Tua Oraanga

Akameitaki ua no Toku au Akamaaraara Anga Akaperepereia!

AKAKITEIA E DRUSILLA CAINE

Te mataiti e 1933, koi akaipoipo ua atu au ia Zanoah Caine, mei iaku rai, e koropota​—e tangata tutu evangeria tamou. Ma te rekareka maata, kua parani au no te kapiti atu ki taku tane i roto i tana tukuanga angaanga, inara e rave ei i te reira, kua anoano au i tetai patikara​—e apinga okomaata kare rava e rauka iaku, no te ngata i te tuatau taitaia anga. Eaa taku ka rave?

I TE akarongo anga i toku manamanata, kua akara aere toku au taokete i te ngai akaputu teita, no te kimianga i tetai au tuanga takere no te maani i tetai patikara noku. Kua rauka ia ratou, e kua angaanga te reira! I te kiteanga au i te akaoro, kua aere atu maua ko Zanoah, te takatakai ra ma te mataora na roto i te au ngai Papaa o Worcester e Hereford, i te tutu aereanga ki te katoatoa ta maua i aravei.

Kare au i manako ana e ka taki atu teia takainga o te akarongo ki tetai oraanga ki i te au akamaaraara anga puapinga maata. Inara, kua akanooia te tango i te pae vaerua o toku oraanga, e toku nga metua akaperepere.

Au Mataiti Ngata o te Tamaki Maata

Kua anauia au ia Titema 1909. I muri poto mai kua rauka i toku mama tetai kopi o The Divine Plan of the Ages, e i te 1914 kua apai atu toku nga metua iaku kia akara i te “Nuku Teata o Tei Angaia,” i Oldham, Lancashire. (Kua maaniia nga mea e rua e te aronga tei kiteaia i teianei e ko te Au Kite o Iehova.) Noatu e te ou ra au, te maara meitaki nei au iaku e rere ra ma te rekareka ki te kainga no taku i kite atura! I reira kua akamata a Frank Heeley i tetai pupu apiipii Pipiria i Rochdale, te ngai e noo ra matou. Te taeanga ki teia kua tauturu ia matou ei pamiri kia akamaata i te maramaanga i te au Tuatua Tapu.

Kua takinoia te tu maru o to matou oraanga i taua mataiti e te tupu anga o te Tamaki Maata​—te Tamaki I o te Ao, tei tapaia te reira e tatou i teianei. Kua ikiia toku papa no te vaeau inara kua akono i te turanga neutara. Kua akatakaia aia i roto i te ngai akavaanga ei “tangata akono tau,” e kua tukunaia te au reta mei te “au tangata ngateitei tei taiku e kua irinaki ratou e e tangata ngakau tae aia i roto i tana patoi anga no te rave i te au pupui,” i ripoti ei tetai nuti pepa i reira.

Inara, i te mea e ka orongaia te akatakake anga, kua retitaia toku papa e kua akatakakeia “mei te Angaanga Tamaki Anga anake.” Kua riro mai aia ei tangata akavaavaaia, e pera katoa maua ko mama. I te openga ra, kua akara akaouia tona pepa, e kua tukunaia aia ki roto i te angaanga tanutanu, inara kua rave kino tetai aronga pama i teia turanga e kua tutaki meangiti ua iaia me kore kare e apinga. Ei tauturu i te pamiri, kua angaanga katoa toku mama​—ma tetai tuanga iti ua​—te rave anga i te angaanga maata i roto i tetai ngai pua kakau. Inara, te kite nei au i teianei e mei teaa te puapinga kiaku no te akapou i toku au mataiti ou anga i te autuanga i taua au turanga ngata; kua tauturu mai te reira iaku kia ariki ua i te au mea puapinga maata atu i te pae vaerua.

Tetai Akamataanga Meangiti Ua

Kare i roa ana kua aere mai a Daniel Hughes, e tangata aruaru no te apii i te Pipiria. E tangata collier (e maina koara) aia i Ruabon, e vira e 20 kiro mita te mamao mei ia Oswestry, te ngai i neke atu ei matou. Kua tata ua mai a Angakara Dan, taku i kapiki iaia, ki to matou pamiri, e me aere mai aia i te akara ia matou, kua pukapuka ua aia no runga i te au tumu manako Tuatau Tapu. Kare aia i tuatua ana i te au tuatua puapinga kore. Kua akamataia tetai pupu apii Pipiria i Oswestry i te 1920, e kua oronga mai a Angakara Dan i tetai kopi o The Harp of God naku i te 1921. Kua akaperepere au i teia no te mea kua akariro te reira i te au apiianga Pipiria e kia ngoie iaku i te marama.

E oti te vaira a Pryce Hughes,a tei riro mai ei orometua akono i muri ake o te opati manga o te Au Kite o Iehova i London. Kua noo aia ma tona pamiri vaitata ia Bronygarth, i te ngai arai anga o te Welsh, e kua riro mai tona tuaine, ko Cissie, ei oa vaitata no toku mama.

Kua maara iaku te tu mataora i te 1922 i te tupu anga te kapiki anga kia ‘akakite i te Ariki e tona Patireia.’ I te au mataiti i aru mai, noatu e tei te apii rai au, kua piri rekareka atu au ki roto i te tua aere anga i te au aenga takake, koia tikai te Ecclesiastics Indicted i te 1924. I te akara anga ki muri no runga i taua tuatau, mei teaa te akameitaki anga no te kapiti atu anga ma te au taeake tungane e te au tuaine tiratiratu e manganui​—ko tetai ia ratou ko Maud Clarkb e tona patana ko Mary Grant,* Edgar Clay,* Robert Hadlington, Katy Roberts, Edwin Skinner,* e pera katoa a Percy Chapman raua ko Jack Nathan,* tei aere kapipiti ki Kanata no te tauturu i te angaanga i reira.

Kua riro te ako anga Pipiria “Kare te Au Mirioni Ua Atu e Ora Nei e Mate” ei akakite anga tau i roto i ta matou ngai angaanga maatamaata. Ia Me 14, 1922, kua aere mai a Stanley Rogers, e kopu tangata no Pryce Hughes, mei Liverpool mai i te oronga i teia tuatua i Chirk, e vira i te tua tokerau o to matou taoni, e i te aiai ki te The Picture Playhouse i Oswestry. Te vai nei rai taku pepa oronga tei neneiia no taua tupu anga. I taua tuatau ra, kua akamaroiroi tamouia to matou pupu meangiti e te au atoro anga a te au akaaere tutaka e toru​—e aronga teretere tei kapikiia ratou e matou​—ko Herbert Senior, Albert Lloyd, e John Blaney.

E Tuatau Iki Anga

I te 1929, kua tuku au i taku iki anga kia papetitoia. E 19 rai oku mataiti, e i taua taime rai, kua aro atu au i taku timata anga mua. Kua aravei au i tetai mapu tane e tangata poritiki tona papa. Kua reka maua ia maua, e kua pati mai aia e kia akaipoipo maua. I te mataiti i topa atu, kua tukunaia te puka Government, no reira kua oronga atu au i tetai kopi nana. Inara kua kiteaia mai e kare ona inangaro i tetai kavamani i te rangi ra, te tumu tuatua o teia puka. Kua kite mai au mei taku au apii e kua akaueia to Iseraela taito ra auraka e akanoo i tetai taokotai anga akaipoipo ma te aronga irinaki kore e te tau nei teia kaveinga ki te au Kerititiano. No reira, noatu e mea ngata no te rave, kua patoi atu au i tana pati anga.​—Deuteronomi 7:3; 2 Korinetia 6:14.

Kua rauka mai iaku te maroiroi mei te au tuatua a te apotetoro ko Paulo: “Auraka tatou e roiroi i te takinga-meitaki, ei te tuatau tikai oki tatou e kokoti ei, kia kore tatou e akaparuparu.” (Galatia 6:9) Kua tauturu katoa mai a Angakara Dan tei akaperepereia i te tata anga mai aia: “I roto i te au timata anga meangiti e te au timata anga maata, e akono ia Roma 8, irava 28,” te na ko ra: “Kua kite oki tatou e te akatupu nei te au mea ravarai i te meitaki no te aronga i anoano i te Atua, no te aronga i karangaia mai i te akakoroanga nana ra.” Kare i ngoie ana, inara kua kite au e kua rave au i te iki anga tau. I roto i taua mataiti kua tata atu au e kia riro mai ei koropota.

Akonoanga i te Akaaoanga

I te 1931 kua rauka ia matou to matou ingoa ou, Au Kite o Iehova, e i taua mataiti rai, kua rave matou i tetai oroanga maroiroi i te taangaangaanga i te puka rikiriki The Kingdom, the Hope of the World. Kua orongaia tetai kopi ki te aronga poritiki, te orometua, e te aronga pitiniti. Kua akamaataia atu taku ngai angaanga mei Oswestry mai ki Wrexham, no etai 25 kiro mita i te tua tokerau. Kua tupu te akaaoanga no te akono pouroa i te reira.

I tetai uruoaanga i Birmingham i tera mai mataiti, kua akakiteia te kapiki anga no te aronga oronga ua e 24. Ma te inangaro, e 24 ia matou kua tuku atu i to matou au ingoa no tetai ngai angaanga ou, kare i kite ana e eaa te vai maira. Ka akamanako ana kua poitirere matou i te tukuna angaia matou e taki rua kia oronga i taua puka rikiriki, The Kingdom, the Hope of the World, koi aoao ei i te au kati teiaa mei te teniviti te tu i te akakiteanga i te Patireia.

I te angaangaanga i roto i tetai ngai maata o te are pure, kua manakonako ua au, inara kua tuatua au kiaku uaorai e kare e tangata i roto i taua oire i kite iaku. Inara, ko te tangata mua tei aravei mai iaku ko tetai oa apii i mua ana, tei akara ua mai e kua tuatua mai: “Eaa oki taau angaanga i konei?” Kua tauturu mai taua tupuanga iaku kia autu i toku mataku anga i te tangata!

Neke Mamao Anga ki Tetai atu Ngai

I te 1933, kua akaipoipo au ia Zanoah, e tane takaua e 25 mataiti pakari atu iaku. Kua riro ana tana vaine mua e ko tetai o te Aronga Apiipii Pipiria maroiroi, e kua vai tiratiratu a Zanoah i roto i tana tukuanga angaanga i muri mai i te takake anga aia. Kare i roaia kua neke atu maua mei England ki ta maua ngai angaanga ou i North Wales, e 150 kiro mita te mamao. Kua akapapa meitakiia te au pia, te au kiri kakau, e tetai atu au apinga ki runga i nga ngai mou rima o te patikara, tei akatanotanoia i rotopu i nga pa auri, e kua akaputuia ki roto i nga kete patikara, inara kua tae atu maua! I roto i taua angaanga e mea puapinga tikai to maua patikara​—kua apai te reira ia maua ki te au ngai ravarai, e vaitata atu ki te take o Cader Idris, e maunga Welsh vaitata e 900 mita te teitei. E mea puapinga tikai i te aravei atu i te au tangata tei umuumu no te akarongo i te “evangelia o te basileia.”​—Mataio 24:14.

Kare maua i roa i reira kua akakite mai te au tangata kia maua e kua tutu aere ana a Tom Pryce kia ratou, mei ta maua e rave ra. I te openga ra kua aravei atu maua ia Tom e noo ra i runga ia Long Mountain, vaitata i Welshpool​—e mei teaa te poitirere ia maua! I te tuatau i ou ei au i taku angaanga akakiteanga, kua akaruke au i te puka tauturu Pipiria te Reconciliation kiaia. Kua apii aia i te reira e koia ua, kua tata atu ki London no tetai puka maata, e mei reira mai kua akakite maroiroi i tona akarongo kitea ou uaia. Kua rekareka matou i te au taokotai anga mataora e manganui te au ora, ma te putuputu kua apii kapipiti matou tokotoru i te akamaroiroi anga i tetai e tetai.

Kua Taki Atu Tetai Tumatetenga ki te Au Akameitakianga

I te 1934 kua patiia te aronga koropota vaitata ia North Wales kia aere atu ki te taoni o Wrexham kia tauturu no te tua anga i te puka rikiriki Righteous Ruler. Te ra i mua ake ka akamata ei matou i teia oroanga takake, kua tupu tetai tumatetenga enua. Kua tamate tetai aruru anga i te ngai colliery (koara maina) i Gresford, e 3 kiro mita i te tua tokerau o Wrexham, e 266 aronga maina. E tere atu i te 200 tamariki tei akarukeia mai ma te kore e metua tane, e e 160 vaine takaua.

Kua tata matou i te ingoa o te aronga mamae, kua atoro atu ia ratou tataki tai, e kua akaruke atu i tetai puka rikiriki. Ko tetai o te ingoa tei orongaia mai kiaku koia oki no Mrs. Chadwick tei ngere atu i tetai tamaiti e 19 mataiti. I te aere anga atu au, te atoro ra tetai tamaiti mua, ko Jack, i tona metua vaine no te akapumaana iaia. Kua kite mai teia mapu tane iaku inara kare i tuatua mai ana. I muri akera, kua tatau aia i te puka rikiriki e oti kua kimi i The Final War, ko tetai taku i akaruke kiaia no etai mataiti i mua ana.

Kua kitea e Jack raua ko tana vaine, ko May, te ngai e noo ra au e kua aere mai i te rave akaou i tetai puka. I te 1936 kua akatika raua e kia raveia te au uipaanga ki roto i to raua kainga i Wrexham. I muri mai i te atoro anga a Albert Lloyd e ono marama i muri mai, kua akanooia tetai putuputuanga, e ko Jack Chadwick te akaaere akono. Te vai nei i teianei e toru putuputuanga i Wrexham.

Tetai Oraanga i Roto i te Pereoo Taare Gypsy

Tae mai ki teia taime, kua taangaanga maua i te au ngai nooanga tei kiteaia e maua ia maua e neke ra mei tetai ngai ki tetai ngai, inara kua manako mai a Zanoah e kua tae te tuatau no maua kia rauka atu tetai kainga no maua, tetai te ka rauka i te neke aereia mei tetai ngai ki tetai ngai. E tangata kamuta karape taku tane no roto mai i te uanga Gypsy, e kua patu aia i tetai pereoo taare Gypsy no maua. Kua tapa maua i te reira e ko Elizabeth, e ingoa Pipiria te aiteanga “E Atua no te Maata.”

Kua maara iaku tetai ngai i noo ei maua​—i roto i tetai ngai tanutanu i te pae vai. Kiaku mei ia Parataito rai te tu! Kare e apinga i akakino i te tu mataora o te au mataiti i akapou kapipitiia e maua i roto i te pereoo taare, noatu kua kotingaia te reira. I roto i te reva anu, e putuputu te taime kua tokaia te ariki roi ki runga i te au paruru o te pereoo taare, e kua riro te tae anga vai mei te paruru ei manamanata tamou. Kua amo katoaia te vai, tetai taime mei te ngai mamao, inara kua autu maua ma te kapipiti i teia au tu ngata.

I tetai tuatau anu kua makiia au, e e iti ua ta maua kai e kare e moni. Kua noo mai a Zanoah ki runga i te roi, kua mou atu i toku rima ki tona, e kua tatau ia Salamo 37:25 kiaku: “I vai ou ana au, e teianei kua ruaine; kare ra au i kite i te tangata tuatua-tika i te akaruke angaia, e tona uanga i te pati aere anga i te kai.” I te akara tika anga mai iaku kua tuatua mai aia: “Me kare e apinga e tupu viviki mai, ka akamata taua i te pati aere, e kare te Atua e tuku i te reira kia tupu!” Kua aere aia i reira i te tutu aere ki to maua tangata i te pae mai.

I te oki anga mai a Zanoah i te avatea no te maani i tetai apinga kia inu naku, te tiaki ra tetai tikoro iaia. E $75 U.S. to roto no ko mai i tona papa. No etai mataiti i mua ana kua akaapa pikikaaia a Zanoah no te pikikaa kia manuia ra, inara koi akatika uaia akera e kua kino kore aia. Ko teia apinga aroa e tutaki anga ia. Mei teaa te tau tikai!

Tetai Apiianga Puapinga

I tetai taime kua apii atu matou i te au apiianga i muri ake i tetai au mataiti i topa. Kia akatutu: I mua ake i te akarukeanga i te apii i te 1927, kua akakite aere au ki toku au oa apii e te au puapii​—kare ra ki tetai okotai, ko Lavinia Fairclough. I te mea kare e tangata i inangaro mai i te kite no runga i taku parani no te oraanga, e kare oki au i reka meitaki ia Miss Fairclough, kua iki au kia kore e akakite atu kiaia. Ka akamanako ana i toku poitirere anga​—e te rekareka​—e no etai 20 mataiti i topa kua akakite mai toku mama kiaku e kua oki mai teia puapii i te atoro i tona au oa takere e te au tamariki apii no te akakite kia ratou e koia tetai o te Au Kite o Iehova i teianei!

I to maua aravei anga, kua akamarama atu au i te tumu i kore ei au i akakite atu kiaia i mua ana i toku akarongo e taku angaanga ka rave tei paraniia. Kua akarongo ua mai aia e kua tuatua mai: “E kimi ua ana au i te tuatua mou. Kua riro ia ei kimikimi anga i roto i toku oraanga!” E apiianga puapinga teia kiaku​—auraka e tapupu mei te akakite anga ki te katoatoa taku ka aravei e auraka e akava i tetai tangata.

Tetai Tamaki​—E to Muri Mai

Kua akamata akaou te au kou tamaki i te tupu akaou i te vaitata anga te 1930 ki te openga. Ko Dennis, e tungane noku e tai ngauru mataiti i raro ake iaku, kua akatakakeia mai mei te angaanga vaeau ma te okotai tumu kia noo ua aia ki roto i tana angaanga. Kare aia i inangaro ana i te tuatua mou, no reira kua pati atu maua ko taku tane i te au painia i reira ko Rupert Bradbury e tona teina ko David kia atoro atu raua iaia. Kua pera raua, e kua apii mai raua i te Pipiria kiaia. Kua papetitoia a Dennis i te 1942, i muri mai kua rave atu i te angaanga painia, e kua ikiia ei akaaere tutaka i te 1957.

Kua anauia mai ta maua tamaine ko Elizabeth, i te 1938, e kia akono atu i te au mea anoanoia no te pamiri, kua akamaata atu a Zanoah i to matou pereoo taare. I te anau angaia te rua o ta maua tamaine, ko Eunice, i te 1942, kua kiteaia mai ei mea pakari no te akara atu i tetai kainga tamou. No teia tumu kua akamutu a Zanoah i te painia no tetai nga mea mataiti, e kua neke atu matou ki roto i tetai kainga meangiti vaitata ia Wrexham. I muri mai, kua noo atu matou ki Middlewich i roto i te ngai kapiti atu kia Cheshire. I reira kua mate atu taku tane akaperepere i te 1956.

Kua riro mai ta maua nga tamaine ei nga vaine evangeria tamou, e kua akaipoipo mataora nga mea tokorua. Te tavini nei rai a Eunice raua ko tana tane, e tangata pakari, ei nga painia takake i London. E tangata pakari katoa te tane a Elizabeth, e e rekareka anga kiaku e kua rauka ia raua, e ta raua tamariki, e taku ina e a i te noo mai i te pae iaku i Preston, Lancashire.

Te mareka nei au e te rauka nei iaku te aaere atu mei te ngutupa maata o toku apatimani ki te Are Uipaanga Patireia i tetai tua i te mataara. I te au mataiti i ou akenei, kua kapiti atu au ki roto i te pupu reo Gujarati, te putuputu katoa ra i reira. Te apiianga i te reo kare ia i te mea ngoie no te mea kua manga turi au i teianei. E mea ngata i tetai taime no te opu atu i te tuke anga o te tangi anga reo e manganui, mei tei rauka i te au mapu i te rave. Inara e akaaoanga umere ia.

Te rauka nei rai iaku i te tutu aere mei tera ngutupa ki tera ngutupa e kia rave i te au apii Pipiria i toku kainga. Me aere mai te au taeake i te atoro mai iaku, e mea mareka ua no te akamaaraara akaou no runga i toku au kiteanga i te tuatau i topa ra. Te ariki meitaki nei au no toku au akamaaraara anga akaperepereia o te au akameitakianga tei rauka iaku koi taokotai ei ma te iti tangata o Iehova vaitata e 90 mataiti.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 25]

Tetai pepa akakiteanga i te ako anga Pipiria “Kare te Au Mirioni Ua Atu e Ora Nei e Mate,” tei rongoia e au ia Me 14, 1922

[Tutu i te kapi 26]

Maua ko Zanoah i muri ake i to maua akaipoipo anga i te 1933

[Tutu i te kapi 26]

Te tuanga i te pae ia “Elizabeth,” to maua pereoo taare tei patuia e taku tane