“Inara te Neke ra te Reira!”
“TE APII maira te Puka Tapu e akapeea i te aere ki te rangi, kare e akapeea te au rangi i te angaanga anga,” i karangaʼi te taineti Itaria e te kimikimi i te 16 anere mataiti ko Galileo Galilei. Kua tuku teia au irinaki mei teia rai iaia i roto i tetai taumaro anga ki te Ekaretia Roma Katorika, tei tamataku iaia ma te tamamae e te tapeka anga. No etai 350 au mataiti i muri mai, kua akamanako te ekaretia i ta ratou rave anga atu ia Galileo. Tei tupu i to Galileo tuatau kua kapikiia te reira ei “aro anga i rotopu i te taineti taangaangaia ma te kite e te apiianga matapo.”
I teia tuatau, ka rauka i te aronga kimikimi i te apii mai mei te kite anga a Galileo. Inara eaa i tupu ei tetai aro anga mei teia? Na tetai akara anga i te manako taineti tei arikiia i tona tuatau e oronga mai i te pau anga.
I rotopu i te 16 anere mataiti, kua manakoia te enua e ko te rotopu o teianei ao e pini ua ake. Kua tamanakoia te au paraneta e takapini ra mei te au punupunu mako ra. Noatu e kare i akatikaia ake e te au rave anga taineti, kua arikiia teia au manako ma te akarongo ei tika akatumuia. E tikai, ko te taineti ma tana “au manako kite koreia” kare i akatakakeia mei te akonoanga.
I roto i teia tu oraanga kua anauia mai a Galileo ki tetai ngutuare tangata ngateitei i Pisa i te 1564. Kua inangaro tona papa iaia kia apii i te vairakau, inara kua umereia teia tamaiti aruaru no te apii i te apiianga matematiki. Kare i roa ana, ei tangata kite no te taineti, kua kiteaia mai e ia tetai au kaveinga o te inetia. Te tae anga te au tutu Orani mua o te au teretikopu kiaia, kua akamaata atu aia i te akanoo anga e kua maani i tana uaorai apinga kia maata atu. Kua uri atu aia i te reira ki te au rangi e kua tata i tana i apii ki roto i tana puka mua, Sidereus Nuncius (Te Karere Etu), te akakiteanga mai e a au marama o Iupita ki tona uki. I te 1611 kua kapikiia aia ki Roma, te ngai i orongaʼi aia i tana au kiteanga ki te Ietuiti Collegio Romano (Apii Teitei o Roma). Kua akangateitei ratou iaia na te akapapuanga i tetai ra no te akamaara ia Galileo.
Apiianga Tei Patoiia e te Ekaretia
Ma te kino, i mua ake ka akaruke ei a Galileo ia Roma, kua rave tetai Ietuiti ririnui, ko Katinara Bellarmine, i tetai kimikimi anga ki roto i te au apiianga a Galileo. Kua irinaki a Galileo e kua akaaereia te au mea angaia e te au ture te ka rauka i te tangata i te apii na roto i tetai apiianga. Kua patoi te Ekaretia Katorika i teia manako.
Pera katoa kua patoi etai aronga akarakara etu i te manako o Galileo. Kua irinaki ratou e e aka angaanga no tetai teretikopu i te akamaata i te tika tikai anga e e pikikaa ua te kimikimi anga. Kua manako katoa tetai orometua e ko te au etu e kiteaia ra kua maaniia te reira ki roto i te au io! Te kite anga a Galileo i te au maunga runa, te akapapuanga e kare te au kopapa rangi e te au punupunu i mako tikai, kua patoi te orometua a Clavius e kua koropiniia te marama e te io, no reira noatu e ka rauka i tetai i te akara na roto i te au maunga, kua riro rai ei punupunu mako! “Teia,” i na Galileo ei te pau anga atu, “e mea manea i te angaia e te manako, kare tikai i te tika.”
To Galileo inangaro no te tatau mei te “Puka o te Natura,” tana i kapiki i tana apii no te au mea angaia, kua arataki atu te reira iaia ki te angaanga a te tangata Porani akarakara etu ko Nicolaus Copernicus. I te 1543, kua nenei a Copernicus i tetai puka te maroanga e te neke ra te enua te takapini anga i te ra. Kua akatika a Galileo i teia. Inara, na teia i tukuiaʼi a Galileo kia patoi i te au akaaerenga taineti, poritiki e te au akonoanga i tona tuatau.
Koi taangaanga ei te Ekaretia Katorika i te au akarakara anga etu a Copernicus no te akanooanga i te au ra, mei te Eatera, kare ra ta Copernicus au manako i akatumu tikaiia. Kua turu te aronga mana o te ekaretia i to Aristotle manako e ko te enua te rotopu o teianei ao e pini ua ake. Inara kua akaaoia to Galileo au manako ou i to ratou tu e te mana.
Noatu e kua angaanga te au taineti anake ua i Europa no te akapapu i te aerenga manako o Copernicus, kua merengo ua ratou no te uriuri i te reira i rotopu i te au pupu kite. No te reira tumu kua akaruke ua te Ekaretia Katorika ia ratou. Kare a Galileo i tata ana ki roto i te reo Ratini mari ra kua tata i te reo Itaria o te au tangata noa ua nei e kua rongoia tana au kite anga. Kua manako te akaaerenga orometua e tana akaaoanga kare anake ua ia ratou mari ra i te Tuatua na te Atua.
Kare i te Papaanga Taineti
E tikai, te kiteanga i te au tika no runga i teianei ao e pini ua ake kare tikai te reira i te akaao ki te Tuatua na te Atua. Kua kite te aronga apiipii o te reira Tuatua e kare te Puka Tapu i te papaanga taineti, tera ra te tika ra me tuatua te reira no runga i te au mea taineti. Kua tataia te reira no te tupu anga o te aronga irinaki i te pae vaerua, kare no te apii ia ratou i te au tuanga o te au apinga ririnui me kare etai atu au taineti natura. (2 Timoteo 3:16, 17) Kua akatika a Galileo. Kua karanga aia e e rua nga tu reo: ko te tuatua tikai o te taineti e te au tuatua noa ua nei a te au tangata tata tei akauruia. Kua tata aia: “Te anoanoia ra i roto i te au Tuatua Tapu . . . kia akapapu i teia ki te maramaanga o te au tangata noa ua nei, te tuatua i te au mea e manganui te akara anga tuke (mei te aiteanga o te au tuatua) mei te tuatua mou tikai.”
Te vaira te au akaraanga o teia i roto i te au irava Puka Tapu tukeke. Tei roto tetai ia Iobu 38:6 (NW), te ngai te tuatua ra te Puka Tapu no te enua e e “au turanga” e tetai “toka tiava.” Kua akatarevake etai pae i teia ei tika anga e kua akanooia te enua kia mou. Kare teia au tu tuatua i akaaiteia ei akatutu anga taineti no te enua mari ra, mei te pee ra te akaaite ra i te au mea angaia o te enua ki te akatu anga o tetai are, ko Iehova ei Akatu Maata.
Mei ta te tangata tata tua no te tangata ko L. Geymonat i tuatua i roto i tana puka Galileo Galilei: “Te aronga apiipii akonoanga manako papakitai tei inangaro i te akakotinga i te taineti no te tumu o te au uriuri anga manako Puka Tapu kare atu a ratou i rave mari ra kua akapuapinga kore i te Puka Tapu uaorai.” No te au tumu noinoi kua rave tikai te au tangata marokiakia i te reira. Kua tukunaia tetai reta ki te Opati Tapu te akakiteanga i tetai kimikimianga ia Galileo.
Araiia te Au Angaanga
Ia Peperuare 19, 1616, kua orongaia te aronga apiipii akonoanga ki teia nga papau anga e rua: (1) “ko te ra te rotopu o teianei ao e pini ua ake” e te (2) “kare te enua i te rotopu o teianei ao e pini ua ake.” Ia Peperuare 24 kua karanga ratou e e auouo teia au manako e te pikikaa. Kua akaueia a Galileo kia kore e tamou me kare e apii i teia au aerenga manako. Kua raveia te maata anga o tana au puka e pera katoa te putunga a tetai pae.
Kua akamutekiia a Galileo. Kare anake ua te Ekaretia Katorika i patoi iaia mari ra kua raukanga ngata i tona au taeake i te tauturu iaia. Kua rave ua aia i te kimikimi anga. Naringa kare te taui anga pope i te 1623, penei kare paa tatou e rongo akaou iaia. Inara, te ponotivi ou, ko Urban VIII, e tangata kite aia e te tangata turu ia Galileo. Kua tae te tuatua kia Galileo e kare te pope e patoi i tetai puka ou. I roto i tetai uiui anga kua papau katoa te pope kia taruia tetai maro anga ki roto. Ma teia akamaroiroi anga tikai, kua akamata a Galileo i te angaanga ki runga i tana puka.
Noatu e kua neneiia ta Galileo Dialogue Concerning the Two Chief World Systems (Papaanga no Runga i Nga Akatereanga Maata e Rua o Teianei Ao) mua i raro i te tuku anga akatikaia a te Katorika i te 1632, kare i roa ana kua ngaro te tu oraora o te akaaerenga pope. I tona 70 mataiti anga, kua tamanuia a Galileo kia aere ki mua i te Inikuiti no te rua o te taime. Kua umuumu te akaapa anga tarotokaka anga pikikaa e kia akamarama muaia te mana akatika a te ekaretia no te tata i te puka, e kua karangaia e kua uuna pikikaa ua a Galileo i te arai anga i mua atu ana no runga i te apiianga a Copernicus. I te mea e kua akaaite a Dialogue i te au rave anga akarakara etu, kapiti katoa i ta Copernicus, kua karangaia e kua aati te reira i te arai anga.
Kua ariu atu a Galileo i te tuatua anga e kua akaapa tana puka ia Copernicus. E paruru anga puapinga kore te reira, no te mea i roto i te puka kua tataia tetai papaanga akakeu anga no Copernicus. Tei maata atu, kua tukunaia te au tuatua a te pope ki roto i te vaa o te tangata kite kore i roto i te puka, ko Simplicio, no reira te akaririanga ia Pope Urban VIII.
Akaapaia a Galileo e e Pikikaa
Kua kiteaia mai a Galileo e kua apa. Koi maki ei e kua tamatakuia kia tamamaeia kia tuku roa aia i te au, kua pera atu rai. Te tuturi anga kua koreromotu aia: “Te akakore nei au . . . i te au tarevake e te au pikikaa tei akakiteia . . . kare rava au e tuatua akaou . . . i teia au mea te ka tarotokakaia mai au.” Kua karanga ra oki te tua e i tona tuanga mai ki runga, kua rutu aia i te one e kua koumuumu, “Eppur si muove! [E inara kua neke te reira!]”
Te akautunga ko te tapeka anga e te penitenia anga e mate ua atu aia, tei tupu e iva mataiti i muri mai. Kua akakite tana reta tei tata aia i te 1634 e: “Kare rava ko tetai ua atu oku manako tei akamata i te tamaki, mari ra ko toku reka kore angaia e te au Ietuiti.”
I te 1822 kua akamutuia te arai anga mei tana au angaanga. Inara no te 1979 roaʼi te Pope John Paul II i akatuera akaou ei i te uianga e kua akatika e kua “tamamae maataia a [Galileo] . . . e te au tangata e te au akaaerenga o te Ekaretia.” I roto i te nuti pepa Vatikana, L’Osservatore Romano, kua tuatua a Mario D’Addio, ko tetai mema rongoia o te tuku anga takake tei akapapaia e Pope John Paul II no te uriuri akaou i to Galileo akaapa anga: “Te pikikaa maani ua o Galileo te akara anga e kare ua atu e tumu no te reira, kare i te apiipii anga akonoanga kare katoa i raro ake i te papaanga ture.” I tau ei i ta D’Addio, kua rave te akavaanga Inikuiti ki runga rava atu i te kotinga o tona mana akaaere anga—kare ta Galileo au aerenga manako i aati i tetai ua atu tu o te akarongo. Kua akatika te nuti pepa Vatikana e kare e tumu no te akaapa anga o Galileo e e pikikaa.
Eaa ta tatou ka mou mai mei te kite anga a Galileo? Ka kite tetai Kerititiano e kare te Puka Tapu i tetai puka tua taineti. Me kiteaia e ka tupu tetai taumaro anga i rotopu i te Puka Tapu e te taineti, kare aia e anoanoia kia tauta i te akaongi i te “tarevake” katoatoa. Kua akatumuia te akarongo Kerititiano ki runga i “te tuatua no runga i te Karaiti,” kare ki runga i te mana akaaere o te taineti. (Roma 10:17, NW) Tetai rai, e tauiui ua ana rai te taineti. Tetai aerenga manako kare e au ana ki te Puka Tapu e te rongoia ra i teia tuatau penei e apopo kua kiteaia mai te reira e e tarevake e kua kopaeia.
Inara, te touanga ki to Galileo turanga no te akaari i ta te akonoanga tapupu anga i te taineti, te meitaki ra te au taineti kia akamaara e, kare ta Galileo kite anga i arikiia ana e te akaaerenga kimikimi anga o tona tuatau. Tuke mei te manako ua nei, kare te Puka i tarevake ana i te reira tika. Kare e anoanoia tetai uriuri akaou anga ki te Tuatua na te Atua. Ko te marama anga tarevake a te Ekaretia Katorika i te Puka Tapu tei akatupu i te manamanata.
E tau te katoatoa kia akakeuia kia ariki maata tikai i Tei Anga ra, i te Atua ko Iehova no te rotai tikai anga e te ture natura i teianei ao e pini ua ake. Kua ui a Galileo e: “E mea ngiti mai ainei te ngateitei o te Angaanga i te Tuatua ra?” Te pau ra te apotetoro: “Te au mea oki nona [te Atua] tei kore e tau kia akara ra, tei kitea puia nei ïa, i te au mea katoa i angaia nei, mei te maani anga mai i teianei ao.”—Roma 1:20.