”Lö Tebulö Daromali Lowalangida Andrö, Irugi zi Lö Aetu”
”Oköli ndruʼu andrö, aleu mbowo no mege, ba si lö tebulö daromali Lowalangida andrö, irugi zi lö aetu.”—YESAYA 40:8.
1, 2. (a) Hadia zalua ba waʼauri na lö hadöi Sura Niʼamoniʼö? (b) Hadia zanolo yaʼita ba wanema mbua moroi ba Zura Niʼamoniʼö?
HEWISA waʼaurimö na lö hadöi Sura Niʼamoniʼö? Lö hadöi mene-mene si sökhi sameʼe khömö fanuturu lala ero maʼökhö. Lö öʼila hadia zatulö sanandrösa khö Lowalangi, faʼauri mazui salua ba zi so miföna. Ba lö öʼila hadia zi no ifalua Yehowa ba niha gulidanö ba götö föna.
2 Taʼandrö saohagölö me lö alua khöda zimane daʼö. Ibeʼe khöda Yehowa Daromalinia, Sura Niʼamoniʼö. Ifabuʼu wa lö tebulö nösinia. Itutunö sinenge sotöi Fetero ayati si so ba Yesaya 40:8. Hewaʼae ayati daʼa lö itandrösaigö sanandrösa ba Zura Niʼamoniʼö, hizaʼi moguna ia ba nösi Zura Niʼamoniʼö. (Baso I Fetero 1:24, 25.) Oya mbua nitemada moroi ba Zura Niʼamoniʼö na tabaso ia ba li sasese taʼogunaʼö. Niha sangomasiʼö Taromali Lowalangi, aboto ba dödöra daʼa. Andrö, ba zi töra hauga abad, ato niha samorege ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö, ba labeʼe ia ba niha hewaʼae oya wanaisi hegöi fanandraigö. Omasi Yehowa na fefu niha teʼorifi ba ”lasöndra waʼaboto ba dödöra zi duhu”.—I Timoteo 2:3, 4.
3. Hadia nitutunöda ba wamahaʼö daʼa? (Faigi gambara ba wamobörö wamahaʼö.)
3 Ba wamahaʼö daʼa, tatutunö hewisa wa tola anau gölö Daromali Lowalangi hewaʼae so (1) waʼatebulö li, (2) waʼatedou politik sombulöʼö li sasese muʼogunaʼö, ba (3) zanaisi ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö. Hadia mbuania khöda na tatutunö daʼa? Itugu taʼameʼegö tödö Zura Niʼamoniʼö hegöi Samazökhi yaʼia.—Mikha 4:2; Roma 15:4.
FAʼATEBULÖ LI
4. (a) Börö me itugu numalö ginötö, hadia zalua ba li? (b) Hewisa wa tola taʼila wa iʼameʼegö tödö fefu ngawalö li Lowalangi? Hewisa dödömö ba daʼö?
4 Itugu numalö ginötö, itugu tebulö li niʼogunaʼö. Ngawua wehede hegöi fangumaʼö yaʼia tola manö no aröu faehu ba geluaha sindruhunia. Te tola öʼangeraigö duma-dumania ba li niʼogunaʼömö. Alua göi daʼa ba li niʼogunaʼö ba götö föna. Li Heberaiʼo hegöi li Yunani ba götö föna niʼogunaʼö ba wanura Sura Niʼamoniʼö no faehu ia ba li Heberaiʼo hegöi Yunani niʼogunaʼö iadaʼa. Ato niha si lö mangila geluaha nösi Zura Niʼamoniʼö nisura ba li siföföna, moguna so khöra wamoʼeluahania. So niha sangumaʼö wa moguna lafahaʼö ira ba li Heberaiʼo hegöi Yunani niʼogunaʼö ba götö föna enaʼö aboto ba dödöra Zura Niʼamoniʼö. Hizaʼi, lö oya mbuania khöra daʼö.a (Faigi nisura ba gahe zura.) Taʼandrö saohagölö börö me no mufoʼeluaha Zura Niʼamoniʼö, he si no awai tefazökhi mazui si lö awai nasa, arakhagö ba zi 3.000 ngawalö li. Omasi Yehowa na fefu niha ba ”ngawalö soi fefu, ba ba ngawalö niwa, ba ba ngawalö li” latema mbua moroi ba Daromalinia. (Baso Famaʼeleʼö 14:6.) Daʼa zi tola mangahatöʼö yaʼita khö Lowalangida, safönu faʼomasi hegöi si lö ebua dödö zambuana.—Halöwö Zinenge 10:34.
Taʼandrö saohagölö börö me no mufoʼeluaha Zura Niʼamoniʼö, he si no awai tefazökhi mazui si lö awai nasa, arakhagö ba zi 3.000 ngawalö li
5. Hana wa tohude sibai King James Version?
5 Börö me tebulö li niʼogunaʼö, molua-lua daʼa ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö. Sambua famoʼeluaha salio muʼila eluaha me awena mufazökhi, tola manö lö aboto ba dödöda na no itugu numalö ginötö. Duma-dumania, King James Version nifazökhi si oföna sibai me 1611. Daʼa sambua Zura Niʼamoniʼö si tehöngö sangogunaʼö li Inggris. Ngawua wehede niʼogunaʼö ba King James Version laʼogunaʼö ia ba ngawua wehede li Inggris.b (Faigi nisura ba gahe zura.) Hizaʼi, famoʼeluaha daʼa lö oya iʼogunaʼö döi Yehowa. Töi Lowalangi sasese muʼogunaʼö ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo latukari ia tobali ”LORD” (eluahania ”SOʼAYA”) ba laʼogunaʼö hurufo sebua. Si no mufazökhi aefa daʼö, laʼogunaʼö ngawua wehede ”LORD” ba hurufo sebua ba zi hauga ayati Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso. Ifaduhuʼö King James Version wa töi Lowalangi laʼogunaʼö göi ia ba Gamabuʼula Li si Bohou.
6. Hana wa taʼandrö saohagölö me no so Terjemahan Dunia Baru?
6 Me awena mufazökhi King James Version, alio sibai muʼila geluaha li Inggris niʼogunaʼönia. Hizaʼi, me no itugu numalö ginötö, so ösa ngawua wehedenia si lö laʼogunaʼö iadaʼa ba abua wangila geluahania. Alua göi daʼa ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö ba li tanö böʼö ba götö föna. Taʼandrö saohagölö börö me so khöda Kitab Suci Terjemahan Dunia Baru sangogunaʼö li saoha muʼila eluaha. No tehenaigö wamoʼeluaha daʼa, he si no awai tefazökhi mazui si lö awai nasa, ba zi töra 150 ngawalö li. Eluahania, arakhagö fefu niha ba gulidanö tola labaso wamoʼeluaha daʼa ba li sasese laʼogunaʼö. Börö me li niʼogunaʼö yaʼia daʼö li salio aboto ba dödöda hegöi sasese taʼogunaʼö, andrö wa alio tofakha ba dödöda nösi Zura Niʼamoniʼö. (Zinunö 119:97) Hizaʼi, tohude sibai Terjemahan Dunia Baru börö me iʼogunaʼö döi Lowalangi ba nahia si no mutatugöi moloʼö naskah sindruhunia.
FAʼATEDOU POLITIK
7, 8. (a) Hana wa niha Yahudi me abad si tölu SM, lö aboto ba dödöra Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo? (b) Hadia geluaha Septuaginta Yunani?
7 Faʼatedou politik ba zi sagörö ulidanö itaria möi fombulöʼö li niʼogunaʼö niha. Hizaʼi, ifaduhuʼö Yehowa wa hasambalö teʼasogö Zura Niʼamoniʼö ba li niʼilara. Duma-dumania, 39 mbuku si oföna ba Zura Niʼamoniʼö, lasura daʼö ira niha Yahudi mazui iraono Gizaraʼeli. ”No mubeʼe ba dangara daromali Lowalangi andrö.” (Roma 3:1, 2) Ba wamobörö, lasura mbuku daʼa ba li Heberaiʼo mazui ba li Garamo. Hizaʼi, me abad si tölu SM, ato niha Yahudi si lö mangila li Heberaiʼo. Hana? Me arakhagö ikuasoi fefu mbanua si so ba gulidanö Aleksander Agung, tefazawili Wamatörö Yunani. Lua-luania, li Yunani zasese muʼogunaʼö ba mbanua nikuasoi Yunani. Ato niha sangogunaʼö li Yunani, tenga saʼae li niʼogunaʼöra me föna. (Danieli 8:5-7, 20, 21) Ato niha Yahudi si no tefarahu ba daʼö. Andrö wa abua khöra wangila geluaha Zura Niʼamoniʼö ba li Heberaiʼo. Hadia lala wangasiwaisi yaʼia?
8 Te 250 fakhe fatua lö tumbu Yesu, lima mbuku siföföna ba Zura Niʼamoniʼö lafoʼeluaha ia ba li Yunani. Ba gafuriata, lafoʼeluaha göi faosatö tanö böʼö moroi ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo. Famoʼeluaha daʼa lafotöi ia Septuaginta Yunani. Daʼa wamoʼeluaha si oföna sibai musöndra moroi ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo.
9. (a) Hewisa Septuaginta hegöi famoʼeluaha tanö böʼö möi fanolo ba niha sombaso Taromali Lowalangi? (b) Moroi ba faosatö Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo, hadia ayati sabölö omasiʼö?
9 Börö me so wamoʼeluaha Septuaginta, niha Yahudi sangogunaʼö li Yunani, tola labaso Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo ba li Yunani. Tatu, omuso sibai dödöra börö me tola labaso mazui lafondro-ndrongo Daromali Lowalangi ba li niʼilara eluaha. Ba gafuriata, lafoʼeluaha faosatö-faosatö Zura Niʼamoniʼö ba li tanö böʼö sasese laʼogunaʼö, simane Siria, Gotik hegöi Latin. Buania, itugu ato niha si tola mombaso hegöi sangila eluaha nösi Daromali Lowalangi, ba laʼomasiʼö daʼö. So göi ayati sabölö omasi ira hulö simane yaʼita iadaʼa. (Baso Zinunö 119:162-165.) Ba daʼa oroma wa anau gölö Daromali Lowalangi hewaʼae so waʼatedou politik hegöi faʼatebulö li sasese muʼogunaʼö.
LASAISI WAMOʼELUAHA SURA NIʼAMONIʼÖ
10. Ba götö Wycliffe, hana wa ato niha si tebai mombaso Sura Niʼamoniʼö?
10 Ba zi no hauga fakhe, ato ndra samatörö zanaisi niha ba wombaso Sura Niʼamoniʼö. Hizaʼi, so niha sangomasiʼö Lowalangi samorege enaʼö fefu niha tola aboto ba dödöra Zura Niʼamoniʼö. Duma-dumania, John Wycliffe si toröi ba Inggris, sauri me abad si-14. Moloʼö yaʼia, no sinangea na fefu niha labaso Zura Niʼamoniʼö ba li sasese laʼogunaʼö. Sagötö faʼaurinia, ato niha Inggris si lö irai mamondro-ndrongo nösi Zura Niʼamoniʼö ba li sasese laʼogunaʼö. Ebua sibai mböli Zura Niʼamoniʼö ba moguna mufuli musura tanga nösinia. Andrö wa lö ato niha sangokhögö Sura Niʼamoniʼö. Aefa daʼö, ato niha ba götö daʼö, lö laʼila mombaso. Niha si möi ba gereja te ha ba li Latin larongo wombaso Sura Niʼamoniʼö. Hizaʼi, lö asese laʼogunaʼö li daʼö ba lö aboto ba dödö nono mbanua. Andrö, hadia nifalua Yehowa enaʼö fefu niha tola labaso Zura Niʼamoniʼö ba li sasese laʼogunaʼö?—Gamaedola 2:1-5.
John Wycliffe hegöi niha böʼö, omasi ira na fefu niha laʼokhögö Daromali Lowalangi. Hadia omasiʼö göi zimane daʼö? (Faigi ngenoli si-11)
11. Hadia mbuania börö me so Zura Niʼamoniʼö Wycliffe?
11 Me 1382, John Wycliffe hegöi niha böʼö lafoʼeluaha Zura Niʼamoniʼö ba li Inggris. Niha Lollard sangomasiʼö Sura Niʼamoniʼö, laʼomasiʼö sibai Zura Niʼamoniʼö Wycliffe. Latöröi mbanua si so ba Inggris ba wombaso Sura Niʼamoniʼö, ba labeʼe ba niha faosatö Zura Niʼamoniʼö si no ifuli lasura. Ba nifaluara andre, ifuli tehöngö Zura Niʼamoniʼö.
12. Hadia nifalua ndra pendeta khö Wycliffe hegöi ba halöwönia?
12 Fatuwu ndra pendeta khö Wycliffe, Sura Niʼamoniʼönia hegöi ba niha soloʼö yaʼia. Lafakao niha Lollard ba lafakiko fefu Zura Niʼamoniʼö Wycliffe nisöndrara. Hewaʼae no mate Wycliffe, lawaʼö ira pendeta wa yaʼia andre niha samadaö mazui udu Gereja. Lahalö dölania moroi ba lewatö, latunu ba latiboʼö ba nungo nidanö Swift. Hizaʼi, ato niha somasi mombaso hegöi somasi enaʼö aboto ba dödöra Daromali Lowalangi, ba tebai lataha ira Gereja. Ngaotu fakhe aefa daʼö, niha Eropa hegöi soi böʼö, ibörötaigö lafoʼeluaha ba lahaogö Zura Niʼamoniʼö ba li sasese laʼogunaʼö niha.
’LOWALANGI SAMAHAʼÖ YAʼUGÖ BA ZOGUNA KHÖU’
13. Hadia zi tola tafaduhusi tödö? Ba hewisa wa tola itugu aro wamatida ba daʼö?
13 Moroi khö Lowalangi Zura Niʼamoniʼö. Hizaʼi, tenga iʼanemaiʼö moroi khö Lowalangi wamoʼeluaha Septuaginta, Sura Niʼamoniʼö Wycliffe, King James Version mazui famoʼeluaha tanö böʼö. Hewaʼae simanö, ba ginötö tabaso waö-waö sanandrösa ba wamoʼeluaha daʼa, oroma wa no ifalua zi no ifabuʼu Yehowa ba wondrorogö enaʼö anau gölö Daromalinia. Daʼa zangaʼaroʼö famatida wa hasambalö alua hadia zi no ifabuʼu Yehowa.—Yosua 23:14.
14. Me no taʼila hadia dani wa ilumöʼö Zura Niʼamoniʼö Yehowa, hana wa itugu taʼomasiʼö ia?
14 Na tafahaʼö ita ba lala nifalua Yehowa ba wolumöʼö Taromalinia, itugu aro wamati hegöi faʼomasida khönia.c (Faigi nisura ba gahe zura.) Hadia dani si oföna wa ibeʼe khöda Zura Niʼamoniʼö Yehowa ba hana wa ifabuʼu wa ilumöʼö daʼö? Börö me iʼomasiʼö ita ba omasi ia ifahaʼö ita enaʼö sökhi waʼaurida. (Baso Yesaya 48:17, 18.) Daʼa zamarou tödöda ba wangomasiʼö hegöi ba woloʼö yaʼia.—I Yohane 4:19; 5:3.
15. Hadia nitutunöda ba wamahaʼö aefa daʼa?
15 Taʼomasiʼö sibai Daromali Lowalangi. Börö daʼö, hewisa enaʼö tatema mbua na tabaso Zura Niʼamoniʼö? Hewisa enaʼö niha nifalukhaisida ba wanuriaigö tola laʼameʼegö tödö Zura Niʼamoniʼö? Hewisa enaʼö niha sangolohesi huhuo ba mbanua niha Keriso tola teʼodane-dane wamahaʼöra moroi ba Daromali Lowalangi? Tatutunö ia ba wamahaʼö aefa daʼa.
a Faigi artikel ”Perlukah Kita Belajar Bahasa Ibrani dan Yunani?” ba Menara Pengawal 1 Mbaŵa si Felezara 2009.
b Oya ngawua wehede si tehöngö ba li Inggris nihalö moroi ba King James Version.
c Faigi kotak ”Ondrasi Museum Zura Niʼamoniʼö!”