ONTHELE YOKULILONGESWA 22
Wahatunde “Mondyila Yokwasukuka”
“Makukakala ondyila, . . . ondyila yokwasukuka.” — ISA. 35:8.
OTYIIMBO 31 Okuenda na Huku!
ETYI MATULILONGESAa
1-2. Otyipuka patyi otyinene ankho ova Sundeu veli mo Mbambilonia vena okusoka? (Esdras 1:2-4)
ONDAKA yatunda Kohamba! Ova Sundeu ankho veli koukonde ko Mbambilonia pahe vapondola okukondoka kotyilongo tyavo ko Isilayeli. (Tanga Esdras 1:2-4.) Tyimoneka nawa okuti ankho uli nokutyihohiya otyipuka otyo o Siovaa. Oityi tupopila ngootyo? Omokonda vomo Mbambilonia ankho okukwata umwe ovanthu kaveveyeke. (Isa. 14:4, 17) Etyi mo Mbambilonia mweya omutumini omukwavo, ayeke ova Sundeu vakondoke kotyilongo tyavo. Pahe ankho ova Sundeu vatyo aveho vena umwe okusoka etyi mavalingi, haunene umwe ovakulu momaumbo, ankho vena umwe okusoka ine vatunda mo Mbambilonia ine mavakala-mo vala. Oityi ankho vamwe mavahandela vala okukala-mo?
2 Ova Sundeu ovanyingi ankho pahe vakulupa-le, ya tyipondola ankho ondyila oyo onde unene matyivepwilisa. Ovakwavo tupu ankho omo vala vatyitilwa. Mo Mbambilonia ankho omo motyilongo tyavo vei, vetupu vali nakwike vei. Pahe ngootyo ankho tyina vasoka ko Isilayeli, otyilongo vala tyovohe tyoo inakulu, hatyavo-ko. Mokutala tupu, ova Sundeu vamwe mo Mbambilonia omo vamonenene-mo viavo, ankho ovahona. Ovo pahe ankho tyipondola okuvepwiya okusapo omaumbo avo atungwa nawa, nononiñgoso mbavo valingila omo, avakahimbika vali ovipuka ovikwavo motyilongo vehetyiliyile.
3. Omokonda yatyi ankho matyikalela nawa kova Sundeu vokufenda Huku okukondoka ko Isilayeli?
3 Mahi pahe ova Sundeu ankho vafenda Huku, okukondoka kotyilongo tyavo ko Isilayeli ankho otyipuka tyimwe otyiwa tyipona kovipuka viatyo aviho ankho vena-vio mo Mbambilonia. Otyipuka otyiwa ankho vapanda vali unene okukafenda Siovaa. Mo Mbambilonia ankho muna onondywo mbokufendela ono huku mbomatutu mbukalamba po 50, ankho mutupu ondywo naike ova Isilayeli vafendela Siovaa. Ankho mutupu omutala vovilikutila ova Isilayeli vapondola okupakulila ovinyama vaitwa movitumino viapelwe Mwisesi, nii ankho mutupu ovanakwa vevelulika-vo pokwava ovilikutila. Tupu ankho ovanthu va Huku mo Mbambilonia omo, veli vala pokati kovanthu vamwe ovanyingi-nyingi vehesukile-ale novitumino vya Siovaa. Pahe ankho ova Sundeu ovanyingi vahanda umwe okufenda Huku, ankho vakevela unene onthiki ñgeno vakondoka kotyilongo tyavo, avahimbika okupindula-po efendelo liokwasukuka.
4. Siovaa watile ova Sundeu ankho vakondoka ko Isilayeli mavakakwata mondyila ikahi ñgeni?
4 Ondyila yokutunda ko Mbambilonia okwenda ko Isilayeli, ondyila imwe yahapepukile. Ankho paendwa umwe onohanyi mbukehika pononkhwana. Mahi Siovaa wapopile okuti mapolo-ko atyiho tyityika ovanthu vae vahakondoke kotyilongo tyavo. Isaiya wahoneka okuti: “Viukisei ondyila ya Siovaa! Moluhandya lingilei-mo Huku yetu ondyila yaviuka . . . Ohika yokwalinga-linga omatoto iviuke, ohika yokwateka-teka iviuke.” (Isa. 40:3, 4) Pahe soka vala otyipuka otyo: Mohika imwe ankho muna omaleva, nomambongondyo, mahi ankho mwatiwa mamukala ondyila imwe yaviuka, yehena apa papenga. Ava ankho mavakwate mondyila yatyo omo navo matyivehambukiswa-le! Pahe ankho matyipepuka umwe vali okukwata vala mondyila oyo yaviuka nawa, tyipona okukwata mohika muna ovilauka novilondeka pamwe hamwe okukeliseta-seta kombanda yonomphunda.
5. Ondyila Isaiya apopia yatiwa ondyila patyi?
5 Hono momatapalo omanyingi mwahonaikwa omanyina omatapalo atyo, pamwe mwapakwa ombalulo yetapalo liatyo. Nondyila oyo Isaiya atolelelwe ina etyi ilekesa, nayo yalukilwe enyina. Omukanda wa Isaiya wati: “Makukakala ondyila, yoo, ondyila itiwa Ondyila Yokwasukuka. Wokwasila kakaliata mondyila omo.” (Isa. 35:8) Oñgeni etyi tyapopia otesitu oyo tyalingilwe umwe pomuvo wova Isilayeli? Oityi etyi tyapopia otesitu oyo tyesukisila unene kwoonthwe hono?
“ONDYILA YOKWASUKUKA” — NO KOHALE, NO HONO
6. Oityi ondyila yokwasukuka yalukilwa ngootyo?
6 “Ondyila Yokwasukuka.” Watae olio enyina ewa! Mahi oityi ondyila oyo yatilwa ondyila yokwasukuka? Pova Sundeu vana ankho veli nokukondoka kotyilongo tyavo kapapondola okukala “omunthu wasila,” otyo okuti, kapapondola okukala omunthu ankho ulinga ovinepo viasila, ufenda ovilolo, nokulinga vali ovipuka ovikwavo ovivi. Ova Sundeu ovo ankho mavakala “ovanthu vasukuka” va Siovaa. (Deu. 7:6) Otyili, pala vetyivile okuhambukiswa Siovaa ankho vena ovipuka vena okuyeka-po.
7. Ovipuka patyi ova Sundeu vamwe ankho vena okuyeka-po? Popia-po tyimwe.
7 Ngeetyi twetyipopia-le, ovanyingi pova Sundeu ovo ankho vatyitilwa ko Mbambilonia, ya mokutala ovanyingi pahe mwene ankho vetyiliya umwe vala okulinga ovipuka ngeetyi tyilingwa mo Mbambilonia. Pakalele omanima ekehika 70 etyi pahe ova Sundeu vehika motyilongo tyavo, Esitala etyimono okuti vamwe ankho vanepa ovakai vovilongo ovikwavo. (Êxo. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2) Etyi pakala konyima oku, Omutumini Neemiya anumana unene etyi etyimona okuti novana vamwe vatyitilwa mo Isilayeli ankho nelaka vala liova Sundeu kavelivili okulipopia. (Deu. 6:6, 7; Nee. 13:23, 24) Omikanda ominyingi Viondaka ya Huku pomuvo opo, ankho viahonekwa melaka liova Hembeleu. Pahe opo, ovana ovo ankho mavanoñgonoka ñgeni Siovaa, avemuhumbu, avemufende, tyina elaka olio lipopia omikanda ovio vehelii? (Esd. 10:3, 44) Tyimoneka umwe nawa okuti ova Sundeu ankho vena ovipuka ovinene vena okuyeka-po. Mahi ankho matyivepepukila vali okuviyeka-po tyina veli ko Isilayeli, mokonda pahe oko ankho efendelo liotyotyili lili umwe nokupindulwa-po. — Nee. 8:8, 9.
Okuhimbikila menima 1919, ovanthu ovanyingi-nyingi, ovalume novakai, novana, vekahi nokuyeka-po o Mbambilonia Onene avahimbika okupolesa-po “Ondyila Yokwasukuka.” (Tala opalangalafu 8)
8. Oityi tuli vali nokupopila ovipuka vialingwa-le kohale? (Tala olutalatu lwo kondye.)
8 ‘Vamwe vapondola okusoka okuti: Otyili, otyipuka otyo tyili nokupopiwa otyiwa umwe, mahi pahe onthwe ñgaa tuli nokutyipopila-tyi tyina tyalingwa-le konohale oko?’ Onthwe tuna umwe okutyipopia mokonda noonthwe hono tuli “Mondyila Yokwasukuka.” Tyilinge tuvalembulwa, tyilinge ‘tuvonongi ononkhuavo’ atuho tuna okupolesapo “Ondyila Yokwasukuka,” opo tutyivile okufenda Siovaa pehepano, atukemufenda umwe no komutwe wandyila, tyina pahe twamakala moviwa Ouhamba wa Huku mautwetela.b (Suau 10:16) Okuhimbikila menima lyo 1919, ovanthu ovanyingi veli nokutunda mo Mbambilonia Onene, mefendelo liomatutu, avahimbika okupolesapo ondyila yokwasukuka. Tyipondola noove omo watunda momalongeso omatutu. Apa mondyila omo mwahimbika okukwata ovanthu, palamba-le omanima ekehika 100. Mahi palingilwe ovilinga ovinene pala ondyila oyo isukuke.
OKUVIUKISA ONDYILA
9. Ngeetyi tyipopia Isaías 57:14, oñgeni “Ondyila Yokwasukuka” yahimbika okuviukiswa?
9 Siovaa wapolele umwe atyiho tyali mondyila ankho tyipondola okutyika ova Isilayeli pokukondoka no kotyilongo tyavo. (Tanga Isaías 57:14.) Okuti na hono pena etyi tyalingwa ñgoo tyelifwa nootyo tyokohale “Mondyila oyo Yokwasukuka”? Yoo. Pweetyi enima lyo 1919 liehenehike-po, Siovaa waonganekele ovanthu vamwe ankho mavakwatesako vakwavo vatunde mo Mbambilonia Onene. (Tala Isaías 40:3.) Ovanthu ovo vaviukisile umwe ondyila opo ovanthu vomutima omuwa vatunde momalongeso omatutu, avafende Siovaa, avemufendela kumwe novanthu vae. Mahi oityi valingile “pokuviukisa ondyila” oyo? Matutale ovipuka vimwe valingile pokwiviukisa.
Pweetyi liehenehike-po, ovalume vamwe ankho vena onthilo na Huku velipakele motyilinga tyokuviukisa ondyila yokwasukuka opo ovanthu vatunde mo Mbambilonia Onene. (Tala opalangalafu 10-11)
10-11. Oñgeni ovilinga viokulinga on’Ombimbiliya, nokumbupitiya viakwatesako ovanthu ovanyingi? (Tala olutalatu.)
10 Onomakina mbokulinga omikanda. Atee menima lyo 1450 ankho pokukopiyala on’Ombimbiliya okuhoneka umwe komavoko. Otyilinga tyimwe ankho tyikala ehimbwe. Pahe ankho kutupu-ale on’Ombimbiliya ononyingi, nokumbulanda ankho mbulanda okalu. Mahi etyi pahe vahinda onomakina mbokuhoneka, ovanthu avahimbika okulinga on’Ombimbiliya ononyingi.
11 Okupitiya. Momanima omanyingi, ankho Ombimbiliya ili vala melaka like mo Latin, ngwe ankho vapopia elaka olio ovokwalongeswa vala unene monosikola. Etyi pahe kweya onomakina mbokuhoneka, ovanthu vokuna onthilo na Huku avahimbika okupitiya Ombimbiliya momalaka omakwavo ovanthu vapopia. Otyo pahe atyikwatesako umwe ovanthu, avati tyina vamaende mokapela avakatehelela, tyina vamaende pomaumbo avo, avatale ine etyi valongeswa kokapela otyo umwe tyili m’Ombimbiliya.
Ovalume vamwe ankho vena onthilo na Huku velipakele motyilinga tyokuviukisa ondyila yokwasukuka opo ovanthu vatunde mo Mbambilonia Onene. (Tala opalangalafu 12-14)d
12-13. Popia-po tyimwe tyilekesa okuti vokwelilongesile umwe nawa Ombimbiliya vaholololele omalongeso omatutu.
12 Ovipuka vikwatesako ovanthu okunoñgonoka Ombimbiliya. Vokutanga umwe nawa Ombimbiliya, vanoñgonokele ovipuka ovinyingi, avahimbika okuvipopila vakwavo. Otyo atyinumanesa unene omalombe omakapela. Okuhimbikila menima lyo 1835, ovakwendye vamwe ankho vena onthilo Nondaka ya Huku, avahimbika okuhoneka pomikanda etyi vanoñgonoka tyipopia okuti evi valongeswa momakapela haviotyotyiliko.
13 Pomuvo watyo opo, umwe wali nonthilo na Huku utiwa o Henry Grew, ahoneka omukanda umwe upopia opi omunthu aya nako nga ankhia. Momakapela mwene ankho tyilongeswa okuti omunthu tyina atyitwa, utyitwa nohande yahankhi, ngwe Henry Grew apake-po onotesitu mb’Ombimbiliya mbupopia okuti otyo omatutu vala, omunthu okukala-ko ahankhi otyipuka apewa na Huku, hatyipuka atyitwa natyo. Nthiki imwe mo 1837, omunene umwe wokapela utiwa o George Storrs ankho uli nokweenda nomboyo, avasi omukanda oo wahonekelwe na Grew. Etyi atanga omukanda oo etyimono okuti wavasa umwe otyili tyatyo ty’Ombimbiliya. Pahe ahimbika okupopila vakwavo otyipuka anoñgonoka momukanda oo. Mo 1842 ahimbika okupopila ovanthu ovanyingi otyipuka tyimwe otyinene, ankho upopia okuti: “Okuti Novanthu Onondingavivi Kavankhi?” Ovipuka ankho vipopia omunthu oo, avikwatesako unene omukwendye umwe ankho utiwa o Charles Taze Russell.
14. Oñgeni etyi tyalingile vokwatetekela koo Russell, tyakwatesileko ovo Russell pokuli nokuviukisa ondyila? (Tala olutalatu.)
14 Oñgeni omukulu oo Charles Taze Russell na vakwavo ankho vaundapa navo, vapolele ouwa kwoovo ankho vokuli nokuviukisa ondyila? Etyi tyalingile ovo tyevekwatehileko umwe, pahe ankho vena omikanda apa veli nokwovola tyina veli nokulilongesa nawa Ombimbiliya. Ovipuka viahonaikile ovo Henry Grew, na George Storrs, no vakwavo vali, navio vievekwatehileko unene. Ovo Russell na vakwavo ankho vena-vo, navo tupu valingile otyilinga otyinene pokuviukisa ondyila oyo yakwasukuka, mokonda ankho valinga omikanda ominyingi vipopia etyi tyili m’Ombimbiliya.
15. Oityi tyalingwa menima lyo 1919?
15 Mo 1919, o Mbambilonia Onene, pahe ayehetyivili vali okuyapula ovanthu va Huku. Menima omo, omo mwanakwa “omupika omukuatyili nokualunguka.” Oo oe ankho makwatesako ovanthu vomutima omuwa vapolesepo “Ondyila Yokwasukuka.” (Mat. 24:45-47) Valingile ovo vokwelipakele-po pokuviukisa “ondyila yokwasukuka,” mokonda pahe aveho veli nokupolesapo ondyila oyo veli umwe nokunoñgonoka otyili tyikahi nawa tyili m’Ombimbiliya, nonomphango mba Huku. (Pro. 4:18) Navo tupu vena ovipuka vayekaile-po vetyivile okulandula umwe nawa ovitumino vya Siovaa. Mahi tupu Siovaa kakuluminyine ovanthu vae vayeke-po ovipuka viatyo aviho like vala. Wevelonga umwe nawa katutu-katutu mwene otyo veviyeka-po. (Tala okakasa kati: “Siovaa Uviukisa Ovanthu Vae Katutu-katutu.”) Pahe komutwe oku, matyikahambukiswa unene tyina pahe matukalinga umwe vala ovipuka vihambukiswa Siovaa! — Kolo. 1:10.
“ONDYILA YOKWASUKUKA” NKHELE YAIKUKA
16. Okuhimbikila menima lyo 1919, ovipuka patyi vili nokuviukiswa nawa “Mondyila Yokwasukuka”? (Isaías 48:17; 60:17)
16 Omatapalo aeho omanima atyo aeho ena okutalwa nawa ine pena apa pesukisa okuviukiswa. Okuhimbikila mo 1919, “Nondyila Yokwasukuka” ili umwe nokutalwa nawa otyo ovipuka vimwe viviukiswa. Otyo tyakwatesako umwe ovanthu ovanyingi, avatundu mo Mbambilonia Onene. Etyi omupika anakwa, tyina tyiti menima lyo 1921, alingi omukanda umwe vakwatesileko ovanthu ovanyingi avanoñgonoka nawa otyili ty’Ombimbiliya. Omukanda watyo oo ankho utiwa, A Harpa de Deus. Walingilwe momalaka ekehika 36. Momanima ano pahe twapewa omukanda omukwavo wokulongesa ovanthu Ombimbiliya, omukanda Kalako Nomwenyo Apeho! Tupandula vala Siovaa neongano liae, mokonda apeho tuna okulia kutukalesa noupanga muwa nae mononthiki mbuno mbonthyulilo, ya okulia oko, kuli umwe nokutukwatesako atuho twahatunde “Mondyila Yokwasukuka.” — Tanga Isaías 48:17; 60:17.
17-18. “Ondyila Yokwasukuka” itutwala napi?
17 Naina, tyina omunthu ametavela okulongesiwa Ombimbiliya, ngootyo wamona umwe ombundi yokunyingila “Mondyila Yokwasukuka.” Vamwe vaendela-mo vala katutu, avahondovoka-mo. Vamwe omo veli vala omo kavatundu, vahanda umwe okukehika apa ihikila. Ondyila yatyo oyo ikehikila-pi?
18 Ava vokwalembulwa, opo “Ondyila” oyo ivetwala “keulu.” (Ehol. 2:7) Ava vokukevelela okukala pano pohi, opo ondyila oyo ekevehikiya umwe konthyulilo youtumini womanima 1.000 wa Kilisitu, tyina pahe ovanthu atuho matukakala tyehena vali onkhali. Ine noove pehepano uli-ale mondyila oyo yokwasuka, wahaleuke vali. Twahanda mondyila yatyo omo wahatunde-mo atee ukehika apa ikehikila, mouye omupe.
OTYIIMBO 24 Tulondei Komphunda ya Jeova
a Kohale ova Isilayeli vali koukonde ko Mbambilonia. Ondyila vakwatele pokutunda-ko vakondoke no ko Isilayeli, Siovaa weilukile okuti, “Ondyila Yokwasukuka.” Okuti na hono Siovaa wetuhongela ondyila ngooyo onthwe vanthu vae? Yoo wetuhongela-yo! Okutuka menima lyo 1919, ovanthu ovanyingi veli nokutunda mo Mbambilonia Onene, avahimbika okupolesapo “Ondyila Yokwasukuka.” Atuho tuna okupolesapo vala ondyila oyo atee tukehika oku ikehikila.
c Ondaka “pornografia,” ipopia ovipuka ovivi vieeta momutwe womunthu omalusoko ouhayo wokulihanda: omikanda, nomalutalatu, no novindiu.
d ONONDAKA MBOKUHANGUNUNA OLUTALATU: Russell na vakwavo ankho vaundapa navo, pokulilongesa Ombimbiliya vatalele pomikanda viahonekelwe naava vali-ko kohale.