Menema o Petero​—I Roto i te Vatikana?

“KUA kitea te menema o te Ariki o te au Apotetoro.” Kua akakiteia mai te akakite anga autu anga o Pope Pius XII na te ratio Vatikana. I te openga o te 1950 ra, e kare i roa ake te oti anga tetai au rave anga ko anga i raro i te Patirika o Tainiti Petero. Kia tau ki ta tetai papaki, ko te tupu anga no teia kimikimi anga na te aronga ko kua akapapuia e i tanumia tikaʼi a Petero ki roto i te Vatikana. Inara, kare ko te katoatoa i akatika.

No te au Katorika, e puapinga maata takake to te Are Pure o Tainiti Petero i te Vatikana. “Ko te akakoroanga maata no te tere aere ki Roma kia aravei atu i te komono o Petero e kia rauka mai tana akameitakianga,” kua tuatua tetai puka arataki Katorika, “no te mea i aere mai a Petero ki Roma e kua tanumia ki reira.” Inara i tanumia tikaʼi ainei a Petero ki Roma? Tei te Vatikana ainei tona menema? Kua kitea ainei tona au ivi?

E Mea Ngaro na te Akioroti

Kua riro, te au ko anga, tei akamataia i vaitata i te 1940 e kua raveia kia vaitata i te tai ngauru mataiti, ei tumu no tetai taumaroanga maata. Eaa te apinga i kitea e te aronga akioroti tei akamanaia ra e te pope? Ko tetai apinga, e ngai tanumanga peikani e manganui te au menema. I roto i te reira, i raro ake i te atarau o te pope, kua akatakaia e ratou tetai aedicula, koia oki, ko tetai akamaara anga tei akanooia ki roto i te paruru te maaniia ra ei are no tetai tiki me kare apinga akatutu, tei akanooia atu ki roto i te paruru e kua paraiia ki te apinga pateka muramura e kua tapiriia atu ki nga paruru e rua. I te openga, e na tetai tu matau koreia, kua kitea mai etai ivi tangata, tei tuatuaia ra e, no ko mai i tetai o taua nga paruru e rua ra.

No konei i akamataʼi te kite i te au aiteanga. Kia tau ki ta etai aronga apii Katorika, te akapapu maira te au apinga i kitea i te manako tangata no to Petero noo anga e tona mate anga ki Roma i te tuatau tutara o Nero, penei no te tuatau o te takinga kinoanga i te 64 T.N. Kua tuatuaia e ko te au ivi ra e au toenga no te apotetoro ra e ka rauka kia akatakaia ko te reira ia na tetai tataanga e kia tau ki ta tetai akakite anga i te aiteanga, te tatau ra e “Tei konei a Petero.” I te akara anga te tuku ra a Pope Paul VI i te tika ki teia manako ua i tana akakite anga i te 1968 i te kitea anga o te “au toenga ivi o Tainiti Petero, tei tau ra no to tatou akamori anga katoa e te akatapu anga.”

Inara, kapiti atu ki te au akakite anga i te aiteanga, e au patoianga katoa etai e te au taumaro anga. Ko Antonio Ferrua e tangata akioroti Katorika, e mema no te Ietuiti koia tetai tei rave i te au ko anga i te Vatikana, kua akakite papu mai aia e maata atu i te okotai atianga e ‘kare aia i akatikaia kia akakite i te au mea ravarai tana i kite ana no runga i taua tumu ra, te au apinga penei ka patoi i te manako e kua oti te akatakaia no Petero te au apinga i kitea ra. Pera katoa oki, ko tetai puka arataki ki Roma, na tetai Katinara Katorika ko Poupard i tata e kua neneiia i te 1991, te na ko ra e “te au kimi matatio anga taineti o te au ivi tangata tei kitea ki raro ake i te au pange o te Paruru Muramura ra kare i te akara anga i tau tetai ua atu pirianga ki te apotetoro ko Petero.” E mea tuke roa, i te puka aru mai (i muri mai i te 1991), kua ngaro ke atu taua takiota tuatua ra, e ko tetai pene ou, tei akatumuia ra “E Tika Rava: Tei Tainiti Petero a Petero,” kua kapitiia mai.

Aiteanga o te Au Mea i Kitea

E mea papu ra e ka o atu te au mea kitea ra ki etai aiteanga e e tuke tuke ta ratou ka akakite ki te au tangata ke ke. E tika oki, kua kite te maata anga o te aronga tata tuatua enua e Katorika e “ko te au manamanata o te tata tuatua enua no to Petero tamate angaia ki Roma, e tona ngai tanumanga ra, e tuera ua ra no te taumaroia.” Eaa ta te au mea i kitea te akaari maira?

Ko te aedicula i akatuia ra, kia tau ki ta te aronga te kimi ra kia mou i te ikuiku anga Katorika, ko te “akamaara anga” ia tei taikuia maira e tetai ko Gaius, e orometua tei ora ra i te akamataanga o te toru anere mataiti. Kia tau ki ta Eusebius o Kaisarea, ko tetai tangata tata tuatua akonoanga no te a anere mataiti ra, i karanga a Gaius e ka rauka iaia i ‘te akakite i te akamaara anga o Petero i runga i te Maunga Vatikana.’ Te karanga ra te aronga turu i te ikuiku anga e i tanumia te apotetoro ra ki reira, i raro ake i te akamaara anga tei riro ra kia matauia e ko te “akamaara anga o Gaius.” Inara, ko etai ke atu te akakite ra i te aiteanga o te au mea kitea no te au ko anga i te enua ra e tuke roa ia, i te tuatuaanga e e meangiti ua te manako o te au Kerititiano mua ra ki te tanumanga i to ratou tei mate ra e noatu me i tamateia a Petero ki reira, kare i te mea tau e ka kimi maata ratou kia akaokiia mai tona kopapa. (Akara i te pia, i te kapi 29.)

Te vaira te aronga tei kore e akatika e ko te “akamaara anga o Gaius” (me ko te reira te apinga i kitea ra) ko tetai menema ia. Te manako ra ratou e ko tetai akamaara anga ia tei patuia ra ei akangateitei ia Petero i te vaitata anga ki te openga o te rua anere mataiti e no muri iora “i akamanakoiaʼi te reira ei tetai akamaara anga rua tanumanga.” Inara, kia tau ki ta tetai tangata apii akonoanga ko Oscar Cullmann, “te au ko anga i te Vatikana ra kare rava e akataka mai ana i te menema o Petero.”

Peea te au ivi ra? Ka tau kia tuatuaia e ko te ngai no reira mai taua au ivi ra te vaira ei mea ngata no te akatakaia. I te mea i te anere mataiti mua ra ko tetai ngai tanumanga maata o te au peikani i runga i te ngai te matauia nei i teianei ko te Maunga Vatikana, e manganui te au kopapa tangata tei tanumia ki tera ngai, e e manganui kua kiteaia. Ko te tata anga kare ra i oti meitaki (penei no te a anere mataiti) te karanga ra tetai papaki e te akataka maira i te ngai i kiteiaʼi te au ivi tangata mate ra e ko te menema o te apotetoro te reira, penei, ko te mea meitaki, “kia manako uaia e ko te ngai te reira o te au ivi o Petero.” Kapiti katoa oki, e manganui te aronga akataka i te au tataanga taito ra te manako ra e ka rauka katoa kia akatakaia te aiteanga o te tataanga ra e “Kare a Petero i konei.”

E ‘Ikuiku Anga Irinaki Koreia’

“Kare te au tumuanga mua e te irinaki maataia e taiku mai ana i te ngai o to [Petero] tamate anga, inara i roto i to muri nei e te au tumuanga meangiti ua tei irinakiia te vaira te manako anga e ko te Vatikana te ngai,” ta te tangata tata tuatua enua ko D. W. O’Connor i tuatua. E no reira, ko te kimi anga no te menema o Petero i te Vatikana kua akatumuia ki runga i te au ikuiku anga irinaki koreia. “I te riro anga te au ivi tangata mate ra ei au apinga puapinga maata,” te akataka maira O’Connor, “kua riro te au Kerititiano kia irinaki e ko te [apinga akamaara anga] no Petero te akakite tika maira i te ngai tikai o tona rua tanumanga.”

Kua akatupuia teia au ikuiku anga i te pae tetai i tetai ma te akatapu anga tau kore i te tuatua tapu ra o te au ivi tangata mate. Mei te toru e te a anere mataiti mairai, kua akono te au ngai o te au akonoanga tuke tuke i te au ivi tangata mate, te tika e te pikikaa​—no te puapinga i te pae o te apinga—​i te maroanga kia rauka te turanga teitei i te “pae vaerua” e akatupu i to ratou uaorai mana. E no reira, kua irinakiia e e au mana temeio to te au ivi o Petero, e kua aere atu te aronga kimi kia kite i tona menema ra. I te openga o te ono anere mataiti ra, kua rave te aronga irinaki i te pei atu i te au potonga kakau tei paunu matakiteia ra ki runga i taua “menema” ra. “E mea umere,” te tuatuaia ra e tetai tataanga no taua tuatau ra, “me e ngaueue kore te akarongo o tei pati ra, me ka raveia mai taua kakau ra mei te menema ra, kua ki te reira i te mana tu-atua e ka teimaa atu tona paunu i tona i mua ana.” Te akakite maira teia i te maata te irinaki anga i te reira i taua tuatau ra.

I te au anere mataiti i topa, ko te au tua mei teia e te au ikuiku anga kare ra e pange kua tauturu maata atu i te tupu anga o te rongonui no te Patirika Vatikana. Inara, kua akamaata maira te au reo o te aronga tuke te manako. I te 12 e te 13 anere mataiti, kua akaapaia e te Waldenses teia au manako mamao ke roa e, ma te Puka Tapu i roto i te rima, kua akatakaia mai e kare rava a Petero i aere ana ki Roma. I etai anere mataiti i muri mai, kua taumaro etai aronga kite no te Taui Anga Porotetani na roto i te manako aiteite atu. I te 18 anere mataiti, kua akamanakoia e te aronga kimi kite rongonui e ko taua ikuiku anga ra kare e tumuanga, i roto i te tuatua enua e te Tuatua Tapu oki. Ko taua tumu manako katoa ra te manako kapitiia ra e te aronga apii kite, to te Katorika e etai katoa, tae roa mai ki teia tuatau nei.

I Mate Ainei Petero ki Roma?

Ko Petero, ko tetai tangata tautai taakaaka no Galilea, kare rava aia i akatupu i tetai manako e e maata aia ki runga ake i te aronga pakari i te putuputuanga Kerititiano o te anere mataiti mua ra. Kareka ra, kua akataka iaia uaorai ei “taeake orometua katoa.” (1 Petero 5:1-6) Te tuke ra te tu akaaka o Petero ma te tu mekameka te takapini ra i te menema te manakoia ra e nona ia, te ka kiteia e tetai ua atu tangata te ka aere atu ki te Patirika Vatikana.

Ei akateitei anga iaia ki rungao i etai au akonoanga Kerititiano ra, kua kimi te Ekaretia Katorika ra kia akatikaia te ikuiku anga ‘no muri mai e kare i tau kia irinakiia’ te tuatua ra e i noo a Petero no tetai tuatau ki Roma. Inara, e mea tuke roa, kua manako etai atu au ikuiku anga taito ra i tona ngai tanumanga e, kare i te Vatikana, mari ra i etai atu ngai i Roma. Inara, eaa ka kore ei e mou ki te au tika tei tataia ra ki roto i te Puka Tapu, ko te tumu tika anake ia no te akakite anga mua mairai no runga ia Petero? Mei te Tuatua mai a te Atua ra te taka marama ra e, kia tau ki te akarongo anga ki te au arataki anga i rauka iaia mei ko mai i te pupu akaaere o te putuputuanga Kerititiano i Ierusalema ra, kua rave a Petero i tana angaanga i te tuanga itinga ra o te ao taito ra, kapiti katoa ia Babulonia.​—Galatia 2:1-9; 1 Petero 5:13; akaaite ia Angaanga 8:14.

I te tataanga ki te au Kerititiano i Roma, vaitata i te 56 T.N., kua aroa atu te apotetoro ko Paulo e vaitata i te 30 au mema o taua putuputuanga ra e kare ua e taikuanga ia Petero. (Roma 1:1, 7; 16:3-23) I muri akera, i rotopu i te 60 e te 65 T.N., kua tata a Paulo e ono reta mei Roma mai, inara kare i taiku mai ia Petero​—ko tetai akakite anga ketaketa ia e kare a Petero i reira.a (Akaaite ia 2 Timoteo 1:15-17; 4:11.) Kua akatakaia mai ta Paulo ra angaanga i Roma i te openga o te puka o Angaanga, inara tera akaou tetai, kare e taiku anga ia Petero. (Angaanga 28:16, 30, 31) E no reira ra, na tetai akara matatio anga i te akakite anga tika a te Puka Tapu, eiaa te au manako katoatoa no mua mairai, ka taki anake ia ki te manako openga e kare a Petero i tutu ana ki Roma.b

Kua akatumuia te “turanga akateiteiia” o te pope ki runga i te au ikuiku anga irinaki koreia e te akamingi anga i te aite anga o te au tuatua tapu. Ko Iesu, kare ko Petero, te pange o te akonoanga Kerititiano. ‘Ko te Mesia te upoko o te putuputuanga,’ ta Paulo i tuatua. (Ephesia 2:20-22; 5:23) Ko Iesu Karaiti ta Iehova i tono mai kia akameitaki e kia akaora i te aronga katoa tei akarongo ra.​—Ioane 3:16; Angaanga 4:12; Roma 15:29; e akara katoa ia 1 Petero 2:4-8.

Pouroa te aronga, i reira, te ka aere atu ki ta ratou i irinaki ma te ngakau tae e ki te menema o Petero ‘kia aravei atu i tona komono’ te aro atura ki te manamanata me ka ariki ‘i te au ikuiku anga irinaki koreia’ me kare kia irinaki i te Tuatua a te Atua tei tau ra kia irinakiia. I te mea te anoano ra te au Kerititiano kia arikiia mai e te Atua ta ratou akamori anga, ka ‘akara tamou ratou kia Iesu i te tumu e te akaoti i to ratou akarongo,’ e ki te akaraanga apa kore ua tana i akaruke maira no tatou kia aru.​—Ebera 12:2; 1 Petero 2:21.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 29]

“Kare takiri e tumu no te akapapu anga tei kiteia i te ko anga o tetai rua tanumanga i raro ake i te Aedicula; kare katoa oki e akapapu anga e kua rauka mai te kopapa o Tainiti Petero mei te aronga i tamateia ra aia no te tanumanga na te pupu Kerititiano ra. I te au tupu anga matauia ra (peregrinus), ko te kopapa o tetai e tangata ke ra, e i roto i nga mata o te ture e tangata rave kino noa ua ra, penei kua titiriia ki roto i te Tiber. . . . Pera katoa, kare e manako anga aiteite ki te akono anga i te au ivi kopapa mate i te reira tuatau mua ra mei to te tuatau i muri maira, i te meangiti anga te irinaki anga no te openga o te ao nei e te mama anga mai te aronga akonoanga i te tamate ua. No reira, ko te manako e penei kare i rauka mai te kopapa o Tainiti Petero no te tanumanga e mea tika tikai ia.”​—The Shrine of St. Peter and the Vatican Excavations, na Jocelyn Toynbee raua ko John Ward Perkins.