimawh pathum zînga a hmasa ber a ni a. Kalhlên Kût zawh chiah, Nisan ni 15-a hman ṭan a ni a, ni sarih chhûng a awh a ni. Aigupta aṭanga an chhuah hriat rengna atân chhang dawidim telh loh chauh an ei thei a ni.—Ex. 23:15; Mk. 14:1.
Chhangdah.
Chhang pêr sâwm pahnih, biak bûk leh biak ina Hmun Thianghlima pêr ruk ve vea chherchhuana dah dun a ni a. “Chhang chherchhuan,” tia koh a ni bawk. Pathian hnêna he thilhlan hi Sabbath nî apiangin chhang thara thlâk a ni ṭhîn. Chhang hlui chu puithiamte chauhvin an ei ṭhîn a ni.—2 Chro. 2:4; Ex. 25:30; Lev. 24:5-9; Mt. 12:4; Heb. 9:2.
Chhechham.
Thil eng emaw a dik ngei a ni tih nemnghehna, a nih loh leh miin thil ti tûr emaw, ti lo tûr emawa urhsûn taka a intiamna a ni a. Mahni aia chungnung zâwk, a bîk takin Pathian hnêna thutiamna a ni tlângpui. Jehova chuan Abrahama hnêna a thuthlung chu chhechhamin a nemnghet a ni.—Gen. 14:22; Heb. 6:16, 17.
Chhinchhiahna.
Chhunna tiang.
Tiang sei tak, a hmâwra thîr zum awm, lo neitute’n an ran hawlh kalna atâna an hman ṭhin a ni a. Chhunna tiang hi mi fing thusawi, a thurâwn fing takte zâwm tûra a thu ngaithlatute chêttîrtu nên khaikhin ṭhin a ni. “Chhunna tiang khen,” tih ṭawngkam hi chhunna tianga an hawlh lo khêng lêt a, mahni inti na ṭhîn bâwng pa luhlul tak thil tih aṭanga lo chhuak a ni.—Tirh. 26:14; Ro. 3:31.
D
Dân.
Dân hre mi.
Hebrai Pathian Lehkha Thu ziak chhâwngtu sawina a ni a. Isua leia a lo kal khân, chu chu Dân lama mi thiamte sawina atâna hman a ni thung. Anni chuan Isua an dodâl a ni.—Ezr. 7:6; Mk. 12:38, 39; 14:1.
Davida Fapa.
Isua sawi nâna hman a ni fo va, Davida thlah aṭang lo chhuakin a tih famkim tûr Lalram thuthlung Rochungtu a nihzia sawi uar nâna hman a ni.—Mt. 12:23; 21:9.
Dawidim.
Chhangphut tih thawh nân leh thil tuirîl umnaa pawlh ṭhin bâwlhlo a ni a; a bîk takin, chhang hlâwm tih thawh sa aṭanga a them lâk a ni. Bible-ah chuan sual leh thil ṭha lo sawi nâna entîr neia hman fo a ni a, hmuh theih lohva ṭhan chhohna sawina atâna hman a ni bawk.—Ex. 12:20; Mt. 13:33; Gal. 5:9.
Dawidim telh loh.
Hei hian dawidim tel lova siam chhang a kâwk a ni.—Deut. 16:3; Mk. 14:12; 1 Kor. 5:8.
Dawithiam.
Ramhuaite ṭanpuinaa thiltihtheihna neitu sawina a ni.—Tirh. 13:6.
Dekapoli.
Grik khawpuite a ni a, khawpui sâwm (Grik ṭawng chuan deʹka tih chu “sâwm” tihna a ni a, poʹlis chu “khawpui” tihna a ni) inhlâwm khâwm a ni. Galili Dîl leh Jordan Lui chhak lam ram bial, khawpui sâwmte zînga a tam zâwk awmna hmun hming sawina a ni bawk. Chûng khawpuite chu Grik mite hnam dân lo chhuahna leh sumdâwnna hmunpui a ni a. Isua’n he ram hi a pal tlang a; mahse, an khawpuite a tlawh thu chhinchhiahna a awm lo.—Mt. 4:25; Mk. 5:20.
Denarii.
Gram 3.85 vêla rit Rom mite tangkaraw pawisa thîr a ni a, a lehlamah Kaisara lem a chuang a ni. Hnathawktu ni khat hlawh a ni a, Rom mite’n Juda mite laka “chhiah” atâna an lâk ṭhin pawisa thîr a ni.—Mt. 22:17; Lk. 20:24.
Diabola.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thua Setana kohna hming a ni a, a awmzia chu “Sawichhetu” tihna a ni. Diabola tih hming pêk a nih chhan chu Pathian Jehova, A thil ṭha tih te leh, A hming thianghlim sawichhiaa dik lo taka puhtu bul ber a nih vâng a ni.—Mt. 4:1; Joh. 8:44; Thup. 12:9.
Drachma.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thua he thu mal hi Grik mite tangkaraw pawisa thîr sawina a ni a, chutih hun lai chuan gram 3.4-a rit a ni.—Mt. 17:24.
E
Enkawltu.
Kohhran humhim leh vêng tûra a bîk taka mawhphurhna nei mipa sawina a ni a. Grik thu mala e·piʹsko·pos tihin a sawi tum ber chu mite vênhim duhna nei enkawltu tih a ni a. “Enkawltu” tih leh “upa” (pre·sbyʹte·ros) tih hi Kristian kohhrana nihna thuhmun sawina a ni a, “upa” tih chuan chu nihna chelh tûra ruat thlarau lama puitlingte neih miziate a kâwk a, “enkawltu” tih chuan chu nihnain a ken tel mawhphurhnate a kâwk bîk a ni.—Tirh. 20:28; 1 Tim. 3:2-7; 1 Pet. 5:2.
Epikuria mi fingte.
Grik mi fing Epicurus-a (B.C.E. 341-270) zuitute an ni a. Miin a nuam tih zâwng a tih hi nunin a tum ber a ni tih ngaih dân chu an thu zirtîr innghahna bul ber a ni.—Tirh. 17:18.
Ethiopia.
Ethiopia chu tûn lai huna Egypt chhim tâwp leh tûn lai huna Sudan ram pawh tiamin, hmân lai Egypt chhim lama hnam pakhat a ni.—Tirh. 8:27.
Euphrates.
Asia khawmualpui chhim thlang lama lui sei ber leh pawimawh ber a ni a, Mesopotamia rama lui pawimawh ber pahnih zînga pakhat a ni. A lanna hmasa ber chu Genesis 2:14-ah a ni a, Eden huana lui pali zînga pakhat anga târ lan a ni. “Luipui” tia koh a ni ṭhîn. (Gen. 31:21) Chu lui chu hmâr lama Israel ramri a ni.—Gen. 15:18; Thup. 9:14; 16:12.
F
Fakna hla.
Pathian fakna hla a ni a. Fakna hlate chu rimawi nêna inrem tûra siam a ni a, Jerusalem biak ina vântlâng hmaa Pathian Jehova biakna pawh tiamin, chûng hlate chu Pathian betute’n an sa ṭhîn.—Lk. 20:42; Tirh. 13:33; Jak. 5:13.
Felna.
Pathian Lehkha Thu-ah chuan, thil dik leh dik lo chungchânga Pathian tehna nêna inmila thil dik sawina a ni.—Gen. 15:6; Deut. 6:25; Zep. 2:3; Mt. 6:33.
G
Gehenna.
Grik ṭawng chuan Hinnom Ruam tih a ni a, hmân lai Jerusalem chhim thlang lama awm a ni. (Jer. 7:31) Hrilh lâwkna thu-ah chuan mitthi ruang paihna tûr hmun anga sawi a ni a. (Jer. 7:32; 19:6) Gehenna-ah chuan ramsate emaw, mihringte emaw a nung chunga hâl, a nih loh leh nghaisak tûra paih an nih thu finfiahna a awm lo. Isua leh a zirtîrte chuan Gehenna chu chatuana hremna, “thih hnihna” sawi nân entîr neiin an hmang a, chu chu chatuana tih boralna a ni.—Thup. 20:14; Mt. 5:22; 10:28.
Grik.
Grik mite ṭawng hman a ni a; Grik mi rênga piang emaw, an thlahtute aṭanga chu rama lo awm nghet tawhte emaw sawina a ni bawk. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan he ṭawngkam hi Juda mi ni lo tawh phawt emaw, Grik ṭawng leh hnam dânin a thununte emaw sawi nân awmze zau zâwka hman a ni.—Joel. 3:6; Joh. 12:20.
NG
Nghaisakna ban.
Grik ṭawng chuan stau·rosʹ tih a ni a, a awmzia chu Isua an tih hlumna ang chi ban phun, a nih loh leh thing tlâwn tihna a ni. He Grik ṭawngkam hi Krista hun hma kum zabi tam tak chhûnga milem biate’n sakhaw chhinchhiah nâna an lo hman ṭhin kross sawina a nih thu finfiahna a awm lo. Isua’n a hnungzuitute tawh tûr nghaisakna, hrehawmna leh, mualphona chungchâng a sawinaah stau·rosʹ tih thu mal a hman avângin, “nghaisakna ban” tih hian a tîra ziakin a kawh tum a phawk fuh ber a ni. (Mt. 16:24; Heb. 12:2)—BAN tih chu en rawh.
Nghâwngkawl.
Lehlam lehlama thil rit an khaina mihring kokîa nghah chi thing tlâwn, a nih loh leh ran (a tlângpuiin mihring ran vulh) pahnihin leilehna hmanrua emaw, tawlailîr emaw an hnuh laia an nghâwnga an bahtîr ṭhin thing tlâwn a ni. Nghâwngkawl chu salte’n thil rit tak tak phurhna atâna an hman ṭhin avângin, sal nihna emaw, mi dang thu hnuaia awmna emaw mai bâkah, inawpbehna leh hrehawm tawrhna sawi nân entîr neia hman a ni ṭhîn. Nghâwngkawl hlih thlâkna, a nih loh leh tih tliahna chuan phuar behna, awp behna leh, dik lo taka cheibâwlna laka zalenna a entîr a ni.—Lev. 26:13; Mt. 11:29, 30.
H
Hades.
He Grik thu mal hi Hebrai thu mal “Seol” tih nên a inang a. Mi nâwlpuite thlân sawina a ni tih hriat hran theihna tûrin “Thlân” (hawrawppuiin) tia dah a ni ṭhîn.—THLAN tih chu en rawh.
Hâlral thilhlan.
Maichâma Pathian tâna a puma an hâl rana inthawina sawina a ni a; ran (bâwng pa, berâm pa, kêl pa, ṭhuro, a nih loh leh pârva no) taksa pêng a enga mah chu a hlântute tâna dah a ni lo.—Ex. 29:18; Lev. 6:9; Mk. 12:33; Heb. 10:6.
He kalhmang tâwpna.
Setana thuneihna hnuaia awm kalhmangte, a nih loh leh thil tihte tâwpna tûr hun sawina a ni a. Krista lo awm lehna nêna a ruala thleng tûr a ni. Isua kaihhruaina hnuaiah vântirhkohte chuan “mi fel zîng ata mi sualte chu an thliar hrang” ang a, an ti boral ang. (Mt. 13:40-42, 49) Isua zirtîrte chuan, chu “tâwpna” hun chu an ngaihven hle a. (Mt. 24:3) Vâna a kîr leh hmain, Isua chuan a hnungzuitute chu chumi hun a thlen hma zawng an hnêna a awm tûr thu a tiam a ni.—Mt. 28:20.
Hebrai.
Abrama (Abrahama) nihna sawina atâna hman hmasak ber a ni a, chu chu a chhehvêla chêng Amor mite nêna hriat pawlh a nih loh nâna hman a ni. Chumi hnu aṭang chuan, a tupa Jakoba aṭanga Abrahama thlahte sawi nân leh an ṭawng hman sawi nâna hman a ni ta a ni. Isua hun lai chuan, Hebrai ṭawngah Aramik ṭawng kau chheh tam tak lâk luh a lo ni tawh a, Krista leh a zirtîrte chuan chu ṭawng chu an hmang a ni.—Gen. 14:13; Ex. 5:3; Tirh. 26:14.
Hermesa.
Zeusa fapa Grik pathian a ni a. Lustra khuaah, Paula chu pathiante thuchah kengtu leh thusawi thiam tak pathian Hermesa anga ngai sualin, ‘Hermesa,’ tiin an ko a ni.—Tirh. 14:12.
Heroda.
Rom sawrkârin Judate chunga rorêl tûra a ruat lal chhûngkaw inthlah chhâwng hming a ni a. Chu hming pu hmasa bertu chu Heroda Ropuia a ni a, ani chu Jerusalem biak in a sak ṭhat avâng leh Isua tih boral tuma naupang suat tûra thupêk a chhuah avânga hmingthang a ni. (Mt. 2:16; Lk. 1:5) Heroda Ropuia fapa Herod Arkelausa leh Herod Antipa te chu an pa ram awp chhûng hmun ṭhenkhatah rorêl tûra ruat an ni a. (Mt. 2:22) Antipa chu rorêltu, “lal” anga hriat lâr, Krista’n kum thum rawng a bâwl chhûng leh Tirhkohte bung 12-a târ lan thil thlengte a thlen thlenga rorêltu a ni. (Mk. 6:14-17; Lk. 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Tirh. 4:27; 13:1) Chumi hnuah, Heroda Ropuia tupa Herod Agrippa I-na chu hun rei lo tê ro a rêl hnuah Pathian vântirhkohvin a ti hlum a. (Tirh. 12:1-6, 18-23) A fapa, Herod Agrippa II-na chu rorêltu lo niin, Rom sawrkâr laka Judate an hel thleng khân ro a rêl a ni.—Tirh. 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Heroda pâwla mite.
Heroda mite tia hriat an ni bawk. Anni chu ram tâna ṭhahnemngai pâwl an ni a, Rom rorêlna hnuaia politics thila Heroda te thiltum thlâwptute an ni. He pâwlah hian Saddukai ṭhenkhat an tel niin a lang. Heroda mite chuan Isua dodâl tûrin Pharisaite an ṭanrualpui a ni.—Mk. 3:6.
Hlam.
Tui thûk lam tehna atâna hman a ni a, meter 1.8 (ft 6)-a sei a ni.—Tirh. 27:28.
Hmun Thianghlim.
Biak bûk, a nih loh leh biak ina pindan hmasa zâwk leh lian zâwk a ni a, pindan chhûngril ber, Hmun Thianghlim Ber nên a inang lo. Biak bûka Hmun Thianghlimah chuan rangkachaka siam khâwnvâr dahna te, rimtui hâlna rangkachak maichâm te, chhangdah dahna dawhkân te leh, rangkachak bungbêlte a awm a; biak ina Hmun Thianghlimah erawh chuan rangkachak maichâm te, rangkachaka siam khâwnvâr dahna sâwm te leh, chhangdah dahna dawhkân sâwmte a awm thung.—Ex. 26:33; Heb. 9:2.
Hmun Thianghlim Ber.
Biak bûk leh biak ina thuthlung bâwm dahna pindan chhûng ril ber a ni a. Chu Hmun Thianghlim Bera lût thei awm chhun chu Mosia tih lovah chuan puithiam lalber a ni a, kum tina hman ṭhin Inremna Nîah chauh a lût thei a ni.—Ex. 26:33; Lev. 16:2, 17; 1 Lal. 6:16; Heb. 9:3.
Hrehawm nasa tak.
Grik ṭawnga “hrehawm” tih thu mal hian dinhmun hrang hrang avânga manganna, a nih loh leh hrehawm tawrhna a kâwk a. Isua chuan Jerusalem chunga thleng tûr leh, a bîk takin ‘ropuina nêna a lo kal’ huna mihringte chunga thleng tûr tehkhin rual loh “hrehawm nasa tak” chungchâng a sawi a ni. (Mt. 24:21, 29-31) Paula’n chu hrehawmna chu “Pathian hre lote leh” Isua Krista “chanchin ṭha awih lote” chunga Pathian thil tih fel angin a târ lang a ni. Thu Puan bung 19 chuan Isua chu “sakawlh leh leia lalte leh an sipaite” do tûra vân sipaite hruaitu angin a sawi a. (2 Thes. 1:6-8; Thup. 19:11-21) “Mipui tam tak” chu, chu hrehawmna aṭanga dam khawchhuakte anga târ lan an ni. (Thup. 7:9, 14)—ARMAGEDDON tih chu en rawh.
Hri.
Thihna hial thlen theitu rang taka darh ṭhîn inkaichhâwn theih natna a ni.—Lk. 21:11.
Hriak thih.
Hebrai ṭawng aṭanga lâk a ni a, a awmzia ber chu “thil tui rîla chulh” tihna a ni. Mi tu emaw, a nih loh leh thil eng emaw chu rawngbâwlna eng emaw bîk taka hlan a ni tih lantîr nân hriaka chulh a ni ṭhîn. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan, chu ṭawngkam chu vân lam beiseina nei tûra thlante chunga thlarau thianghlim leih sawina atâna hman a ni bawk.—Ex. 28:41; 1 Sam. 16:13; Lk. 4:18; Tirh. 10:38; 2 Kor. 1:21.
Hriatrengna thlân.
Mitthi phûmna hmun a ni a. He ṭawngkam hi “hriat nawntîr,” tih thil tih sawina Grik thu mal mne·meiʹon, aṭanga lo kal a ni a, chu chuan mitthi chu hriat reng a ni tih a kâwk a ni.—Joh. 5:28, 29.
Hrilh lâwkna.
Pathian duh zâwng puan chhuahna, thlarauva thâwk khum thuchahte a ni a. Hrilh lâwknaah chuan thlarauva thâwk khum nungchang lama zirtîrna te, Pathian thupêk, a nih loh leh a rorêlna thu te leh, thil lo la thleng tûr puan chhuahnate a tel thei a ni.—Mt. 13:14; 2 Pet. 1:20, 21.
Husop.
Dân ang taka intih thianghlimnaa thisen, a nih loh leh tui thehna atâna hman thlai chi khat ṭang leh hnah ṭha tak nei a ni a. Bible-a Grik leh Hebrai thu mal Husop tihah hian thlai chi hrang hrang a tel thei a ni. Johana 19:29-a hman husop hi chu thing ṭang sei tak hmâwra ṭawn beh a ni thei a; a nih loh pawhin, uain thûra chiah sponge a hmâwra daha Isua kâa thleng pha tûr khawpa kuang sei tak nei thlai chi khat a ni thei bawk.—Heb. 9:19.
I
Illurikon.
Rom ram awp chhûng Grik hmâr thlang lama awm a ni a. Rawngbâwla Paula a zin kual lai khân he hmun thleng hian a kal a; mahse, thu hrilin a kal nge ni a, a tlawh mai mai zâwk tih târ lan a ni lo.—Rom 15:19.
In tûr thilhlan.
Maichâma leih ṭhin uain a ni a, thilhlan tam tak ruala hlan a ni ṭhîn. Paula chuan a Kristian unaute tâna inpêk a inhuamzia sawi nân he thu hi entîr neiin a hmang a ni.—Num. 15:5, 7; Phil. 2:17.
Inbuatsaihna.
Sabbath thlen hma nî, Sabbath nî atâna Judate’n a ṭûl ṭûl an buatsaihna nî sawina a ni a. Chu nî chu tûn laia Zirtâwp nî ni tlâk rualin a tâwp a; chutih rualin, Sabbath nî a inṭan ve thung ang. Judate ni khat chuan ni tlâk aṭanga a tûk ni tlâk thleng a awh a ni.—Mk. 15:42; Lk. 23:54.
Inkhâwmna in.
A awmzia chu “hruai khâwm; inkhâwm,” tihna a ni a; nimahsela, Bible châng a tam zâwkah chuan Pathian Lehkha Thu chhiar nân te, zirtîrna pêk nân te, thu hrilh nân te leh, ṭawngṭai nântea Juda mite inkhâwmna in emaw, hmun emaw sawi nâna hman a ni. Isua hun lai chuan, Israel rama khaw tinah inkhâwmna in a awm a, khaw lian zual deuhah phei chuan pakhat aia tam a awm ṭhîn.—Lk. 4:16; Tirh. 13:14, 15.
Inngaihna.—
NUNGCHANG BAWLHHLAWHNA tih chu en rawh.
Inpumpêkna Kût.
Antiochus Epiphanes-a’n biak in a tih bawlhhlawh hnua tih thianghlimna hriatrengna atâna kum tina neih ṭhin kût a ni a. Kût lawmna chu Chislev thla ni 25-ah ṭan a ni a, ni riat chhûng a awh a ni.—Joh. 10:22.
Inrem lehna chhîn.
Thuthlung bâwm chhîn a ni a, chutah chuan puithiam lalberin Inremna Nîah sual thawina thisen a theh ṭhîn. Hebrai ṭawnga thil tih sawina aṭanga lo chhuak a ni a, a awmzia chu “(sual) khuh” tihna a ni a, “(sual) nâwt reh” tihna a ni thei bawk. Rangkachak hlanga siam a ni a, a hmâwr lehlam lehlamah chuan cherub pahnih inhawitawnin an awm a ni. A châng chuan “chhîn” tih chauhva sawi a ni bawk.—Ex. 25:17-22; 1 Chro. 28:11; Heb. 9:5.
Inremna Nî.
Israelte ni serh pawimawh ber a ni a, Yom Kippur (“khuhna nî” tih awmze nei Hebrai ṭawnga yohm hak·kip·pu·rimʹ) tia koh a ni bawk, chu chu Ethanim thla ni 10-naah hman ṭhin a ni. Kum khata chumi nîah chauh chuan puithiam lalber chu ama sual te, Levia chi mi dangte sual te leh, mite sualte atâna inthawina thisen hlân tûrin biak bûka Hmun Thianghlim Berah a lût ṭhîn a. Chûng inthawinate chuan chatuan atâna vawi khata mihringte sual tlêng faitu Isua inthawina a entîr a; Isua inthawina chuan mite chu Jehova nêna inrem leh theihna a pe a ni. Chu nî chu inkhâwmpui thianghlim neih nî leh chaw nghei nî a ni a, nî tina an hnathawh ṭhinte an chawlhsan nî, sabbath nî a ni bawk.—Lev. 23:27, 28; Tirh. 27:9; Kol. 1:20; Heb. 9:12.
Inthawina.
Pathian hnêna thilhlan a ni a, lâwmthu sawi nân te, sual puan nân te leh, Pathian nêna inlaichînna ṭha neih leh nântea hlan a ni ṭhîn. Mosia Dân thuthlungin inthawina hlân tûra a phût hma kha chuan, Abela aṭanga inṭanin mite chuan mahni duhthuin inthawina chi hrang hrang an hlân ṭhîn a; chutah chuan rana inthawina pawh a tel a ni. Isua’n inthawina ṭha famkim anga a nun a hlan hnu chuan, rana inthawi a ngai tawh lo va; nimahsela, Kristiante chuan Pathian hnênah thlarau lam inthawinate an la hlân zawm zêl a ni.—Gen. 4:4; Heb. 13:15, 16; 1 Joh. 4:10.
Israel.
Pathianin Jakoba hming atâna a pêk a ni a. Hun eng emaw aṭang khân Jakoba thlah zawng zawng sawina a lo ni ta a. Jakoba fapa 12-te thlah chu Israel fate, Israel chhûngte, Israel mite (mipate), a nih loh leh Israelte tia koh an ni fo bawk. Israel tih chu chhim lam lalram aṭanga inla hrang hmâr lam lalrama hnam sâwm sawina atâna hman a ni bawk a; a hnuah hriak thih Kristiante, “Pathian Israelte” sawina atâna hman a ni.—Gal. 6:16; Gen. 32:28; Tirh. 4:10; Rom 9:6.
J
Jakoba.
Isaaka leh Rebeki te fapa a ni a. A hnuah Pathianin Israela tih hming a pe a, ani chu Israel mite (Israelte tia koh an ni bawk a, a hnuah chuan Judate tia koh an ni) thlahtu a lo ni ta a ni. Jakoba chuan fapa 12 neiin, chûng a fapate leh an thlahte chuan Israel hnam 12 an din a. Jakoba tih chu Israel hnam, a nih loh leh Israel mite sawi nâna hman zawm zêl a ni.—Gen. 32:28; Mt. 22:32.
Jehova.
Khawvêl Thar Lehlin Pathian Lehkha Thu Thianghlim-a Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan “Jehova” hming chu vawi 237 hman a ni a. Hêng finfiahnate hi Pathian hming hman a nih chhante a ni:
1. Isua leh a tirhkohte hun laia an hman Hebrai Pathian Lehkha Thu ziah chhâwnahte chuan, a bu pumah Tetragrammaton (Pathian hming sawina atâna hman Hebrai hawrawp pali יהוה) a chuang.
2. Isua leh a tirhkohte hun laia Grik ṭawnga lehlin Hebrai Pathian Lehkha Thu-ah pawh Tetragrammaton a chuang bawk.
3. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu ngei chuan Isua’n Pathian hming a hmang a, mi dangte hnênah a hriattîr ṭhîn tih a târ lang.—Johana 17:6, 11, 12, 26.
4. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu hi thlarauva thâwk khum Hebrai Pathian Lehkha Thu thianghlim chhunzawmna a nih avângin, a chhûng thua Jehova hming a awm ta lo thut tûr chu a inmil lo viau vang.
5. Pathian hming chu Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah a lam tawiin a chuang.—Thu Puan 19:1, 3, 4, 6.
6. Hmân lai Judate thuziakte chuan Juda Kristiante’n an lehkha ziahah Pathian hming an hmang tih a târ lang.
7. Bible lama mi thiam ṭhenkhat chuan, Kristian Grik Pathian Lehkha Thua kan hmuh Hebrai Pathian Lehkha Thu lâk chhâwnahte chuan Pathian hming a chuang tih an hria.
8. Bible lehlin ṭawng za chuanga Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah Pathian hming a chuang.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah Pathian hming Jehova dah lêt lehna tûr chhan ṭha a awm tih a va chiang tak êm! Chu tak chu Khawvêl Thar Lehlin Bible letlingtute’n an tih chu a ni. Anni chuan Pathian hming zahna thûk tak an nei a, a tîra ziaka tel eng thil mah an paih ngam lo.—Thu Puan 22:18, 19.
Juda.
Leaii laka Jakoba fapa palina a ni a. A thih hma lawka a hrilh lâwknaah, Jakoba chuan Juda thlah aṭangin chatuan daih rorêltu ropui tak a lo chhuah tûr thu a sawi lâwk a. Mihring anga Isua a lo pian khân, Juda thlah aṭangin a lo chhuak a ni. Juda tih hming chu hnam sawi nân leh a hnuah Juda hming chawi lalram sawi nâna hman a ni bawk.—Gen. 29:35; 49:10; Heb. 7:14.
Juda mi.
Israel hnam sâwm lalram a tlûk chhiat hnua Juda hnama mi sawina a ni a. (2 Lal. 16:6) Babulon sal aṭanga an chhuah hnua Israel rama kîr leh Israel hnam hrang hranga mite sawina atâna hman a ni. (Ezr. 4:12) A hnuah chuan, Gentailte laka Israel mite sawi hranna atân khawvêl pumah hman a ni a. (Est. 3:6) Tirhkoh Paula chuan Kristian kohhranah hnamin pawimawhna a nei lo tih a chhûtpui khân, Juda mi tih ṭawngkam chu entîr neiin a hmang bawk.—Rom 2:28, 29; Gal. 3:28.
K
Kaisara.
Rom chhûngkaw khat hming, a hnua Rom ram awptute nihna sawi nâna hman tâk a ni a. Augusta, Tiberia, leh Klaudia te chu Bible-ah an hminga târ lan a ni a, Neroa hming erawh chu târ lan ni lo mah se, Kaisara a ni ve tho a ni. “Kaisara,” tih chu Kristian Grik Pathian Lekha Thu-ah chuan tualchhûng thuneihna, a nih loh leh ram chhûng thuneihna sawi nâna hman a ni bawk.—Mk. 12:17; Tirh. 25:12.
Kaldaiho.
Tigris leh Euphrates lui chhehvêla chêngte sawina a ni a. Hmân laia Kaldaiho rama khawpui pawimawh ber chu Abrahama chênna Ur khawpui a ni.—Tirh. 7:4.
Kalhlên Kût.
Aigupta ram aṭanga Israel mite chhanchhuah an nih hriatrengna atâna Abib (a hnuah Nisan tih a ni) thla ni 14-naa kum tina hman ṭhin kût a ni a. Chu kûtah chuan berâm no (a nih loh leh, kêl) talhin an hem ṭhîn a, chu chu hnah kha leh chhang dawidim telh loh nên an ei ṭhîn.—Ex. 12:27; Joh. 6:4; 1 Kor. 5:7.
Kalpênna.
Grik ṭawngah chuan he thu mal (a·po·sta·siʹa) hi thil tih sawina ṭawngkam aṭanga lo chhuak a ni a. A ngial a ngana a awmzia chu “a hrana ding” tihna a ni. Hming sawina a nih chuan “tlân bo, thlahthlam, a nih loh leh hel” tih awmzia a nei thei a. Kristian Grik Pathian Lekha Thu-ah chuan, “kalpênna” tih hi biakna dik laka helte sawina atâna hman a ni.—Thuf. 11:9; Tirh. 21:21; 2 Thes. 2:3.
Kawng.
Pathian Lehkha Thu-ah chuan Jehova’n a pawm leh pawm loh thil tih emaw, nungchang emaw sawi nân entîr neia hman a ni a. Isua Krista hnungzuitute chu ‘Kawnga’ mite anga sawi an ni a; chu chu, a entawn tûr siam zuiin an nunah Isua Krista rinna an dah pawimawh ber tihna a ni.—Tirh. 19:9.
Kawt, a nih loh leh tualzâwl.
Biak bûk leh a hungna pal inkâr tualzâwl sawina a ni a, a hnuah chuan biak in pui ber leh a hungna bang inkâr tualzâwl sawina a ni thung. Hâlral thil hlanna maichâm chu biak bûk tualzâwlah leh biak in tualzâwl chhûng ta zâwkah a awm a ni. Bible chuan inte leh lal inte pawhin tualzâwl a neih thu a sawi bawk.—Ex. 8:13; 27:9; 1 Lal. 7:12; Mt. 26:3; Mk. 15:16; Thup. 11:2.
Khaukhuapte.
Khau chi khat a huhova pêm ṭhîn an ni a. Mosia Dânah chuan ei a thiang a ni. Khaukhuap tam tak chuan an kawnga awm apiang ei zo va, chhiatna nasa tak an thlen ṭhin avângin hri anga ngaih a ni.—Ex. 10:14; Mt. 3:4.
Khawngaih thilthlâwnpêk.
Ṭanpui ngai tu emaw hnêna thil pêk a ni a. Hebrai Pathian Lehkha Thu-ah he thu hi sawi lan fak ni lo mah se, Dân chuan Israel mite chu mi retheite chunga an tih ngei ngaite chiang takin a hrilh a ni.—Mt. 6:2.
Khawngaihna nasa tak.
Grik ṭawnga a awmze bul ber chu nêlawm leh duhawm tihna a ni a. He ṭawngkam hi ngilnei taka thil pêk sawina atâna hman a ni fo va. Pathian khawngaihna nasa tak sawina a nih chuan, he ṭawngkam hian a lêt leh beisei lova phal taka Pathian thilthlâwnpêk a kâwk a ni. Chuvângin, he ṭawngkam hi Pathianin mihringte hnêna phal taka thil a pêk te, a hmangaihna nasa tak te leh, an chunga a ngilneihnate sawina a ni. Grik ṭawngah chuan “duhsakna” tih leh “ngilneihna thilpêk” tih ang chia hman a ni bawk. Chu chu hlawh chhuah leh phû vânga pêk a ni lo va, thilphalnain a petu a chêttîr vâng liau liauva pêk a ni.—2 Kor. 6:1; Eph. 1:7.
Khawvêl.
Hmun ṭhenkhatah chuan “khawvêl” tih ṭawngkam hi Grik ṭawnga ko′smos tih aṭanga lehlin a ni a, chu chuan (1) mihringte, (2) khawtlâng nun inrêlbâwl dân kalhmang, a nih loh leh (3) Pathian laka inla hrangte a kâwk thei a. Grik ṭawnga ai·onʹ tih aṭanga lehlin châng pawh a awm a, a awmzia chu “kum” tihna a ni. Chu bâkah, ai·onʹ tih aṭanga lehlin a nih chuan, “kum eng emawti chhûnga thil kal phung, a nih loh leh khawtlâng nun inrêlbâwl dân kalhmang” sawina a ni thei bawk.
Kî.
In tûr dahna te, hriak dahna te, lehkhatui leh incheina dahna te leh, rimawi tum nân leh hriattîrna pêk chhuah nântea hman ran kîte a ni a. (1 Sam. 16:1, 13; 1 Lal. 1:39; Ezek. 9:2) “Kî” chu chakna, hnehna leh, hlawhtlinna sawi nâna entîr neia hman a ni fo ṭhîn.—Deut. 33:17; Mik. 4:13; Lk. 1:69.
Kohhran.
Thil eng emaw ti tûr, a nih loh leh tum eng emaw neia mipui kal khâwm sawina a ni a. Hebrai Pathian Lehkha Thu-ah chuan, a tlângpuiin Israel hnam sawina a ni. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan, Kristian kohhrante a mal mala sawi nâna hman a ni a; chutih rualin, Kristian kohhran zawng zawngte sawi nâna hman a ni deuh ber.—1 Lal. 8:22; Tirh. 9:31; Rom 16:5.
Kohhran upa; Kum upa.
Mipa puitling sawina a ni a, Pathian Lehkha Thu-ah chuan khawtlâng, a nih loh leh hnam pakhata thuneihna leh mawhphurhna chelhtute sawina a ni deuh ber. Thu Puan bu-ah chuan vân lam thil siamte sawi nâna hman a ni bawk. Grik thu mal pre·sbyʹte·ros tih hi kohhrana hmahruai tûra mawhphurhna neite sawina a nih chuan “upa” tia lehlin a ni.—Ex. 4:29; Thuf. 31:23; 1 Tim. 5:17; Thup. 4:4.
Kohhranho rawngbâwltu.
Grik thu mal di·aʹko·nos, tih hi “rawngbâwltu,” a nih loh leh “chhiahhlawh” tia lehlin ṭhin a ni a. “Kohhranho rawngbâwltu” tih chu kohhran upate ṭanpuitu sawina a ni a. He rawngbâwlna chanvo hlu thawk thei tûr hian Bible tehnate a tlin a ngai a ni.—1 Tim. 3:8-10, 12.
Kor.
Thil ro leh thil tui rîl tehna a ni a. Bath tehkhâwnga chhût chuan liter 220 (gallon 58.1, a nih loh leh thil ro a nih chuan quart 200) nên a intluk.—1 Lal. 5:11; Lk. 16:7, ftn.
Krista.
Krista dodâltu.
He Grik thu mal hian awmze pahnih a nei a. Krista dodâltu a kâwk a. Krista nia inchhâl Krista der a kâwk thei bawk. Krista aiawha inchhâl te, Messia anga dik lo taka inchhâl te leh, Krista leh a zirtîrte dodâltu mihring leh pâwl zawng zawngte chu Krista dodâltu anga sawi theih vek an ni.—1 Joh. 2:22.
Kristian.
Isua Krista hnungzuitute tâna Pathian hming pêk a ni.—Tirh. 11:26; 26:28.
Kut nghat.
Chanvo danglam bîk tak chelh tûra ruat nân emaw, malsâwmsak tûr emaw, ti dam tûr emaw, a nih loh leh thlarau thianghlim thilthlâwnpêk dawng tûr emawa mi chunga kut nghah a ni.—Num. 27:18; Tirh. 19:6; 1 Tim. 5:22.
L
Lal tiang.
Rorêltuin thuneitu a nihzia lantîr nâna a ken ṭhin tiang a ni.—Gen. 49:10; Heb. 1:8.
Lalpa Zanriah.
Krista taksa leh thisen entîrtu chhang dawidim telh loh leh uain an eia an inna zanriah a ni a; Isua thih hriatrengna a ni. Pathian Lehkha Thuin Kristiante hnêna hmang ṭhîn tûra a phût avângin, “Hriatrengna,” tia sawi chu a inâwm hle.—1 Kor. 11:20, 23-26.
Lehkha zial.
Savun, a nih loh leh phairuanga siam lehkha puan sei tak, a phêk lehlama thu inziak a ni a, a tlângpuiin hmawlha zial a ni thîn. Pathian Lehkha Thute chu lehkha zialahte chuan ziah leh ziah chhâwn a ni a, Bible ziah hun lai chuan lehkha zialte chu an hmang nasa hle.—Lk. 4:17-20; 2 Tim. 4:13.
Leilâwt.
Grik thu mal aʹbys·sos tih aṭanga lâk a ni a, a awmzia chu “thûk tak,” a nih loh leh “teh rual loh, tâwp nei lo,” tihna a ni. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan inkhuahkhirhna hmun emaw, dinhmun emaw sawi nâna hman a ni a. Thlân sawina pawh a ni thei a; mahse, chu ai chuan a kawh tum a zau zâwk a ni.—Lk. 8:31; Rom 10:7; Thup. 20:3.
Lepton.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu ziah hun laia Judate pawisa thîr hlu lo ber a ni a; dâr, a nih loh leh dâr sena siam a ni. Bible lehlin ṭhenkhatah chuan “dere” tia lehlin a ni.—Mk. 12:42; Lk. 21:2.
Levia; Levia chite.
Leaii laka Jakoba fapa pathumna a ni a; a hming chu a thlahte’n hnam hmingah an chhawm nghâl a ni. Fapa pathum Gersona te, Kohatha te leh, Meraria te a nei a. Anmahni aṭang chuan Levia chi chu pâwl thuma ṭhen a ni a; puithiamte pawh chu chîa mite tho chu an ni. A châng chuan, “Levia chite,” tih hian a hnam pum a kâwk a, a tlângpuiin Arona thlah puithiamte erawh a huam tel lo. Levia chite chuan Ram Tiama ram ṭhenah chan an nei ve lo va; nimahsela, Israel hnam dangte chan ram chhûnga khaw 48 pêk an ni.—Deut. 10:8; 1 Chro. 6:1; Heb. 7:11.
Lo awm lehna.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thua a chhûng thu ṭhenkhatah chuan he ṭawngkam hi hmuh theih lohva Messia Lal nia lalṭhutthlênga Isua a ṭhut aṭanga inṭan, he kalhmang tâwpna nîa lal anga Isua Krista lo awm lehna sawina a ni a. Krista lo awm lehna chu rei lo tê lo langa tâwp leh mai ni lovin, hun eng emawti chhûng a awh zâwk a ni.—Mt. 24:3.
Luang.
He thu mal hi hmun hnâwnga ṭo ṭhîn hnim chi hrang hrang sawi nâna hman a ni a. Dinhmun tam takah chuan hmunphiah chi khat (Arundo donax) sawi nâna hman a ni.—Mt. 27:29; Thup. 11:1.
Lusûnna.
Thihna, a nih loh leh chhiatna dang avânga tawrhna lantîrna a ni a. Bible hun lai chuan hun eng emawti chhûng sûnna lantîr chu thil pângngai tak a ni. Lusûnte chu ring taka an ṭah mai bâkah, thawmhnaw eng emaw bîk inbelin, an lûah vut an phul a, an kawrfualte pawt thlêrin, an âwm an chûm ṭhîn. A châng chuan mitthi vuinaah mitthi ṭah thiam bîkte rawih an ni ṭhîn.—Est. 4:3; Mt. 11:17; Mk. 5:38; Joh. 11:33; Thup. 21:4.
M
Maichâm.
Pathian biakna atâna thilhlan leh rimtui an hlanna dawhsân a ni a, hlum te, lung te, lung chher te, a nih loh leh thîr lam chîa luan thingtea siam a ni. Biak bûk leh biak ina pindan hmasa berah chuan rimtui hlanna tûr “rangkachak maichâm” te tak tê a awm a. Chu chu rangkachaka luan thinga siam a ni a. Maichâm lian zâwk, thilhlante an hâlna “dâr maichâm” chu biak in tualzâwlah a awm a ni. Biakna dik lovah pawh maichâm an hmang nasa hle.—Ex. 39:38, 39; 1 Lal. 6:20; Mt. 5:23, 24; Lk. 1:11; Tirh. 17:23.
Maichâm kîte.
Maichâm ṭhenkhata a kil li aṭanga pâwn lam hawi zâwnga kî ang tak lawr chhuakte a ni.—Lev. 8:15; 1 Lal. 2:28; Thup. 9:13.
Makedonia.
Grik hmâr lam ram bial a ni a, Alexander Ropuia rorêlna hnuaiah a rawn hmingthang hle a, Rom mite’n an lâk hma chuan ram zalên a ni. Tirhkoh Paula’n Europe a tlawh hmasak ber ṭum khân, Makedonia ram chu Rom ram awp chhûngah a awm a. Paula’n chu ram chu vawi thum a tlawh a ni.—Tirh. 16:9.
Manna.
Thlalêra kum 40 an awm chhûnga Israel mite chaw ber a ni a. Chu chu Jehova pêk a ni. Sabbath nî tih lohvah chuan mak tak maiin tûk tin leiah daiin a lo khuh ṭhîn a. Israel mite’n an hmuh hmasak ber ṭum chuan, “Eng nge maw ni chu le?” an ti a, Hebrai ṭawng chuan, “man huʼ?” tih a ni. (Ex. 16:13-15, 35) Manna chu Isua pawhin entîr neiin a hmang a ni.—Joh. 6:49, 50.
Media.
Japhetha fapa Madaia thlahte an ni a; Media ram lo ni ta, Iran tlâng rama chêngte an ni. Chûng Media mite chu C.E. 33 Pentikost nî khân Jerusalemah an awm a ni.—Tirh. 2:9.
Meidîl.
“Mei leh kâta kâng” entîr nei hmun a ni a, “thih hnihna” anga sawi a ni bawk. Diabola leh mi sual sim duh lote bâkah, thihna leh Thlân (a nih loh leh, Hades) hial pawh chutah chuan paih luh a ni. Meiin a tih nat theih loh thlarau thil siam bâkah, thihna leh Hades pawh paih luh a nihna chuan, chu dîl chu chatuana innghaisakna hmun ni lovin, chatuana boralna hmun a ni zâwk tih a târ lang.—Thup. 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Mêl.
Thil thui zâwng tehna a ni a, a tîra ziak Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan Matthaia 5:41 chauh a lang a ni. Chu chu Rom mite mêl sawina niin a lang a, mêl khat chu meter 1,479.5 (ft 4,854 )-a thui a ni.
Messia.
“Hriak thih” a nih loh leh, “hriak thiha” tihna a ni a, Hebrai thu mal aṭanga lâk a ni. Grik thu mala “Krista” tih nên a inang.—Dan. 9:25; Joh. 1:41.
Mi sual.
Pathian leh a tehna felte dodâltu Diabol-Setana nihna a ni.—Mt. 6:13; 1 Joh. 5:19.
Mi tilreh.
A ngial a ngan chuan mipa til mu lâksak sawina a ni a. A tlângpuiin, mi tilrehte chu lal rorêlnaa tirhkah emaw, lalnu leh lal hmeite enkawltu emawa ruat an ni ṭhîn. He ṭawngkam hi a ngial a ngana tilreh tak tak ni lo, lal rorêlnaa chanvo pawimawh tak chelh tûra ruatte sawi nâna hman a ni bawk. Pathian rawng tam lehzuala bâwl thei tûra mahni inthununtu chu ‘Lalram avânga tilreh’ tia entîr neia sawi a ni.—Mt. 19:12; Est. 2:15; Tirh. 8:27.
Mi zalên; Chhuah zalen.
Rom rorêl hun lai chuan “mi zalên” tih chuan zalên sa rênga piang, khua leh tui nihna pumhlûm neitu a kâwk a. Chumi nêna inang lo takin, “chhuah zalen” tih chuan bâwih nihna aṭanga zalenna pêk tu emaw a kâwk thung. Dân ang taka chhuah zalen tu emaw chuan Rom khua leh tui nihna a nei thei a; nimahsela, politics thilah a inhnamhnawih thei lo. Dân ang taka chhuah zalen ni lo bâwih chu khua leh tui nihna pumhlûm pêk a ni lo.—1 Kor. 7:22.
Mihring Fapa.
He ṭawngkam hi Chanchin Ṭha ziakah vawi 80 vêl a chuang a. Isua Krista sawina a ni a, thlarau thil siam mihring taksa pu mai ni lovin, tisaa lo pianga mihring a rawn nihna a târ lang a ni. He ṭawngkam hian Daniela 7:13, 14-a chhinchhiah hrilh lâwkna hi Isua’n a ti famkim dâwn tih a târ lang bawk. Hebrai Pathian Lehkha Thu-ah chuan he ṭawngkam hi Ezekiela leh Daniela sawi nâna hman a ni a, chu chuan hêng thusawitu mihring thi theite laka an thuchah ken lo Chhuahna Pathian danglamna a târ lang a ni.—Ezek. 3:17; Dan. 8:17; Mt. 19:28; 20:28.
Milem; Milem biakna.
Milem chu mite’n pathian biakna atâna an hman thil awm tak tak emaw, suangtuahnaa mi emaw aiawhtu lem siam chawp hi a ni a. Milem biakna chu milem zahna, hmangaihna, biakna, a nih loh leh ngaihhlutna a ni.—Sâm 115:4; Tirh. 17:16; 1 Kor. 10:14.
Mina.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thua mina khat hi drachma 100 nên a intluk a. Gram 340-a rit a ni.—Lk. 19:13.
Moloka.
Ammon mite pathian a ni a; Malkama te, Milkoma te leh, Moleka te nên thuhmun niin a lang.—Tirh. 7:43.
Mosia Dân.
Murra.
Thing buk hlîng nei, a nih loh leh Commiphora ang chi thing aṭanga lâk chhuah hnai rimtui tak a ni a. Murra hi hriak thih chi hriak thianghlim siamnaa hman bâwlhlo pakhat a ni. Thawmhnaw leh khum tih rimtui nâna hman ṭhin a ni a, inhmehna atâna hman leh taksaa hnawih chi hriakahte telh a ni bawk. Ruih awlsam nân uain-ah pawlh a ni ṭhîn a. Ruang phûm tûr sâwngbâwl nân pawh hman a ni.—Ex. 30:23; Thuf. 7:17; Mk. 15:23; Joh. 19:39.
N
Nard.
Thlai chi khat spikenard (Nardostachys jatamansi) aṭanga lâk chhuah hriak rimtui man to tak a ni a, a rawng chu a sen uk lam deuh a ni. A to êm avângin hriak man tlâwm zâwkte nêna pawlh a ni thîn a, a châng chuan a lem pawh an siam ṭhîn. Marka leh Johana’n Isua lû leh kêa “nard hriak rimtui eng mah pawlh loh” leih a nih thu an sawi chu a chhinchhiah tlâk hle.—Mk. 14:3; Joh. 12:3.
Nazaret mi.
Nazaret khaw chhuak Isua hming a ni a. Isaia 11:1-naa “chawr no” tia lehlin Hebrai thu mal nên hian inzawmna a nei niin a lang. A hnuah chuan, Isua hnungzuitute sawi nân pawha hman a ni.—Mt. 2:23; Tirh. 24:5.
Nawhchizuar.
Mahni kawppui ni lote mipat hmeichhiatna hmanpuitu a kâwk a, sum hmuh nâna chutianga ti tu chu a kâwk bîk a ni. (Grik thu mala “nawhchizuar” sawina porʹne, hi “zuar” tih awmze nei thu mal aṭanga lo chhuak a ni.) Bible-ah mipa inzuarte târ lan ni tho mah se, he ṭawngkam hian hmeichhia a kâwk tlângpui. Mosia Dân chuan nawhchizawrh chu a khap a, Jehova hmun thianghlimah nawhchizuarte sum thawh chhuah chu thawhlâwmah pawm theih a ni lo; chumi nêna inang lo takin, milem betute chuan biak ina nawhchizuarte chu sum hmuh nân ber an hmang a ni. (Deut. 23:17, 18; 1 Lal. 14:24) Bible chuan chu ṭawngkam chu Pathian betu nia inchhâl chung sia milem biakna thil tih ṭhenkhata tel mi te, hnam te, a nih loh leh pâwlte sawi nân entîr neiin a hmang bawk. Entîr nân, “Babulon Khaw Ropui” tia sawi sakhuate nihna chu Thu Puan bu-ah chuan nawhchizuar anga târ lan a ni a; a chhan chu thiltihtheihna a neih theihna tûr leh tisa lam thila hlâwkna a hmuh theihna tûra khawvêl rorêltute a kawp vâng a ni.—Thup. 17:1-5; 18:3; 1 Chro. 5:25.
Ni hnuhnûngte.
Bible hrilh lâwknaa hman he ṭawngkam leh ṭawngkam dang ‘tâwpna hun’ tih ang chi hian thil thleng pawimawh takte’n a vâwr tâwp a thlen hun tûr a kâwk a. (Ezek. 38:16; Dan. 8:17; Tirh. 2:17) Hrilh lâwkna azirin chu chuan kum rei lo te chhûng emaw, kum tam tak chhûng emaw a awh thei a ni. Bible chuan he ṭawngkam hi hmuh theih lohva Isua lo awm lehna hun chhûng, he khawvêl ‘ni hnuhnûng’ chungchâng sawina atân a hmang deuh ber.—2 Tim. 3:1; Jak. 5:3; 2 Pet. 3:3.
Nisan.
Babulon sal aṭanga an chhuah hnua Judate calendar thianghlima thla hmasa ber Abib thla hming thar a ni a, an calendar pângngaia thla sarihna a ni. Tûn lai calendar-ah chuan March thla laihâwl aṭanga April thla laihâwl thleng a awh a ni. (Neh. 2:1) Judate Kalhlên Kût chu Nisan 14-ah hman a ni ṭhîn a, chumi nî chuan Isua Krista’n Lalpa zanriah a hmêlhriattîr a. (Lk. 22:15, 19, 20) Chumi nîah vêk chuan, Isua chu nghaisakna banah tih hlum a ni.—Lk. 23:44-46.
Nungchang bawlhhlawhna.
Grik ṭawng chuan por·neiʹa, tih a ni a, Pathian Lehkha Thua hman a nih dân chuan, Pathianin a khap mipat hmeichhiatna lam hawi thil tih ṭhenkhatte a kâwk a ni. Chutah chuan uirêna te, nawhchizawrhna te, innei si lova mipat hmeichhiatna hman te, mawngkawhurna te leh, ran nêna inpâwlnate a tel a ni. Thu Puan bu-ah chuan thiltihtheihna a neih theihna tûr leh tisa lam thila hlâwkna a hmuh theihna tûra khawvêl rorêltute kawptu, “Babulon Khaw Ropui” tia koh sakhaw lama nawhchizuar sawi nân entîr neia hman a ni. (Thup. 14:8; 17:2; 18:3; Mt. 5:32; Tirh. 15:29; Gal. 5:19)—NAWHCHIZUAR tih chu en rawh.
Nunna.
Hebrai thu mal neʹphesh leh Grik thu mal psy·kheʹ hi “nunna” tia lehlin a ni tlângpui a. A chhûng thu azirin he thu mal hian (1) mihring, (2) mihring nunna, (3) thil nungte, (4) mihringte neih thil tih châkna leh thil ei châkna, a nih loh leh dinhmun ṭhenkhatah chuan (5) mitthite hial pawh a kâwk thei a. Chuvângin, a tîra ziak thu malte sawi tum azira lehlin a ni. (Matthaia 10:28; 22:37) Hmun tam takah chuan, Thu Har Hrilhfiahna en tûra kawhhmuhna dah a ni a, a nih loh leh a awmze dang târ lan a ni.—Marka 12:30.
Nunna thing.
Eden huana thingkûng a ni a. Chu thing rah chuan nunna pêk theihna a neih thu Bible-in a târ lang lo; chu aiin, Pathianin a rah ei a phalsakte hnêna chatuana nunna pêk a tiamna a entîr zâwk a. Thu Puan bu-ah chuan, chu chuan chatuana nunna atâna Pathian thilpêk a entîr a ni.—Gen. 2:9; 3:22; Thup. 2:7; 22:19.
P
Palai.
Pâwl pahnihte inremtîr leh tûra hma latu a ni a. Pathian Lehkha Thu-ah chuan Mosia chu Dân thuthlung palai a ni a, Isua chu thuthlung thar palai a ni.—Gal. 3:19; 1 Tim. 2:5; Heb. 12:24.
Palai Ropui Ber.
Grik thu mala a awmze bul ber chu, “Hruaitu Lû Ber,” tihna a ni a. Thihna thlentu sual laka mi rinawmte chhuah zalenna leh chatuan nunnaa hruaina kawnga Isua chanvo chelh pawimawh tak sawina a ni.—Tirh. 3:15; 5:31; Heb. 2:10; 12:2.
Paradis.
Chawlh hahdamna huan mawi tak, a nih loh leh chutiang hmun ang chi huan sawina a ni a. Chutiang huan hmasa ber chu Eden huan a ni a, Jehova’n mihring nupa tuak hmasa ber tâna a siam a ni. Nghaisakna bana khen beh a nih laia a bula an khen beh dân bawhchhetu pakhat zâwk a biak lai khân, Isua chuan lei hi paradis-a a la chan tûr thu a sawi a. 2 Korinth 12:4-a paradis hian entîr nei paradis a kâwk niin a lang a, Thu Puan 2:7-a paradis erawh hi chuan vân lam paradis a kâwk niin a lang thung.—HTK. 4:13; Lk. 23:43.
Pathian ngaihsakna.
Lei leh vâna a lal chungnunna rinawm taka vuan tlat chunga Pathian Jehova zah a, chibai bûk a, a rawngbâwlna a ni.—1 Tim. 4:8; 2 Tim. 3:12.
Pathian Lehkha Thu(te).
Pathian Thu thianghlim ziah chhuahte a ni a. He ṭawngkam hi Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chauh a lang a ni.—Lk. 24:27; 2 Tim. 3:16.
Pathian Ram.
A bîk takin he ṭawngkam hi Pathian lal chungnunna aiawhtu, a Fapa Krista Isua sawrkâr sawina atâna hman a ni.—Mt. 12:28; Lk. 4:43; 1 Kor. 15:50.
Pâwl.
Thurin, a nih loh leh hruaitu tu emaw zuia mahni rin dâna kalte an ni a. Juda sakhuaah chuan pâwl hmingthang tak pahnih Pharisai leh Saddukai sawi nâna hman a ni. Kristian ni lote pawhin Kristianna chu “pâwl” tiin emaw, ‘Nazaret sakhaw pâwl’ tiin emaw an sawi a, chu chu Juda sakhua aṭanga inlahrang anga an thlîr vâng a ni thei. A hnuah chuan, Kristian kohhranah pâwlte chu a rawn awm chho va, Thu Puan bu chuan “Nikola pâwl” tiin chiang takin a târ lang a ni.—Tirh. 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Thup. 2:6; 2 Pet. 2:1.
Pentikost.
Kût pawimawh pathum zînga a pahnihna a ni a; chu kût hmang tûr chuan Juda mipa zawng zawng chu Jerusalemah kal tûra phût an ni. Kristian Grik Pathian Lehkha Thua Pentikost tih chu “(Ni) Sawm Ngana” tihna a ni a, Hebrai Pathian Lehkha Thu-ah chuan Buh Seng Kût, a nih loh leh Chawlhkâr Kût tia koh a ni a. Nisan 16 aṭanga chhiara ni 50-naah hman a ni ṭhîn.—Ex. 23:16; 34:22; Tirh. 2:1.
Phâr; Phâr vei.
Vun natna hlauhawm tak a ni a. Pathian Lehkha Thua târ lan phâr natna chuan tûn laia kan hriat phâr hri chauh hi a kâwk lo va; mihringte chauh ni lovin, thawmhnaw leh inahte pawh phâr hri chu a kai thei a ni. Phâr veitu chu phâr tia koh a ni.—Lev. 14:54, 55; Lk. 5:12.
Pharaoa.
Aigupta lalte nihna a ni a. Bible-ah hian pharaoa te zînga mi panga hming (Sisaka, Soa, Tirhaka, Nekoa, leh Hophra) târ lan a ni a; nimahsela, Abrahama te, Mosia te leh, Josefa te hun laia mi pawh tiamin, pharaoa dangte hming chu târ lan a ni lo.—Ex. 15:4; Rom 9:17.
Pharisai.
C.E. kum zabi khatnaa Juda sakhaw pâwl langsâr tak a ni a. Puithiam thlah an ni lo va; mahse, Mosia Dân a tê ber thlenga khauh taka zâwmtute an ni a, ṭawngkaa inhlan chhâwn thurochhiahte pawh Dân ang tluka chawilârtute an ni bawk. (Mt. 23:23) Anni chuan Grik hnam dân thununna eng pawh an dodâl a, Dân leh thurochhiahte lama mi thiam an nih angin, mite chungah thuneihna nasa tak an nei a ni. (Mt. 23:2-6) An zînga ṭhenkhat chu Sanhedrin-ah an tel bawk. Sabbath serh thu-ah te, thurochhiah chungchângah te leh, mi sualte leh chhiahkhawntute kawm chungchângahte Isua an dodâl fo va. An zînga ṭhenkhat chu Kristian an lo ni a, chûng zîngah chuan Tarsa khuaa mi Saula pawh a tel a ni.—Mt. 9:11; 12:14; Mk. 7:5; Lk. 6:2; Tirh. 26:5.
Piang hmasa ber.
Fapa upa ber sawina a ni deuh ber a. Bible hun lai chuan, fapa piang hmasa ber chuan chhûngkuaah dinhmun pawimawh tak a chelh a, chhûngkaw pa ber a boral hunah chhûngkaw lû nihna pêk a ni ṭhîn. Isua chu Jehova fa piang hmasa ber a nih bâkah, thil siam zawng zawnga piang hmasa ber leh thihna ata piang hmasa ber a ni bawk.—Gen. 25:33; Ex. 11:5; Kol. 1:15; Thup. 1:5.
Porneia.—
NUNGCHANG BAWLHHLAWHNA tih chu en rawh.
Praitorian Vêngtu.
Rom ram awptu vêng tûra ruat Rom sipai pâwl khat a ni a. A hnuah chûng vêngtute chuan politics nêna inkûngkaihin ram awptu thlâwpna, a nih loh leh paih thlâkna kawngah thuneihna nasa tak an rawn nei a ni.—Phil. 1:13.
Puanzâr.
Biak bûk leh biak ina Hmun Thianghlim leh Hmun Thianghlim Ber daidangtu cherub lemte chuanna puan tah mawi tak a ni.—Ex. 26:31; 2 Chro. 3:14; Mt. 27:51; Heb. 9:3.
Puithiam.
Pathian aiawha mite rawngbâwlsaktu a ni a, Pathian chungchâng leh a dânte a zirtîr ṭhîn. Puithiamte chuan inthawinate an hlan bâkah, inremna siam a, dîlnate thlenin Pathian hmaah mite ai an awh ṭhîn bawk. Mosia Dân awm hma kha chuan chhûngkaw lû chu a chhûngkaw tân puithiam a ni a. Mosia Dân hnuaiah chuan puithiam nihna chu Levia hnama Arona chhûngkuaa mipate hmanga din a ni. Levia chi mipa dang zawngte chu anmahni ṭanpuitute an ni a. Thuthlung thar a lo pian chhuah khân, thlarau lam Israelte chu puithiam hnam an lo ni a, Isua Krista chu Puithiam Lalber a ni.—Ex. 28:41; Heb. 9:24; Thup. 5:10.
Puithiam lal.
Hebrai Pathian Lehkha Thua “puithiam lalber” sawina ṭawngkam dang a ni a. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan “puithiam lalte” tih ṭawngkam hi puithiamte zînga a hotu deuhte sawina a ni a; chutah chuan, puithiam lalber an thlâk tâkte leh pâwl 24-a ṭhen puithiamte zînga an hotute an tel ngei a rinawm.—2 Chro. 26:20; Ezr. 7:5; Mt. 2:4; Mk. 8:31.
Puithiam lalber.
Mosia Dân hnuaia Pathian hmaa mipuite aiawhtu puithiam lû ber a ni a, puithiam dangte kaihruaitu a ni bawk. Amah chauh chu biak bûk leh a hnua biak ina pindan chhûngril ber, Hmun Thianghlim Bera luh phalsak a ni a. Kum tina neih Inremna Nîah chauh chutah chuan a lût ṭhîn. “Puithiam lalber,” tih hi Isua Krista sawi nân pawha hman a ni bawk.—Lev. 16:2, 17; 21:10; Mt. 26:3; Heb. 4:14.
R
Rah hmasa berte.
Thlai thar an seng hmasak berte a ni a; thil thar chhuah, a nih loh leh rah hmasa berte a ni. Jehova chuan Israel hnam chu mipa piang hmasa ber te, ran piang hmasa ber te, a nih loh leh an thlai thar hmasa berte chu a hnêna hlân tûrin a phût a. Israel mite chuan a hnam angin Chhang Dawidim Telh Loh Kûtah leh Pentikost nîah an thil rah hmasa berte chu Pathian hnênah an hlân ṭhîn a ni. “Rah hmasa berte” tih ṭawngkam chu Krista leh a hnungzuitu hriak thihte sawi nân entîr neia hman a ni bawk.—1 Kor. 15:23; Num. 15:21; Thuf. 3:9; Thup. 14:4.
Râlthuam.
Invênhimna atâna sipaite inthuamna a ni a, chûngah chuan lukhum te, thîr kawr te, kâwnghrên te, thîr ngalphaw te leh, phawte a tel a ni.—1 Sam. 31:9; Eph. 6:13-17.
Ramhuai zâwlna.
Mitthi taksa aṭangin a thlarau a dam khawchhuak a, chu chuan mihringte a be theiin a be ṭhîn a; a bîk takin, mi dangte awlsam taka thunun thei tu emaw kal tlangin a be ṭhîn, tih rinna a ni. “Ramhuai zâwlna thil tih,” tih chu Grik ṭawng chuan phar·ma·kiʹa tih a ni a, a ngial a ngan chuan “damdawi rui” tihna a ni. He ṭawngkam hi ramhuai zâwlna nêna thlun zawm a nih chhan chu, hmân lai chuan dawi lam thil tih dâwna ramhuaite hnêna thiltihtheihna an dîl laia damdawite an ruih ṭhin vâng a ni.—Gal. 5:20; Thup. 21:8.
Ramhuaite.
Thiltihtheihna nasa tak nei hmuh theih loh thlarau thil siam suaksualte an ni a. Genesis 6:2-ah chuan, “Pathian fapate,” tia koh an ni a, Juda 6-ah chuan, “Vântirhkohte,” tia koh an ni. Anni chu sual saa siam an ni lo va; chu aiin, Nova hun laia Pathian thu an âwih loh avâng leh Pathian Jehova laka Setana helna an zawm avânga mahni duh thua Pathian hmêlmaa insiam vântirhkohte an ni zâwk.—Deut. 32:17; Lk. 8:30; Tirh. 16:16; Jak. 2:19.
Rawngbâwlna thianghlim.
Pathian biakna nêna inzawmna nei rawngbâwlna, a nih loh leh hna thianghlim a ni.—Rom 12:1; Thup. 7:15.
Rimtui.
Thing hnaite leh thlai rimtui chi hrang hrang chawhpawlha siam a ni a, zâwi muanga kângin rimtui tak a chhuah ṭhîn. Biak bûk leh biak ina hman tûr rimtui chu a bîk taka thlan rimtui chi li chawhpawlha siam a ni. Hmun Thianghlima rimtui hâlna maichâmah zîng leh zâna hâl a ni ṭhîn a, Inremna Nîah chuan Hmun Thianghlim Berah hâl a ni ṭhîn. Chu chu Pathian chhiahhlawh rinawmte ṭawngṭaina pawm tlâk entîrtu a ni bawk. Kristiante chu Pathian an biak naa rimtui hâl tûra phût an ni lo.—Ex. 30:34, 35; Lev. 16:13; Thup. 5:8.
Rimtui hâlna.
Rangkachak, tangkarua, a nih loh leh dâra siam bungbêl a ni a; biak bûk leh biak ina rimtui hâlna atân leh, hâlral thil hlan hâlna vâp leh rangkachak khâwnvâra a vâp ruh faina atâna hman a ni. Meivâp dahna tia koh a ni bawk.—Ex. 37:23; 2 Chro. 26:19; Heb. 9:4.
Rorêlna Nî.
Pathianin pâwl te, hnam te, a nih loh leh mihringte ro a rêlsak hun tûr ni bîk emaw, hun bîk emaw a ni a. Chu hun chu thi tûra rorêlsakte tih hlum hun tûr a ni thei a, mi ṭhenkhat hnêna chhandamna leh chatuana nun neih theihna hun remchâng pe tûra rorêlna hun a ni thei bawk. Isua Krista leh a tirhkohte chuan nung dama awmte leh mitthi tawhte chunga “Rorêlna Nî” lo thleng tûr chungchâng an sawi a ni.—Mt. 12:36.
Rorêlna ṭhutthlêng.
A tlângpuiin lâwn chhohna tûr step awm pâwn lama dawhsân siam a ni a, chuta ṭhu thuneitute chuan mipuite hnênah thu sawiin an thu tlûkna siamte an puang chhuak ṭhîn. “Pathian rorêlna ṭhutthlêng,” tih leh, “Krista rorêlna ṭhutthlêng,” tih ṭawngkam chuan mihringte rorêlsak tûra Jehova ruahmanna a entîr a ni.—Rom 14:10; 2 Kor. 5:10; Joh. 19:13.
Rorêltute.
Khawpui chhûnga rorêltute chu Rom ram awp chhûnga sawrkâr thuneitute an ni a. An hnaah chuan thupêk kenkawh te, sum leh pai enkawl te, dân bawhchhetute rorêlsak te leh, hremna pe tûra thupêk chhuahte a tel a ni.—Tirh. 16:20.
S
Sabbath.
Hebrai thu mal aṭanga lâk a ni a, “châwl; bânsan” tihna a ni. Judate chawlhkâra a ni sarihna a ni a (Zirtâwpnî ni tlâk aṭanga Inrinnî ni tlâk thleng a ni). Kum khat chhûnga kût ni dangte bâkah, kum 7-na leh kum 50-nate chu sabbath tia koh a ni bawk. Sabbath nîah chuan hmun thianghlima puithiamte rawngbâwlna tih chauh lo chu hna eng mah thawh tûr a ni lo. Sabbath kumahte chuan, lovah eng mah chîn tûr a ni lo va, an Hebrai unaute leibâ pawh an ṭhîng tûr a ni hek lo. Mosia Dânah chuan Sabbath serh chu thil harsa a ni lo; nimahsela, sakhaw hruaitute’n zawi zawia tih tûr an belhchhah zêl avângin, Isua hun lai khân Sabbath serh chu mite tân thil harsa tak a ni.—Ex. 20:8; Lev. 25:4; Lk. 13:14-16; Kol. 2:16.
Saddukai.
Juda sakhaw pâwl langsâr tak a ni a, mi liante leh biak ina thil tihte chunga thuneihna nasa tak nei puithiamte hmanga din a ni. Anni chuan Pharisaite’n ṭawngkaa an inhlan chhâwn ṭhin thurochhiah tam takte bâkah, Pharisaite thurin dangte pawh an pawm lo va. Thawhlehna a awm tih leh vântirhkohte an awm tih an ring hek lo. Isua an dodâl bawk.—Mt. 16:1; Tirh. 23:8.
Saiip puan.
Ip siamna atâna hman puan thap tak a ni a, chûng ipte chu buh dahna atâna hman ṭhin a ni. A tlângpuiin kêl hmul dum aṭanga siam a ni a, lusûnte’n an inbel ṭhîn.—Gen. 37:34; Lk. 10:13.
Samari.
Kum 200 vêl chhûng chu Israel hmâr lam hnam sâwm lalram khawpui a ni a, a ram pum pui hming a ni bawk. Chu khawpui chu Samari tlânga din a ni a. Isua hun lai chuan, Samari chu Rom awpna hnuaia awm ram bial pakhat hming a ni a, a ram ṭhenawm chu hmâr lamah Galili ram a ni a, chhim lamah Judai ram a ni. Isua thu hrila a zin kual khân a tlangpuiin he ram bialah hian thu a hril ngai lo va; nimahsela, chu ram chu paltlang châng leh a mi chêngte biak châng a nei a ni. Petera’n entîr nei Lalram chabi pahnihna a hman khân, Samari mite chuan thlarau thianghlim an dawng a ni.—1 Lal. 16:24; Joh. 4:7; Tirh. 8:14.
Samari mite.
A tîrah chuan hmâr lam hnam sâwm lalrama Israel mite sawina a ni a; nimahsela, B.C.E. 740-a Assuria mite’n Samari an hneh hnu khân, Assuria mite rawn hruai luh ram dang mite sawi nân pawha hman a ni. Isua hun lai chuan, hnam leh politics sawina ni tawh lovin, hmân lai Sekem leh Samari khaw chhehvêla awm sakhaw pâwl pakhata mite sawina atâna hman a ni a. Chu pâwl thurin ṭhenkhat chu Juda sakhaw thurin nên a inang lo hle.—Joh. 8:48.
Sanhedrin.
Jerusalema Judate rorêlna sâng ber a ni a. Isua hun laiin, Sanhedrin-ah chuan member 71 an awm a, chûng zîngah chuan puithiam lalber te, puithiam lalber lo ni tawh te, puithiam lalber chhûng te, upa te, hnam puipa leh chhûngkaw lû te bâkah, dân hre mite an tel a ni.—Mk. 15:1; Tirh. 5:34; 23:1, 6.
Saphun.
Inlet. Pathian Lehkha Thu-ah chuan hei hian Juda sakhuaa inlet tu emaw a kâwk a, mipa a nih chuan serhtan pawh a tel a ni.—Mt. 23:15; Tirh. 13:43.
Savun hruihrual.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan hruihrual a hmâwra bâwk, a nih loh leh thil hriam awma invuak sawina a ni.—Joh. 19:1.
Savun lehkha.
Berâm, kêl, a nih loh leh bâwng no vun aṭanga siam thil ziah nâna hman a ni a. Phairuanga siam lehkha aiin a tlo zâwk a, Bible ziahna atâna hman a ni. Paula’n Timothea hnêna a chah savun lehkhate kha Hebrai Pathian Lehkha Thua a ṭhen lai a nih ngei a rinawm. Tuipui Thi Lehkha zial ṭhenkhat chu savun lehkhaa ziah a ni.—2 Tim. 4:13.
Savun peng.
Kêl emaw, berâm emaw vuna siam tuithâwl a ni a, uain dahna atâna hman a ni. Uain um a nih hian boruak chi khat carbon dioxide a siam chhuak a, chu chuan savun peng chu nasa taka a nêk puar ṭhin avângin uain chu savun peng tharah dah a ni ṭhîn. Savun thar chu a fân thei a; savun hlui erawh chu a fân theih tawh loh avângin nêk puartu a neihin a puak keh mai ṭhîn a ni.—Jos. 9:4; Mt. 9:17.
Sâwma pakhat.
Hmun sâwma ṭhena hmun khat, a nih loh leh zâa 10 a ni a; a bîk takin, sakhaw thila thawhlâwm atâna pêk emaw, thawh emaw a ni. (Mal. 3:10; Deut. 26:12; Mt. 23:23; Heb. 7:5) Mosia Dân hnuaiah chuan, buh leh bâl thar chhuah aṭanga sâwma pakhat leh ran piang zînga sâwma pakhat chu kum tin Levia chite ṭanpuina atâna pêk a ni ṭhîn a. Levia chite chuan sâwma pakhat an dawnte aṭanga sâwma pakhat chu Arona thlah puithiamho ṭanpuina atân an pe ve leh ṭhîn. Sâwma pakhat dangte pawh a awm bawk. Kristiante erawh chu sâwma pakhat pe tûra phût an ni lo.
Serhtan.
Mipa serh hmâwr vun hleh thlâk sawina a ni a. Hei hi Abrahama leh a thlahte tâna tih ngei ngei ngai a ni a, Kristiante erawh chu ti tûra phût an ni lo. A chhûng thu azirin entîr neia hman a ni bawk.—Gen. 17:10; 1 Kor. 7:19; Phil. 3:3.
Setana.
Pathian Hmêlma lian ber Diabola a ni a. “Setana” tih hi Hebrai ṭawng aṭanga lâk a ni a, a ngial a ngan chuan “Dodâltu” tihna a ni.—Job. 1:6; Mt. 4:10; Thup. 12:9.
Simna.
Bible-a simna tih hian miin tûn hmaa a nun dân te, a thil sual tih te, a nih loh leh a thil tih tâk lohte avânga thinlung taka inchhîrna nêna a rilru a thlâkna a kâwk a. Simna dik takah chuan thil tih ṭhin dân thlâk danglam a tel a ni.—Mt. 3:8; Tirh. 3:19; 2 Pet. 3:9.
Solomona Hulhliap.
Isua hun laia biak in chhak lam tualzâwl pâwn zâwka kalkawng chung khuh nei a ni a, Solomona biak in saka a la bâng awm chhun nia hriat hlawh tak a ni. Chutah chuan ‘thlasik laiin’ Isua a kal a, Kristian hmasate pawh Pathian be tûrin an inhmu khâwm ṭhîn.—Joh. 10:22, 23; Tirh. 5:12.
Stoik mi fingte.
Grik school-a mi fingte an ni a, hlimna hi ngaihtuah theihna hmanna aṭang leh leilung pian ken mila nunna aṭanga lo awm nia ringtute an ni. An ngaih dânah chuan, mi fing dik tak chu hun hlimawm leh hrehawmah pawh a danglam ngai lo.—Tirh. 17:18.
Sual thawina thilhlan.
Ṭhat famkim lohna avânga miin thil a tih sual palh atâna inthawina a ni a. Thil sual titu hausak leh retheih dân azir leh a dinhmunte azirin inthawina atân ran chi hrang hrang, bâwng pa aṭanga pârva thlengin hlan a ni ṭhîn.—Lev. 4:27, 29; Heb. 10:8.
Suria; Suria mite.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan Suria chu Rom awpna hnuaia awm ram bial pakhat a ni a, a khawpui chu Antiokei a ni. Chutah chuan Hebrai Pathian Lehkha Thua târ lan Suria (Aram tia koh bawk) ram bial eng emaw zât a tel a. Suria ram awptu chuan Palestina ram pum a enkawl bawk.—Lk. 2:2; Tirh. 18:18; Gal. 1:21.
Surti.
Africa khawmualpui hmâr lama awm Tunisia leh Libya ram tuipui kam litengsâwl lian tak pahnih sawina a ni a, chu tuipui kama ṭiau vut chu tuifâwn avânga a danglam reng ṭhin avângin, hmân lai lawngpute chuan chu hmun chu an hlau ṭhîn hle.—Tirh. 27:17.
T
Talent.
Hebrai mite thil bûkna rit ber leh sum leh pai tehnaa hlu ber a ni a. Chu chu kg 34.2 (lb 75.5)-a rit a ni. Grik mite talent chu a zâng zâwk a, kg 20.4 (lb 44.8)-a rit a ni.—1 Chro. 22:14; Mt. 18:24.
Tartarus.
Kristian Grik Pathian Lehkha Thua hman a nih dân chuan tân in ang tak, Nova hun laia vântirhkoh thuâwih lote dinhmun hniam taka dah an nihna a ni a. Petera thawn hnih 2:4-a hman thil tih sawina ṭawngkam tar·ta·roʹo (“Tartarus-a paih luh”) tih hian “thil sual titu vântirhkohte” chu milem biate thawnthua târ lan Tartarus (lei hnuai tân in leh pathian hnuaihnung zâwkte awmna hmun thim)-ah paih luh an ni tih a kâwk lo va. Chu aiin, Pathianin vâna an awmna hmun aṭanga a paih thlâkna, an chanvo a hlihsakna leh, a thiltum ṭha takte an hriatthiam lohna tûra an rilru a tih thimna a kâwk zâwk a ni. Thimna tih chu an tâwpna tûr chhinchhiahna a ni bawk a; Pathian Lehkha Thuin a târ lan dân chuan, chu chu an rorêltu Diabol-Setana ruala chatuana tih boral an nihna tûr a ni. Chuvângin, Tartarus chu hel hmang vântirhkohte dinhmun hnuaihnung bera an awmna sawina a ni a. Thu Puan 20:1-3-a târ lan “leilâwt” nên a inang lo.
Tawng.
Tawng khat chu kiu aṭanga kutzung lai hmâwr thleng a ni a. Israel mite hun laia tawng khat chu centimeter 44.5 (in. 17.5) vêla sei a ni tlângpui a; nimahsela, chu aia sei zâwk bân chen centimeter 51.8 (in. 20.4) vêla sei pawh an hmang ṭhîn bawk.—Gen. 6:15; Mt. 6:27; Lk. 12:25; Thup. 21:17.
Tawlailîr.
Veivahna leh indonaa an hman ṭhin sakawr hnuh chi ke bial pahnih nei a ni.—Ex. 14:23; Ro. 4:13; Tirh. 8:28; Thup. 9:9.
Tawtawrâwt.
Thîr lam chia siam ham rîk chi khat a ni a, hriattîrna pêk nân leh rimawi tum nâna hman a ni. Tawtawrâwt ri chuan Jehova rorêlna, a nih loh leh a hnên aṭanga lo chhuak thil thleng pawimawh dangte puan chhuahna a entîr fo ṭhîn.—1 Kor. 15:52; Thup. 8:7–11:15.
Thawhlehna.
Thihna ata thawhlehna a ni a. Grik thu mal a·naʹsta·sis tih chu a ngial a ngan chuan “tho; ding,” tihna a ni. Bible-ah hian Pathian Jehova’n Isua a kaihthawh pawh tiamin, thawhlehna pakua târ lan a ni a. Mi dangte chu Elija te, Elisa te, Isua te, Petera te leh, Paula te kaihthawh ni mah se, Pathian thiltihtheihna hmanga kai tho an ni tih a chiang hle. Leia “mi felte leh fel lote” thawhlehna chu Pathian thiltuma thil pawimawh tak a ni. (Tirh. 24:15) Bible chuan vân lam thawhlehna chungchâng pawh sawiin, thawhlehna “hmasa,” a nih loh leh “hmasa ber” tih ṭawngkam a hmang a, chu chu thlarauva hriak thih Isua unaute thawhlehna a ni.—Phil. 3:11; Thup. 20:5, 6; Joh. 5:28, 29; 11:25.
Thianghlim.
Bible-ah chuan he thu mal hian taksa thianghlimna chauh ni lovin, sawisêl kai lo leh bawlhhlawh kai lova awm rengna bâkah, nungchang lam leh thlarau lama bawlhhlawhna leh uirêna eng pawh laka fihlîmna a kâwk a. Mosia Dân hnuaiah chuan, dân ang taka intih thianghlimna a kâwk a ni.—Lev. 10:10; Sâm 51:7; Mt. 8:2; 1 Kor. 6:11.
Thianghlim lo; bawlhhlawh.
Tisa lama bawlhhlawhna emaw, nungchang lama tehnate bawhchhiatna emaw a kâwk thei a. Bible-ah erawh chuan he ṭawngkam hian Mosia Dânin a pawm theih lohte, a nih loh leh thil thianghlim lo nia a sawite a kâwk ṭhîn. (Lev. 5:2; 13:45; Mt. 10:1; Tirh. 10:14; Eph. 5:5)—THIANGHLIM tih chu en rawh.
Thianghlim; Thianghlimna.
Jehova nihna pakhat a ni a; nungchang lama thianghlim famkimna a ni. (Ex. 28:36; 1 Sam. 2:2; Joh. 17:11) Mihring te (Mk. 6:20; Tirh. 3:21), thil te (Rom 7:12; 11:16; 2 Tim. 3:15), hmun te (Mt. 4:5; Tirh. 7:33; Heb. 9:1) leh, thil tihte (Ex. 36:4) sawina a nih hian, a tîra ziak Hebrai leh Grik thu malte chuan Pathian thianghlim tâna tih hranna, a nih loh leh tih thianghlimna a kâwk a; Jehova rawng bâwl tûra tih hranna a kâwk a ni. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah chuan “thianghlim” tih leh “thianghlimna” tih hi nungchang thianghlimna sawi nâna hman a ni bawk.—2 Kor. 7:1; 1 Pet. 1:15, 16.
Thing kawl.
Mi hremna atâna hman hmanraw chi khat a ni a. Kawl ṭhenkhat chu kê chauhva bun chi a ni a; chutih rualin, a dangte erawh chuan taksa hrehawm takin a awmtîr a, chu chu a ruala kutah te, kêah te leh, nghâwngahte buntîr a nih vâng a ni thei.—Jer. 20:2; Tirh. 16:24.
Thil makte.
Mihringte hriat tawh ṭhin thiltihtheihna zawng zawng aia nasa zâwk thil tihte emaw, thil mak takte emaw sawina a ni a; Pathian, a nih loh leh thlarau thil siamte thil tih a ni. Bible-ah hian “chhinchhiahna” tih leh “thil ropui tak takte” tih hi a châng chuan “thil mak” tih ṭawngkam awmze tlukpuia hman a ni.—Mt. 11:20; Tirh. 4:22; Heb. 2:4.
Thla thar.
Judate calendar-a thla tina ni hmasa ber a ni a, inhmuh khâwmna hun, ruai ṭhehna hun leh, a bîk taka inthawinate hlanna hun a ni. A hnuah chuan, ram pum kût nî pawimawh tak a lo ni a, chumi nîah chuan mite’n an hnathawh an chawlhsan ṭhîn.—Num. 10:10; 2 Chro. 8:13; Kol. 2:16.
Thlân.
Hawrawptêa ziah a nih chuan mi mal thlân sawina a ni a; hawrawppuia ziah a nih chuan mi nâwlpui thlân sawina a ni; Hebrai ṭawnga “Seol” tih leh, Grik ṭawnga “Hades” tih nên thuhmun reng a ni. Bible chuan thil tih tûr leh hriatna rêng rêng awm tawh lohna entîr nei hmun emaw, dinhmun emaw angin a sawi.—Gen. 47:30; Thur. 9:10; Mt. 27:61; Tirh. 2:31.
Thlarau.
“Thlarau,” tia lehlin ṭhin Hebrai thu mal ruʹach tih leh Grik thu mal pneuʹma tihte hian awmze tam tak a nei a. Chûng zawng zawng chuan chakna che vêl reng a awm tih finfiahna petu mihring mita hmuh theih loh thilte a kâwk vek a ni. Hebrai leh Grik thu malte chu hetiang hian hman a ni: (1) thlî, (2) leia thil siamtea awm chakna thahrui, (3) kawng eng emawti taka thu sawi tûr leh thil ti tûra tu emaw chêttîrtu entîr nei mihring thinlung, (4) hmuh theih loh aṭanga lo chhuak thlarauva thâwk khum thute, (5) thlarau thil siamte leh, (6) Pathian chakna che vêl reng, a nih loh leh thlarau thianghlim.—Ex. 35:21; Sâm 104:29; Mt. 12:43; Lk. 11:13.
Thlarau thianghlim.
Thufing.
Mi zirtîr thei thawnthu tawi, a nih loh leh thutak ril tak tawi têa sawi chhuahna a ni a. Bible-a thufing chu hrilhfiah ngai, a nih loh leh thuril tak a ni thei a. Thufing chuan thutak fiah takin a târ lang a, tehkhin thua sawi a ni fo ṭhîn. Thufing ṭhenkhat chu tute emaw nuihsawhna, a nih loh leh hmuhsitna atâna sawi chhuah ṭhin a ni.—Thur. 12:9; 2 Pet. 2:22.
Thurûk thianghlim.
Thuthlung.
Pathian leh mihringte, a nih loh leh mihring leh mihring inkâra thil eng emaw ti tûr emaw, ti lo tûr emawa dân ang taka inremna a ni a. A châng chuan thuthlung (lehlam pang chauhvin thutiam nêna a thlun thuthlung) hlen tûr chuan lehlam pang chauhvin mawhphurhna an nei ṭhîn. Dinhmun dangah chuan a lehlam lehlamin thuthlung (a lehlam lehlamin an thlun thuthlung) hlen tûrin mawhphurhna an nei thung. Bible chuan Pathian leh mihringte inkâra thuthlung bâkah, mihring leh mihring, chî leh chî, hnam leh hnam, a nih loh leh pâwl leh pâwl inkâra thuthlung pawh a sawi bawk a. Nghawng thui tak nei thuthlungte zîngah Abraham te, Davida te, Israel hnam te (Dân thuthlung) leh, Pathian Israelte (thuthlung thar) hnêna Pathianin a thlun thuthlungte a tel a ni.—Gen. 9:11; 15:18; 21:27; Ex. 24:7; 2 Chro. 21:7; Lk. 22:29; Tirh. 3:25; 2 Kor. 3:6; Heb. 8:6.
Thuthlung bâwm.
Thingrî thinga siam bâwm, rangkachaka luan chhuah vek a ni a, chu chu biak bûka Hmun Thianghlim Berah dah a ni ṭhîn a, a hnuah Solomon sak biak ina Hmun Thianghlim Berah dah a ni. Rangkachak hlanga siam chhîn a nei a, a chhîn chungah chuan cherub pahnih inhmatawn a awm a. Bâwm chhûngah chuan Thu Sâwm Pêk inziahna lung phêk pahnih a awm a ni.—Deut. 31:26; 1 Lal. 6:19; Heb. 9:4.
Thutiam.
Thil eng emaw ti tûr te, inthawina, a nih loh leh thilpêk hlân tûr te, rawngbâwlna eng emawa inhmang tûr te leh, dânin a khap ni kher lo thil eng emaw laka inthiar fihlîm tûrtea Pathian hnêna urhsûn taka thu tiamna a ni a. Chutah chuan chhechhamna a tel a ni.—Mt. 5:33.
Tîmna nei lova thil sual tihna.
Grik ṭawnga a·selʹgei·a tih aṭanga lâk a ni a, Pathian dânte nasa taka bawhchhiatna bâkah, tîmna nei lo, a nih loh leh zahna nei hauh lohva mi dangte tham lohna rilru put hmang târ langtu thil tihte a kâwk a ni; thuneihna te, dân te leh, tehnate zah miah lohna, a nih loh leh engah maha ngaih lohna rilru put hmang a kâwk bawk. He ṭawngkam hian thil sual tê nau tihte erawh a kâwk lo.—Gal. 5:19; 2 Pet. 2:7.
Tirhkoh.
He thu mal awmze bul ber chu “tirh” tihna a ni a, mi dangte rawngbâwlsak tûra tirh Isua leh mi ṭhenkhat sawina atâna hman a ni. A tlângpuiin, Isua ngeiin aiawhtu atâna a thlan zirtîr 12-te sawi nâna hman a ni.—Mk. 3:14; Tirh. 14:14.
Tlanna.
Tlanna chu sal tânna, hremna, hrehawm tawrhna, sual, a nih loh leh thil bat lak aṭanga chhuah zalen nâna man pêk a ni a. Chu chu sum leh pai a ni reng kher lo. (Is. 43:3) Dinhmun hrang hrangah tlanna chu phût a ni a. Entîr nân, Israel rama mipa fa piang hmasa ber, a nih loh leh ran piang hmasa ber zawng zawng chu Jehova ta a ni a, Jehova rawngbâwlna atân chauhva hman an nihna tûr lak aṭanga zalên tûr chuan tlan an ngai a ni. (Num. 3:45, 46; 18:15, 16) Khung lohva awm bâwng pa hlauhawm takin tu emaw a tih hlum chuan, a neitu chu tih hlum a nih loh nân a lakah tlanna phût a ni ṭhîn. (Ex. 21:29, 30) Nimahsela, tum rêng vânga tualthattu tân erawh chuan eng tlanna mah pawm a ni lo. (Num. 35:31) Bible chuan sual leh thihna lak aṭanga thuâwih mihringte chhuah zalen an nih theih nâna Krista pêk tlanna chu tlanna azawnga pawimawh ber a nih thu a târ lang a, Krista chuan inthawina atâna a nun hlânin tlanna a pe a ni.—Sâm 49:7, 8; Mt. 20:28; Eph. 1:7.
Ṭ
Ṭhum vâwr.
Thu tlûkna siam nâna an hman ṭhin thing emaw, lung tê emaw a ni a. Chûngte chu puana fûnin, a nih loh leh bûr chhûnga dahin an thing a. An thin chhuah emaw, an lâk chhuah emaw ṭanchhan chuan thu tlûkna an siam ṭhîn a ni. Chu chu ṭawngṭaina nêna tih a ni ṭhîn.—Mt. 27:35; Tirh. 1:26.
U
Uain sâwrna khur.
Chinai lunga siam khur pahnih a ni tlângpui a, khur pakhat chu a dang aia sânga siam a ni a, chutah chuan uain luan chhuahna tûr te tak tê siam a ni. Khur chung zâwka grêpte an han rah sâwr chuan, khur hniam zâwkah a tuite chu a luang thla ṭhîn. He ṭawngkam hi Pathian rorêlna sawi nân entîr neia hman a ni.—Thup. 19:15.
Uirêna.
V
Vântirhkoh Chungnungber.
“Vântirhkohte hotu ber,” tihna a ni a. Heta ṭanga thil chiang tak chu, Bible-a “vântirhkoh chungnungber” tih hi pakhat sawina atân chauhva hman a ni a, chu chuan vântirhkoh chungnungber pakhat chauh a awm tih a târ lang a ni. Bible chuan vântirhkoh chungnungber hming chu Mikaela a nih thu a sawi.—Dan. 12:1; Jud. 9; Thup. 12:7.
Vântirhkohte.
Hebrai ṭawnga mal·ʼakhʹ leh Grik ṭawnga agʹge·los tih aṭanga lâk a ni a. A ngial a ngana a awmzia chu “thuchah kengtu” tihna a ni a; mahse, thlarau thil siam thuchah kengtute sawina a nih chuan “vântirhkoh” tia sawi a ni. (Gen. 16:7; 32:3; Jak. 2:25; Thup. 22:8) Vântirhkohte chu Pathianin mihringte a siam hma daiha a siam tawh, thlarau thil siam thiltithei takte an ni a. Bible-ah anni chu “mi thianghlim chhiar sên lohte” tih te, “Pathian fapate” tih te leh, “vârparh arsi” tihtea sawi an ni bawk. (Deut. 33:2; Job. 1:6; 38:7; Jud. 14) Inthlahchhâwng thei tûra siam an ni lo va, a mal tê têa siam an ni zâwk. Maktaduai tam tak an awm a ni. (Dan. 7:10) Bible chuan hming bîk leh mize hran an neih ṭheuh thu a târ lang a; nimahsela, anni chuan inngaitlâwm takin Pathian anga biak chu an hnâwl a, a tam zâwk phei chuan an hming pawh an sawi lang lo. (Gen. 32:29; Lk. 1:26; Thup. 22:8, 9) Anni chuan nihna hrang hrang leh chanvo hrang hrang an nei a, chutah chuan Pathian Jehova lalṭhutthlêng hmaa rawngbâwl te, a thuchah puan chhuah te, Pathian Jehova lei lam chhiahhlawhte ṭanpui te, Pathian rorêlna hlen chhuah te leh, chanchin ṭha hrilhna ṭanpuite a tel a ni. (2 Lal. 19:35; Sâm 34:7; Mt. 4:11; Lk. 1:30, 31; Thup. 5:11; 14:6) Nakinah chuan, Armageddon indonaah Isua an dopui ang.—Thup. 19:14, 15.
Vârparh arsi.
He arsi hi ni chhuah hmaa khaw chhak lama arsi lang rei ber a nih avângin, khaw vâr tûr hriltu a ni.—Thup. 22:16; 2 Pet. 1:19.
Vêngtu.
Thil ṭha lo thleng thei laka mihring, a nih loh leh in leh lo vêngtu a ni a; a tlângpuiin zânah a vêng a, thil hlauhawm a lo thlenin inrâlrinna dâr a ti ri ṭhîn. Vêngtute chu anmahni rawn pantute an rawn hnaih lutuk hmaa an lo hmuh theihna tûr hmun khawpui kulh chungahte leh in sângahte an awm ṭhîn a. Sipaiah chuan râl vêngtu tia koh an ni ṭhîn.—Mt. 27:65; 28:4.
Z
Zeusa.
Grik pathian tam tak zînga chungnung ber a ni a. Lustra khuaah Barnaba chu Zeusa anga ngaih sual a ni. Lustra khaw bula an hmuh chhuah hmân lai thuziakah chuan “Zeusa puithiamte” tih leh “ni pathian Zeusa” tihte a chuang a. Malta thliarkâr aṭanga Paula chuanna lawng hma lamah chuan “Zeusa Fapate,” lim a chuang a, chu chu phîr unau Castor-a leh Pollux-a te lim a ni.—Tirh. 14:12; 28:11.
Zion; Zion Tlâng.
Jerusalem chhim chhak lama tlâng chunga awm Jebus mite khawpui hming a ni a. Davida’n chu khawpui a lâk hnu chuan, chutah chuan a lal in a sa a, a hnuah “Davida Khawpui” tih a lo ni ta a ni. (2 Sam. 5:7, 9) Davida’n chu hmuna Thuthlung Bâwm a sawn hnu aṭang chuan, Zion chu Jehova tân tlâng thianghlim tak a lo ni a. A hnuah, Zion tih chuan Moria Tlânga awm biak in leh a chhehvêl a huam tel a, a châng chuan Jerusalem khaw pum sawina atâna hman a ni bawk. Kristian Grik Pathian Lehkha Thu-ah vawi tam tak entîr neia hman a ni.—Sâm 2:6; 1 Pet. 2:6; Thup. 14:1.