Traduzzjoni tal-​Bibbja li Biddlet lid-​Dinja

Meta Mosè, Il-​profeta T’alla, Beda Jikteb Il-​bibbja ’L fuq Minn 3,500 Sena Ilu, Ġens Żgħir Wieħed Biss Setaʼ Jaqraha. (Dewteronomju 7:7) Dan Kien Għaliex L-​iskrittura Kienet Disponibbli Biss fl-​ilsien Ebrajk Oriġinali Taʼ Dak Il-​ġens. Madankollu, Maż-​żmien Dan Kellu Jinbidel.

IT-​TIXRID tal-​messaġġ tal-​Bibbja u l-​influwenza pożittiva tiegħu matul is-​sekli huma fil-​parti l-​kbira r-​riżultat taʼ l-​ewwel traduzzjoni tagħha​—is-​Settanta (Septuagint Version). Din għala saret? U kemm hu minnu li din kienet Bibbja li biddlet lid-​dinja?

Traduzzjoni Ispirata?

Wara l-​eżilju tagħhom fil-​Babilonja matul is-​sebaʼ u s-​sitt sekli Q.E.K., ħafna Lhud baqgħu barra l-​art taʼ Iżrael u Ġuda tal-​qedem. Għal-​Lhud li twieldu fl-​eżilju, l-​Ebrajk sar it-​tieni lingwa. Sat-​tielet seklu Q.E.K., f’Lixandra, l-​Eġittu​—li kienet ċentru kulturali ewlieni taʼ l-​Imperu Grieg—​kien hemm komunità Lhudija. Dawn il-​Lhud raw l-​importanza taʼ li jittraduċu l-​Iskrittura Sagra għall-​Grieg, li dak iż-​żmien kienet il-​lingwa prinċipali tagħhom.

Sa dak iż-​żmien, il-​messaġġ ispirat tal-​Bibbja kien ġie ddokumentat bl-​Ebrajk, b’xi porzjonijiet żgħar miktubin bl-​Aramajk, lingwa li tixbah ħafna lill-​Ebrajk. Kien sejjer inaqqas mill-​effetti qawwijin taʼ l-​ispirazzjoni divina, forsi wkoll iwassal għal interpretazzjonijiet żbaljati, li tesprimi l-​Kelma t’Alla b’lingwa differenti? Setgħu l-​Lhud, li kienu ġew fdati bil-​Kelma ispirata, iħallu lilhom infushom jissograw li jinterpretaw ħażin il-​messaġġ permezz tat-​traduzzjoni?—Salm 147:19, 20; Rumani 3:1, 2.

Dawn il-​kwistjonijiet sensittivi qanqlu l-​biżaʼ. Madankollu, it-​tħassib li l-​Lhud ma kinux se jibqgħu jifhmu l-​Kelma t’Alla finalment kien jisboq il-​konsiderazzjonijiet l-​oħrajn kollha. Ittieħdet deċiżjoni biex tiġi ppreparata traduzzjoni Griega tat-​Tora​—l-​ewwel ħames kotba tal-​Bibbja, miktubin minn Mosè. Il-​proċess attwali tat-​traduzzjoni huwa moħbi fil-​leġġendi. Skond il-​Letter of Aristeas, il-​ħâkem Eġizzjan Ptolomew II (285-246 Q.E.K.) ried kopja għal-​librerija rjali tiegħu tal-​Pentatewku (jew, Tora) tradott għall-​Grieg. Hu qabbad 72 studjuż Lhudi, li marru l-​Eġittu minn Iżrael u lestew it-​traduzzjoni fi 72 jum. Imbagħad din it-​traduzzjoni nqrat quddiem il-​komunità Lhudija, li stqarret li kienet kemm sabiħa u kemm preċiża. Tiżjin li sar iktar tard f’din l-​istorja sostna li kull traduttur tqiegħed f’kamra differenti, u madankollu t-​traduzzjonijiet tagħhom kienu identiċi, ittra b’ittra. Minħabba t-​tradizzjoni li tgħid li kienu 72 traduttur, din it-​traduzzjoni Griega tal-​Bibbja saret magħrufa bħala s-​Settanta, ibbażata fuq kelma Latina li tfisser “Sebgħin.”

Ħafna mill-​istudjużi tal-​lum jaqblu li l-​Letter of Aristeas hija kitba apokrifa. Huma jemmnu wkoll li l-​inizjattiva għat-​traduzzjoni ġiet, mhux minn Ptolomew II, imma mill-​mexxejja tal-​komunità Lhudija taʼ Lixandra. Imma l-​kitbiet taʼ Filo, filosfu Lhudi minn Lixandra, u taʼ Ġużeppi Flavju, storjografu Lhudi, kif ukoll it-​Talmud kollha juru t-​twemmin ġenerali li kien jeżisti fost il-​Lhud taʼ l-​ewwel seklu li s-​Settanta kienet ispirata daqs kemm kienet ispirata l-​Iskrittura oriġinali. Bla dubju, tradizzjonijiet bħal dawn irriżultaw mill-​isforz li sar biex is-​Settanta tkun aċċettabbli għall-​komunità Lhudija madwar id-​dinja.

Għalkemm it-​traduzzjoni inizjali kienet tinvolvi biss il-​ħames kotba taʼ Mosè, l-​isem Settanta eventwalment sar jiġbor fih l-​Iskrittura Ebrajka kollha kemm hi tradotta għall-​Grieg. Il-​bqija tal-​kotba ġew tradotti fil-​mitt sena taʼ wara jew ftit iktar. Iżjed milli saret bi sforz koordinat, il-​produzzjoni tas-​Settanta kollha kemm hi saret biċċa biċċa. It-​tradutturi ma kellhomx l-​istess abbiltajiet u għarfien fl-​Ebrajk. Il-​biċċa l-​kbira tal-​kotba ġew tradotti litteralment, xi drabi b’mod estrem, waqt li traduzzjonijiet oħrajn kienu kemxejn liberi. Xi ftit jeżistu kemm f’verżjonijiet twal u kemm f’verżjonijiet qosra. Sat-​tmiem tat-​tieni seklu Q.E.K., il-​kotba kollha taʼ l-​Iskrittura Ebrajka setgħu jinqraw bil-​Grieg. Minkejja riżultati inkonsistenti, l-​effett taʼ li l-​Iskrittura Ebrajka tiġi tradotta għall-​Grieg kien ħafna iktar qawwi minn dak li setgħu stennew it-​tradutturi nfushom.

Ġafet fl-​Għerejjex taʼ Sem?

Meta jiddiskuti s-​Settanta, it-​Talmud jikkwota lil Ġenesi 9:27: “Ġafet . . . jgħammar . . . fl-​għerejjex taʼ Sem.” (Megilla 9b, Talmud Babiloniż) It-​Talmud jimplika figurattivament li permezz tas-​sbuħija tal-​lingwa Griega tas-​Settanta, Ġafet (missier Ġawan, li minnu ġew il-​Griegi) għammar fl-​għerejjex taʼ Sem (missier il-​ġens taʼ Iżrael). Madankollu, nistgħu ngħidu wkoll li permezz tas-​Settanta, Sem għammar fl-​għerejjex taʼ Ġafet. Dan kif?

Wara l-​konkwisti t’Alessandru l-​Kbir, fl-​aħħar parti tar-​rabaʼ seklu Q.E.K., sar sforz intensiv biex jinfirxu l-​lingwa u l-​kultura Griegi madwar il-​pajjiżi kkonkwistati kollha. Din il-​politika kienet tissejjaħ l-​Ellenizzazzjoni. Il-​Lhud kienu jħossuhom taħt attakk kulturali kontinwu. Jekk kienu se jippersistu l-​kultura u l-​filosofija Griegi, ir-​reliġjon infisha tal-​Lhud kienet se tiddgħajjef. X’setaʼ jwaqqaf it-​tixrid taʼ dan l-​attakk?

Rigward wieħed mill-​motivi possibbli għala l-​Lhud ittraduċew is-​Settanta, Max Margolis, traduttur Lhudi tal-​Bibbja, jikkummenta: “Jekk wieħed jassumi li l-​komunità Lhudija oriġinat l-​idea taʼ din it-​traduzzjoni, motiv ieħor kien ikun involut, jiġifieri, li tiftaħ il-​Liġi Lhudija għall-​ispezzjoni tal-​popolazzjoni Ġentili u li tikkonvinċi lid-​dinja li l-​Lhud ippossedew kultura li kienet rivali maʼ l-​għerf Elleniku [Grieg].” Għalhekk, li l-​Iskrittura Ebrajka ssir disponibbli għad-​dinja li kienet titkellem bil-​Grieg setaʼ kien kemm forma taʼ awto-difiża kif ukoll taʼ kontra-attakk.

Permezz tal-​politika t’Ellenizzazzjoni minn Alessandru, il-​Grieg kien sar il-​lingwa internazzjonali tad-​dinja. Saħansitra meta r-​Rumani għelbu u okkupaw il-​qasam tiegħu, il-​Grieg komuni (jew, Koine) baqaʼ l-​lingwa tal-​kummerċ u tal-​komunikazzjoni bejn il-​ġnus. Jekk dan kienx ir-​riżultat taʼ xi sforz meqjus jew inkella taʼ xi żvilupp naturali, il-​verżjoni Settanta taʼ l-​Iskrittura Ebrajka malajr sabet ruħha fid-​djar u l-​qlub taʼ ħafna li ma kinux Lhud u li qabel ma kinux midħla t’Alla u tal-​Liġi tal-​Lhud. Ir-​riżultati kienu taʼ l-​għaġeb.

Proseliti u Wħud li Kellhom il-​Biżaʼ t’Alla

Sa l-​ewwel seklu E.K., Filo setaʼ jikteb li s-​“sbuħija u d-​dinjità tal-​leġislazzjoni taʼ Mosè huma onorati mhux fost il-​Lhud biss, imma wkoll mill-​ġnus l-​oħrajn kollha.” Rigward il-​Lhud li fl-​ewwel seklu kienu jgħixu barra mill-​Palestina, l-​istorjografu Joseph Klausner jgħid: “Huwa diffiċli biex temmen li dawn il-​miljuni kollha taʼ Lhud kienu nġemgħu billi emigraw mill-​pajjiż daqshekk żgħir tal-​Palestina biss. Wieħed ikollu jgħid bilfors li din iż-​żjieda kbira tinkludi wkoll numru kbir taʼ rġiel u nisa proseliti.”

Madankollu, dawn il-​punti impressjonanti ma jgħidux l-​istorja kollha. L-​awtur Shaye J. D. Cohen, professur taʼ l-​istorja Lhudija, jiddikjara: “Ħafna ġentili, kemm irġiel u kemm nisa, ikkonvertew għall-​Ġudaiżmu matul l-​aħħar sekli Q.E.K. u fl-​ewwel żewġ sekli E.K. Madankollu, dawk il-​ġentili li aċċettaw ċerti aspetti tal-​Ġudaiżmu imma li ma kkonvertewx għalkollox għalih, kienu saħansitra iktar numerużi minn hekk.” Kemm Klausner u kemm Cohen jirreferu għal dawn l-​uħud mhux ikkonvertiti bħala wħud li kellhom il-​biżaʼ t’Alla, espressjoni li tidher taʼ spiss fil-​letteratura Griega taʼ dak il-​perijodu.

X’inhi d-​differenza bejn proselita u wieħed li kellu l-​biżaʼ t’Alla? Il-​proseliti kienu dawk li kkonvertew għalkollox, u kienu kkunsidrati Lhud f’kull sens minħabba li aċċettaw lil dak Alla taʼ Iżrael (billi ċaħdu lill-​allat l-​oħrajn kollha), ġew ċirkonċiżi, u ngħaqdu mal-​ġens taʼ Iżrael. B’kuntrast, Cohen jgħid rigward l-​uħud li kellhom il-​biżaʼ t’Alla: “Għalkemm dawn il-​ġentili osservaw numru mill-​prattiċi tal-​Lhud u qiemu f’għamla jew oħra lil dak Alla tal-​Lhud, ma rawx lilhom infushom bħala Lhud u ħaddieħor ma kienx jarahom bħala Lhud.” Klausner jiddeskrivihom bħala “dawk li kienu qegħdin fit-​triq tan-​nofs,” minħabba li aċċettaw il-​Ġudaiżmu u “osservaw parti mid-​drawwiet tiegħu, imma . . . ma sarux Lhud kompletament.”

Forsi xi wħud saru interessati f’Alla minħabba diskussjonijiet maʼ Lhud li kienu jieħdu sehem fix-​xogħol missjunarju jew billi osservaw kif il-​Lhud kienu differenti fil-​kondotta, fid-​drawwiet, u fil-​manjieri tagħhom. Madankollu, is-​Settanta kienet l-​għodda prinċipali li assistiet lil dawn l-​uħud li kellhom il-​biżaʼ t’Alla biex jitgħallmu dwar Alla Jehovah. Fil-​waqt li m’hemm ebda mod li jgħinna naslu għan-​numru eżatt taʼ l-​uħud li kellhom il-​biżaʼ t’Alla fl-​ewwel seklu, is-​Settanta mingħajr ebda dubju xerrdet xi għarfien dwar Alla fil-​partijiet kollha taʼ l-​Imperu Ruman. Permezz tas-​Settanta, kien qed jitqiegħed ukoll pedament importanti.

Is-​Settanta Għenet biex Tipprepara t-​Triq

Is-​Settanta kellha parti prominenti fit-​tixrid tal-​messaġġ tal-​Kristjanità. Ħafna Lhud li kienu jitkellmu bil-​Grieg kienu fost dawk preżenti fit-​tisjis tal-​kongregazzjoni Kristjana nhar Pentekoste tas-​sena 33 E.K. Xi proseliti kienu wkoll fost dawk li saru dixxipli taʼ Kristu f’dak l-​istadju hekk bikri. (Atti 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) Ladarba l-​kitbiet ispirati taʼ l-​appostli u dixxipli bikrin oħrajn taʼ Ġesù kienu intenzjonati għal udjenza estensiva kemm jistaʼ jkun, huma ġew iddokumentati bil-​Grieg.a Għalhekk, ħafna kwotazzjonijiet mill-​Iskrittura Ebrajka li jidhru fl-​Iskrittura Kristjana Griega kienu bbażati fuq is-​Settanta.

Barra mil-​Lhud naturali u l-​proseliti kien hemm oħrajn ukoll li kienu lesti jaċċettaw il-​messaġġ tas-​Saltna. Il-​Ġentil Kornelju “flimkien mal-​familja tiegħu kollha, kien bniedem sewwa u kellu l-​biżaʼ taʼ Alla; kien jagħmel ħafna opri taʼ karità mal-​poplu u kien dejjem jitlob lil Alla.” Fis-​sena 36 E.K., Kornelju, il-​familja tiegħu, u oħrajn li kienu jinġabru f’daru saru l-​ewwel Ġentili mgħammdin bħala segwaċi taʼ Kristu. (Atti 10:1, 2, 24, 44-48; qabbel Luqa 7:2-10.) Meta l-​appostlu Pawlu vvjaġġa b’mod estensiv fl-​Asja Minuri u l-​Greċja, hu ppriedka lil ħafna Ġentili li kienu diġà jibżgħu minn Alla kif ukoll lil “Grieg[i] li kienu jqimu lil Alla.” (Atti 13:16, 26; 17:4) Kornelju u dawk il-​Ġentili l-​oħrajn għala kienu lesti li jaċċettaw l-​aħbar tajba? Is-​Settanta kienet għenet biex tiġi ppreparata t-​triq. Wieħed studjuż jaħseb li s-​Settanta “hija ktieb taʼ importanza hekk sinjifikanti li apparti minnha la l-​Kristjaneżmu u lanqas il-​kultura tal-​Punent ma setgħu jkunu possibbli.”

Is-​Settanta Titlef l-​“Ispirazzjoni” Tagħha

L-​użu estensiv tas-​Settanta eventwalment ikkaġuna reazzjoni ostili u estensiva fost il-​Lhud. F’diskussjonijiet mal-​Kristjani, per eżempju, il-​Lhud sostnew li s-​Settanta kienet traduzzjoni ħażina. Sat-​tieni seklu E.K., il-​komunità Lhudija kienet tat daharha kompletament lit-​traduzzjoni li darba hi kienet faħħritha bħala ispirata. Ir-​rabbini ċaħdu l-​leġġenda tat-​72 traduttur, billi stqarrew: “Darba waħda ġara li ħames anzjani kitbu t-​Tora bil-​Grieg għas-​Sultan Ptolomew, u dak il-​jum kien taʼ saħta għal Iżrael daqs il-​jum li fih kien sar l-​għoġol tad-​deheb, ladarba t-​Tora ma setgħetx tkun tradotta b’eżattezza.” Biex ikunu żguri li jkun hemm qbil iktar strett mal-​ħarsiet rabbiniċi, ir-​rabbini awtorizzaw traduzzjoni ġdida għall-​Grieg. Ġiet tradotta fit-​tieni seklu E.K. minn proselita Lhudi bl-​isem taʼ Akwila, dixxiplu tar-​rabbi Akiba.

Is-Settanta ma baqgħetx tintuża mil-​Lhud, imma saret il-​bażi tat-​“Testment il-​Qadim” tal-​Knisja Kattolika, li issa kienet qed tifforma ruħha, sakemm ħadet postha l-​Vulgata Latina taʼ Ġirolmu. Għalkemm traduzzjoni qatt ma tistaʼ tieħu post l-​oriġinal, is-​Settanta lagħbet parti importanti f’li xxerred l-​għarfien dwar Alla Jehovah u dwar Saltnatu permezz taʼ Ġesù Kristu. Verament, is-​Settanta hija traduzzjoni tal-​Bibbja li biddlet lid-​dinja.

[Nota taʼ taħt]

[Stampa f’paġna 31]

Is-​“Settanta” kienet tinftiehem minn ħafna nies li lilhom Pawlu ippriedka

[Sors taʼ l-​Istampa f’paġna 29]

Bil-​permess ġentili taʼ l-​Awtorità taʼ l-​Antikitajiet taʼ Iżrael