L-​Ewwel Bibbja bil-​Portugiż—Storja taʼ Perseveranza

“MIN jippersevera jirnexxi.” Dan il-​motto jidher fil-​paġna tat-​titlu taʼ fuljett reliġjuż tas-​seklu 17 miktub minn João Ferreira de Almeida. M’hemmx deskrizzjoni aħjar għal dan ir-​raġel li ddedika ħajtu għat-​traduzzjoni u l-​ippubblikar tal-​Bibbja bil-​Portugiż.

Almeida twieled fl-​1628 f’Torre de Tavares, raħal fit-​tramuntana tal-​Portugall. Minħabba li kien għadu tifel meta sar orfni, hu trabba f’Lisbona, il-​belt kapitali tal-​Portugall, minn ziju li kien membru t’ordni reliġjuż. Skond it-​tradizzjoni, bi tħejjija għall-​kariga taʼ qassis, Almeida rċieva edukazzjoni mill-​aqwa, li għenitu biex minn età żgħira jiżviluppa abbiltà eċċezzjonali fejn jidħlu l-​lingwi.

Madankollu, li kieku Almeida baqaʼ l-​Portugall x’aktarx li ma kienx se juża t-​talenti tiegħu fil-​lingwa biex jittraduċi l-​Bibbja. Waqt li r-​Riforma għenet biex jitqassmu l-​Bibbji bil-​lingwi tal-​pajjiżi taʼ l-​Ewropa ċentrali u tat-​tramuntana taʼ l-​Ewropa, il-​Portugall baqaʼ maqbud sew taħt l-​influwenza taʼ l-​Inkwiżizzjoni Kattolika. Il-​fatt li individwu jkollu Bibbja bil-​lingwa komuni kien ikun biżżejjed biex dan jittellaʼ quddiem il-​qorti taʼ l-​Inkwiżizzjoni.a

Jistaʼ jkun li minħabba x-​xewqa tiegħu biex jaħrab minn din l-​atmosfera oppressiva, Almeida mar jgħix l-​Olanda kmieni fl-​adoloxxenza tiegħu. Ftit wara dan, meta kellu biss 14-il sena, hu telaq fuq vjaġġ lejn l-​Asja, billi għadda minn Batavia (issa Jakarta), l-​Indoneżja, li dak iż-​żmien kienet ċentru amministrattiv tal-​Kumpanija Olandiża taʼ l-​Indja tal-​Lvant fl-​Asja tax-​Xlokk.

Traduttur Adoloxxenti

Fl-​aħħar parti tal-​vjaġġ tiegħu lejn l-​Asja, Almeida ffaċċja bidla f’ħajtu. Waqt li kien qed jivvjaġġa bejn Batavia u Malacca (issa Melaka), fil-​punent tal-​Malasja, hu sab fuljett Protestant bl-​Ispanjol li kellu t-​titlu Diferencias de la Cristiandad (Id-Differenzi fil-​Kristjaneżmu). Minbarra li kien jattakka duttrini reliġjużi foloz, il-​fuljett kien fih stqarrija li impressjonat lil Almeida b’mod partikulari: “Fil-​knisja, l-​użu taʼ lingwa mhux magħrufa, anki għall-​glorja t’Alla, m’hi t’ebda benefiċċju għal semmiegħ li ma jkunx qed jifhimha.”​—1 Korintin 14:9.

Il-konklużjoni kienet ovvja għal Almeida: Biex jinkixfu l-​iżbalji fir-​reliġjon kien fundamentali li l-​Bibbja ssir tinftiehem minn kulħadd. Malli wasal Malacca, hu kkonverta għar-​reliġjon Riformata taʼ l-​Olanda u mill-​ewwel beda jittraduċi siltiet taʼ l-​Evanġelji mill-​Ispanjol għall-​Portugiż, u qassamhom lil “dawk li wrew xewqa sinċiera li jkunu jafu l-​verità.”b

Sentejn wara, Almeida kien lest biex jidħol għal biċċa xogħol iktar ambizzjuża​—it-​traduzzjoni taʼ l-​Iskrittura Griega Kristjana kollha kemm hi mill-​Vulgata Latina. Hu lestieha f’inqas minn sena, biċċa xogħol taʼ min jammiraha għal xi ħadd taʼ 16-il sena! Bil-​kuraġġ, hu bagħat kopja taʼ din it-​traduzzjoni lill-​gvernatur ġenerali Olandiż f’Batavia biex jippubblikaha. Milli jidher, il-​Knisja Riformata taʼ Batavia bagħtet il-​manuskritt tiegħu Amsterdam, imma l-​ministru xwejjaħ li ġiet fdata f’idejh miet, u x-​xogħol t’Almeida sparixxa.

Meta ġie mitlub jagħmel kopja tat-​traduzzjoni tiegħu għall-​kongregazzjoni Riformata f’Ceylon (issa Sri Lanka) fl-​1651, Almeida skopra li l-​oriġinal kien sparixxa mill-​arkivji tal-​knisja. Mingħajr ma qataʼ qalbu, b’xi mod jew ieħor hu rnexxielu jsib kopja​—forsi traduzzjoni tal-​bidu​—u s-​sena taʼ wara spiċċa l-​verżjoni riveduta taʼ l-​Evanġelji u l-​ktieb taʼ l-​Atti. Il-​konċistorjuc f’Batavia ppremjah bi 30 gilder. Din kienet “somma żgħira għall-​biċċa xogħol kbira li kien għamel,” kiteb wieħed mill-​kollegi t’Almeida.

Minkejja dan in-​nuqqas t’apprezzament, Almeida baqaʼ għaddej b’xogħlu, u ppreżenta r-​reviżjoni tiegħu tat-​Testment il-​Ġdid komplut fl-​1654. Għal darb’oħra, ġiet kunsidrata l-​possibbiltà taʼ traduzzjoni, imma ma sar xejn speċifiku ħlief it-​tħejjija taʼ ftit kopji miktubin bl-​idejn biex jintużaw minn ftit knejjes.

Kundannat mill-​Inkwiżizzjoni

Għall-​għaxar snin taʼ wara, Almeida kellu ħafna x’jagħmel fix-​xogħol pastorali u fix-​xogħol taʼ missjunarju għall-​Knisja Riformata. Hu ġie ordnat bħala ministru reliġjuż fl-​1656 u l-​ewwel qeda f’Ceylon, fejn żgiċċa milli jintrifes minn iljunfant, u iktar tard fl-​Indja, bħala wieħed mill-​ewwel missjunarji Protestanti li żaru l-​pajjiż.

Almeida kien Protestant konvertit li kien qed jaqdi f’pajjiż barrani. Għalhekk, ħafna wħud fil-​komunitajiet li kien żar u li jitkellmu l-​Portugiż ħarsu lejh bħala apostata u traditur. Hu kellu bosta ġlied mal-​missjunarji Kattoliċi minħabba li b’mod dirett ikkundanna l-​korruzzjoni morali fost il-​kleru u d-​duttrina Kattolika. Dan il-​ġlied laħaq il-​quċċata tiegħu fl-​1661 meta l-​qorti taʼ l-​Inkwiżizzjoni taʼ Goa, l-​Indja, qatgħet is-​sentenza biex Almeida jinqatel minħabba ereżija. Meta ma kienx preżenti, ġiet maħruqa xbieha tiegħu. Il-​gvernatur ġenerali Olandiż sejjaħlu lura lejn il-​Batavia ftit wara dan, forsi minħabba li beżaʼ mill-​karattru t’Almeida li kien iħobb jargumenta.

Almeida kien missjunarju żeluż, imma qatt ma nesa l-​bżonn li jkun hemm Bibbja bil-​Portugiż. Minflok, ir-​riżultat tan-​nuqqas taʼ familjarità mal-​Bibbja​—evidenti sew kemm fost il-​kleru u kemm fost il-​lajċi—serva biss biex saħħaħ id-​determinazzjoni tiegħu. Fid-​daħla taʼ fuljett reliġjuż li ħareġ fl-​1668, Almeida ħabbar lill-​qarrejja tiegħu: “Nispera . . . li dalwaqt nonorakom b’Bibbja kompluta bil-​lingwa tagħkom, l-​akbar rigal u l-​iktar teżor prezzjuż li għad taqilgħu.”

Almeida Kontra l-​Kumitat tar-​Reviżjoni

Fl-​1676, Almeida ppreżenta kopja lesta tat-​Testment il-​Ġdid tiegħu lill-​konċistorju tal-​knisja f’Batavia biex jirrivediha. Mill-​bidunett, ir-​relazzjoni kienet ostili bejn it-​traduttur u dawk li rrivedew xogħlu. Il-​bijografu J. L. Swellengrebel jispjega li l-​kollegi t’Almeida li kienu jitkellmu bl-​Olandiż jistaʼ jkun li kellhom xi diffikultajiet biex jifhmu l-​ħsibijiet fit-​tifsir u l-​istil. Kien hemm ukoll kontroversja dwar l-​għażla tal-​kliem. Kellu fil-​Bibbja jintuża l-​Portugiż mitkellem lokalment jew il-​Portugiż iktar irfinut li ħafna kienu se jsibuha diffiċli biex jifhmuh? U fl-​aħħar, iż-​żelu t’Almeida biex jara x-​xogħol mitmum kien sors taʼ nuqqas taʼ qbil kontinwu.

Ix-xogħol mexa tassew bil-​mod, x’aktarx li minħabba n-​nuqqas taʼ qbil jew in-​nuqqas taʼ interess min-​naħa taʼ dawk li rrivedew xogħlu. Erbaʼ snin wara, dawk li rrivedew xogħlu kienu għadhom qed jikkustinjaw dwar l-​ewwel ftit kapitli taʼ Luqa. Frustrat minħabba dan id-​dewmien, Almeida bagħat kopja tal-​manuskritt tiegħu l-​Olanda biex tiġi pubblikata mingħajr ma kienu jafu dawk li rrivedew xogħlu.

Minkejja li l-​konċistorju pprova ma jippermettix l-​ippubblikar, it-​Testment il-​Ġdid tiegħu ġie stampat f’Amsterdam fl-​1681, u l-​ewwel kopji waslu Batavia s-​sena taʼ wara. Immaġina kemm kien diżappuntat Almeida meta skopra li t-​traduzzjoni tiegħu ġarrbet xi bidliet f’idejn dawk li rrivedewha fl-​Olanda! Minħabba li dawn ma kinux familjari mal-​Portugiż, Almeida osserva li huma introduċew “traduzzjonijiet mhux naturali u kontradittorji li ċajpru t-​tifsir taʼ l-​Ispirtu Qaddis.”

Il-gvern Olandiż ukoll ma kienx sodisfatt, u ordna li l-​edizzjoni kollha tiġi meqruda. Xorta waħda, Almeida kkonvinċa lill-​awtoritajiet biex jerfgħu ftit kopji bil-​kundizzjoni li l-​iktar żbalji serji jiġu koreġuti bl-​idejn. Dawn il-​kopji kienu se jintużaw sakemm tiġi mħejjija kopja riveduta.

Dawk f’Batavia li kienu qed jirrivedu x-​xogħol komplew jaħdmu fuq l-​Iskrittura Griega Kristjana u bdew jippreparaw il-​kotba taʼ l-​Iskrittura Ebrajka hekk kif Almeida kien qed ilestihom. Minħabba li l-​konċistorju beżaʼ li t-​traduttur kien se jitlef il-​paċenzja tiegħu, dan iddeċieda li jżomm il-​paġni ffirmati tal-​kopja finali fil-​kaxxaforti tal-​knisja. M’għandniex xi ngħidu, Almeida ġġieled kontra d-​deċiżjoni tagħhom.

Sa dak iż-​żmien, għaxriet taʼ snin taʼ xogħol iebes u l-​ħajja diffiċli fi klima tropikali ħallew l-​effett tagħhom fuq Almeida. Fl-​1689, minħabba li saħħtu kienet sejra lura, Almeida rtira mill-​attivitajiet tal-​knisja biex jiddedika ruħu għat-​traduzzjoni taʼ l-​Iskrittura Ebrajka. B’sogħba, hu miet fl-​1691 meta kien qed jaħdem fuq l-​aħħar kapitlu t’Eżekjel.

It-tieni edizzjoni tat-​Testment il-​Ġdid, li lesta ftit qabel mewtu, ġiet stampata fl-​1693. Madankollu, għal darb’oħra, xogħlu milli jidher ġarrab il-​ħsara meta għadda mill-​idejn inkompetenti taʼ dawk li rrivedewh. Fil-​ktieb tiegħu A Biblia em Portugal (Il-Bibbja fil-​Portugall), G. L. Santos Ferreira jgħid: “Dawk li rrivedew xogħlu . . . għamlu bidliet sinifikanti fix-​xogħol eċċellenti t’Almeida, billi sfiguraw u kkorrompew il-​ġmiel taʼ l-​oriġinal li ma ġiex mibdul minn dawk li rrivedew l-​ewwel edizzjoni.”

Titlesta l-​Bibbja bil-​Portugiż

Meta miet Almeida, il-​qawwa li kienet wara r-​reviżjoni u l-​ippubblikar tal-​Bibbja bil-​Portugiż fil-​Batavia sparixxiet. Kienet is-​Soċjetà biex Tippromwovi l-​Għarfien Kristjan ibbażata f’Londra li pprovdiet il-​finanzi biex issir it-​tielet edizzjoni tat-​Testment il-​Ġdid t’Almeida fl-​1711, minħabba rikjesta għal dan mill-​missjunarji Daniżi li kienu qed jaħdmu f’Tranquebar, fin-​nofsinhar taʼ l-​Indja.

Din is-​soċjetà ddeċidiet li tibni post taʼ l-​istampar f’Tranquebar. Madankollu, hu u sejjer l-​Indja, il-​bastiment li kien qed iġorr il-​materjal għall-​istampar u l-​konsenja taʼ Bibbji bil-​Portugiż inħataf mill-​pirati Franċiżi u maż-​żmien ġie abbandunat fil-​port taʼ Rio De Janeiro, il-​Brażil. Santos Ferreira kiteb: “Għal xi raġuni li ma nistgħux nispjegaw u f’ċirkustanzi li għal ħafna dehru mirakolużi, il-​kaxxi li kien fihom il-​materjal għall-​istampar instabu bla mittiefsa fil-​kumpartiment tal-​bagalji u komplew il-​vjaġġ tagħhom fl-​istess bastiment lejn Tranquebar.” Il-​missjunarji Daniżi rrivedew bir-​reqqa u ppubblikaw il-​verżjoni t’Almeida tal-​kotba Bibliċi li kien għad fadal. L-​aħħar volum tal-​Bibbja bil-​Portugiż ħareġ fl-​1751, kważi 110 snin wara li Almeida beda l-​karriera tiegħu bħala traduttur tal-​Bibbja.

Xogħol li Baqaʼ Jintuża

Minn meta kien għadu żgħir, Almeida fehem il-​bżonn li ssir Bibbja bil-​Portugiż ħalli n-​nies komuni jkunu jistgħu jagħrfu l-​verità bil-​lingwa tagħhom stess. Hu ħadem b’ħeġġa kbira biex jilħaq din il-​mira tul ħajtu kollha, minkejja l-​oppożizzjoni tal-​Knisja Kattolika, l-​indifferenza taʼ sħabu, problemi li donnhom ma spiċċaw qatt fir-​reviżjoni, u s-​saħħa tiegħu li kienet dejjem sejra għall-​agħar. Il-​perseveranza tiegħu ġiet premjata.

Ħafna mill-​komunitajiet taʼ nies li jitkellmu bil-​Portugiż fejn ippriedka Almeida ċkienu u sparixxew, imma l-​Bibbja tiegħu għadha teżisti. Matul is-​seklu 19, is-​Soċjetà Biblika Britannika u Barranija u s-​Soċjetà Biblika Amerikana qassmu eluf taʼ kopji tal-​verżjoni t’Almeida fil-​Portugall u fil-​bliet taʼ mal-​kosta tal-​Brażil. Minħabba f’hekk, il-​Bibbja meħuda mill-​verżjoni oriġinali tiegħu għadha sa llum waħda mill-​iktar popolari u mill-​iktar imqassmin fid-​dinja fejn huwa mitkellem il-​Portugiż.

Mingħajr ebda dubju, ħafna għandu jkollhom gratitudni kbira lejn l-​ewwel uħud li ttraduċew il-​Bibbja bħal Almeida. Imma aħna għandna nkunu saħansitra iktar grati lejn Ġeħova, l-​Alla li jikkomunika magħna, li “jrid li bnedmin taʼ kull xorta jiġu salvati u jaslu għall-​għarfien eżatt dwar il-​verità.” (1 Timotju 2:​3, 4) Fl-​aħħar mill-​aħħar, hu l-​Wieħed li ppreserva l-​Kelma tiegħu u għamilha disponibbli għall-​benefiċċju tagħna. Jalla dejjem ngħożżu u nistudjaw bil-​ħeġġa dan “l-​iktar teżor prezzjuż” mingħand Missierna tas-​sema.

[Noti taʼ taħt]

[Kaxxa/Stampa f’paġna 21]

L-​ISEM DIVIN

L-​integrità t’Almeida bħala traduttur hi taʼ min jinnotaha, per eżempju, minħabba li uża l-​isem divin biex jittraduċi t-​Tetragramma Ebrajka.

[Sors]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Mappa f’paġna 18]

(Għall-formazzjoni sħiħa tat-test, ara pubblikazzjoni)

OĊEAN ATLANTIKU

PORTUGALL

Lisbona

Torre de Tavares

[Stampa f’paġna 18]

Il-​Batavia matul is-​seklu 17

[Sors]

Minn Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Stampa f’paġna 18, 19]

Il-​paġna tat-​titlu taʼ l-​ewwel Testment il-​Ġdid bil-​Portugiż, pubblikat fl-​1681

[Sors]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal