Kiritimiti​—Eaa ra e tei te Orieni?

KO TETAI irinaki anga taito Orieni koia oki ko te akamaaraara anga ia Santa Claus o te Kiritimiti. Ko te reira te irinaki anga a te Korea i roto i tetai ko Chowangshin tona ingoa, e ka kiteaia tetai apinga aiteite i roto i etai au Tinito e te au Tiapani.

Kua manakoia a Chowangshin ei atua akaaere i te ngai tunu kai, e atua no te ai tei piri atu ki te akamori anga ai o Korea taito. (I te au tuatau taito, kua apai te au Korea i te au toka ai ma te matakite, te akapapu anga e kare teia e mate.) Kua irinakiia e ka akara teia atua i te tu o te au mema pamiri no tetai mataiti, i muri mai ka kake aia ki te rangi na roto i te umu tunu kai e te pou auai.

Tei manakoia, kua ripoti a Chowangshin ki te ariki o te rangi i te ra 23 o te marama o Titema. Kua tapapaia e kia oki mai i te openga o te mataiti na roto i te pou auai e te umu, te apai mai anga i te au tutaki anga e te au utunga tei tau ki to tetai tu. I te ra e oki mai ei aia, kia tutungi te au mema o te pamiri i te au kanara i roto i te ngai tunu kai e tetai atu ngai i roto i te are. Te akatutu ra te au tutu o taua atua o te ngai tunu kai i te tu aiteite kia Santa Claus​—kua akatutuia mai aia i roto i te kakau muramura! Kua riro ana ei peu na te unonga vaine kia maani i te au totini Korea matauia e i te tuatau anu me pati te ra i te marama ka oronga i te reira ki tona metua vaine ongai. Kua anoanoia te reira e kia akatutu i tona inangaro e kia roa te oraanga o te metua vaine ongai, mei te mea e ka roa te au ra i muri mai i te reira.

Kare ainei koe e kite ana i te tu aiteite i rotopu i te au manako i mua ana e te Kiritimiti? Te aiteite ra to raua au tua e te au peu: te pou auai, te au kanara, te orongaanga i te au apinga aroa, te au totini, tetai tangata pakari i roto i te kakau muramura, e te ra. Noatu rai, kare e ka ariki uaia taua tu aiteite no te Kiritimiti i Korea. Vaitata rai kua ngaro ke te irinaki anga i roto ia Chowangshin i te tae anga ki te taime i te akamata angaia te Kiritimiti i Korea. Te tika, kare te maata anga o te au Korea o teia tuatau i kite e i vai ana taua irinaki anga.

Noatu rai, te akatutu maira teia e akapeea te au peu tei piri atu ki te tuatau anu e te openga o te mataiti i te totoa anga i te ao katoa na roto i te au mataara tukeke. I te a anere mataiti T.N., kua taui te ekaretia matauia i roto i te Patireia Roma i te ingoa o te Saturnalia, te oroa peikani Roma no te anau anga o te atua o te ra, e kua akariro i teia e ko tetai tuanga o te Kiritimiti. Kua o atu ki roto i te tarekareka anga Kiritimiti te akaora akaou anga i te au peu i reira ma tetai ingoa ke. Akapeea te reira i te rauka anga?

Te Tuanga no te Orongaanga i te Apinga Aroa

Ko te orongaanga i te apinga aroa ko tetai ia peu kare rava i ngaro ana. No tetai tuatau roa, kua kitea e te au Korea te rekareka maata i te orongaanga e te raukaanga te au apinga aroa. Ko teia tetai tumu no te akarongonuianga i te tarekareka anga Kiritimiti i Korea.

I muri mai i te Tamaki II o te Ao, no te au vaeau U.S. tei tukunaia ki Korea tei inangaro i te akaketaketa i to ratou au piri anga ma te tangata, kua akanooia te au are pure ei ngai aravei anga e te oronga anga i te au apinga aroa e te au apinga tauturu. Koia tikai i te Ra Kiritimiti e tupu ei teia. E manganui te au tamariki tei atoro i te au are pure ma te tarotokaka, i reira kua orongaia mai kia ratou ta ratou au apinga aroa e tiaokereti. Mei taau ka marama, e manganui ia ratou tei tapapa atu ki tera mai Kiritimiti.

No te reira tamariki, e vaeau Marike a Santa Claus i roto i te pare muramura mei te cone rai. Te tuatua ra a Maseli 19:6: “E taunga anake te tangata katoa nei no te tangata oronga.” Ae, kua riro te oronga anga i te apinga aroa ei mea meitaki. Inara mei taau ka taopenga mei te irava, kare taua oronga anga i te apinga aroa i akapapu ana i tetai piri anga oa mutu kore. Noatu i Korea, e manganui te aronga o te akonoanga kua rekareka ua i te tamata anga i te tiaokereti mei te meangiti anga ratou. Inara, kare te Kiritimiti i akangaropoinaia ana. Kapiti atu ki te tupu anga i te pae apinga o Korea, kua tupu te ravenga okooko anga, e ko te orongaanga i tetai apinga aroa i te Kiritimiti tetai ravenga no te akamaata anga i te akapou anga na te aronga okooko. Kua taangaanga te au pitiniti i te Kiritimiti kia akamaata i te au apinga.

Te oronga ra te reira kia koe i te kite oonu i te Kiritimiti i te Orieni i teia tuatau. Te takete anga i te okooko ua i te Kiritimiti, kua maaniia te au apinga ou. Ka akamata te au parani no te akakitekite anga i rotopu i te tuatau maana. Ka maata te take no te okooko anga i te openga o te mataiti, tei turuia e te oko anga pouroa i te au apinga aroa i te Kiritimiti, te au kati, e te au imene rekotiia. Eaa ra, ka akakeu te au akakitekite anga i te au mapu i te avereti kia manako taitaia me ka akanooia aia ki te kainga e kare e rauka etai au apinga aroa i te Aiai Kiritimiti!

I te ra Kiritimiti e vaitata maira, kua akamata te au are toa e te ngai toa maatamaata i Seoul i te ki i te tangata tei aere ki reira no te oko i te au apinga aroa, e te aite ra te au tua i tetai au oire Orieni. Kua akamata te mataara i te ki i te motoka. Kua ki te au otera, e te au tapere pitiniti, te au ngai kaikai anga, e te ngai tarekareka anga i te aronga okooko. Ka akarongoia te tangi anga tamataora anga e te imene maata. I te Aiai Kiritimiti, kua kiteia te au tane e te vaine kona kava e aere ra na runga i te mataara tei tateitaia.

Te pera ra ia. Kare te Kiritimiti i te Orieni i te ra orote te aratakiia ra e te au Kerititiano. I te akaraanga, i Korea e tetai ngai ke, kua na mua te okooko anga i te akapuapinga anga mei teia ra orote o Kerititome. Ko te ravenga okooko ainei i reira, te apa no tetai Kiritimiti kare i rotai ma te tu o Karaiti? Ka anoanoia te au Kerititiano mou kia akara oonu ki roto i te au itiu te o maira.

Te Akamata Anga o te Kiritimiti

Ko tetai animara taetaevao tei nekeia ki roto i te aua i roto i te ngai o te manu ka riro rai e manu. E e tarevake kia irinaki e kua akamatauia no te mea kua noo ana te reira ki roto i te aua no tetai tuatau roa e te rekareka ra aia uaorai ma tana punua. Penei kua rongo ana koe i te au ripoti no runga i te aronga angaanga i roto i te ngai o te manu i te takinoia anga.

I etai tu ka rauka ia tatou i te tuatua no runga i te tarekareka anga i te Kiritimiti. I te akamata anga e “taae” te noo ra i vao ake i te Akonoanga Kerititiano. I raro ake i te upoko tuatua “Pirianga ki te Saturnalia Roma,” te tuatua ra The Christian Encyclopedia (i te reo Korea)a no runga i te Kiritimiti:

“Kua akatumu oonuia te peikani Saturnalia e te Brumalia ki roto i te peu matauia e kia akatakakeia e te akakeu anga Kerititiano. Te kite anga i te Tapati (te ra o Phoebus e Mithras e pera katoa te Ra o te Atu) e te emepera ko Constantine . . . penei kua taki i te au Kerititiano o te a anere mataiti kia manako e e mea tau tikai i te akariro i te ra anau anga o te Tamaiti a te Atua kia aite ki te ra tikai. Kua rongonui te tarekareka anga peikani ma to te reira uraura akatere koreia e te tamataora anga e kua rekareka te au Kerititiano no te taangaanga ei kotoeanga te reira kia tamataora i te peu peikani ma te kore te taui anga i te tu.”

Toou manako ka mama ua mai taua tupu anga ma te kore te patoi anga? Kua akakite katoa taua enetaikoropitia e: “Kua patoi te aronga tutu aere Kerititiano o te Opunga e te Itinga Vaitata i te akaraanga puapinga kore i te akono angaia te ra anauanga o Karaiti, koi akaapa ei te au Kerititiano o Mesopotamia i to ratou taeake i te Opunga no te akamori anga itoro e te akamori anga ra no te akono anga ei Kerititiano i teia tarekarekaanga peikani.” E tikai, e apinga tarevake tetai mei te akamataanga. “Inara kua ariki uaia te tarekareka anga e kua riro mai i te openga ra e kia akatumu ngaueue koreia e kare i rauka i te orureau anga Porotetani o te ngauru ma ono anere mataiti i te akakore i te reira,” i na te enetaikoropitia ei.

Ae, kua akonoia te tarekareka anga no te atua ra, kare ei tuanga no te Akonoanga Kerititiano mou, ki roto i te ekaretia maata. Kua rauka te ingoa tuke​—inara te vaira to te reira tu peikani. E kua tauturu te reira no te tauru mai i te au apiianga peikani ki roto i te au ekaretia Kerititiano e kia takino i te tu pae vaerua o te tangata tataki tai. Te akakite maira te tuatua enua e ia Kerititome e tupu ra, kua monoia te tu mua e kia “aroa i to au enemi” e te au takinoanga tau kore e te au tamaki kino.

Kare i roa, kua taka meitaki noatu to te reira ingoa pikikaa, kua akaata te Kiritimiti i to te reira akamata anga peikani ma te maniania, te maata te inu kava, te akanavenave, te uraanga, te orongaanga i te apinga aroa, e te akamaneaanga i te au kainga ma te au rakau matie. No te akakoroanga maata a te okooko anga​—kia maata te oko anga​—kua taangaangaia te Kiritimiti i roto i te au ravenga ka rauka ua. Te akapaapaa ra te apinga akakitekite i te reira; te reka ua ra te ngai tangata i te reira. I te oire maata o Seoul, kua o atu tetai are toa te oko ra i te au piripou o roto e kua akakiteia ki runga i te nuti no te akaariarianga i roto i te reira au maramarama i tetai tumu rakau Kiritimiti tei akamaneaia a roto ki te au piripou. Kua kiteia te reva o te Kiritimiti, inara kare e akairo no te “Turou mai ia Karaiti.”

Te Manako Irava Oonu i Roto i te Kiritimiti

Eaa ta tatou ka kite mei te reira manako tuatua enua e te au tupu anga? Me tapitopito tarevakeia tetai piriaro mei te akamataanga, ko te ravenga no te akatikaanga i te reira turanga koia oki kia akamata akaou. Kare ainei te reira e tika ana? Noatu te tuatua mou, te maro ra etai noatu to te reira au aka peikani i roto i te akamori anga ra, kua arikiia te Kiritimiti e Kerititome. No reira kua manako ratou e kua akatapuia te orote e ko te ra i anauiai a Karaiti e kua tauruia mai ma te au puapinga ou.

Ka rauka ia tatou i te kite i te apiianga puapinga mei tetai tupu anga tuatua enua tei tupu i Iuda i taito ra. I te 612 M.T.N., kua akamata mai te au ngati Iuda i te akamori anga peikani o te ra ki roto i te iero i Ierusalema. Kua akatapuia ainei taua akamori anga peikani na te raveanga i te reira i roto i te ngai akonoia no te akamori anga ma ki te Atua ko Iehova? Kua tata te tangata tata Pipiria ko Ezekiela no runga i te akamori anga ra tei raveia i roto i te iero i Ierusalema: “E i na, tei te ngutupa o te nao o Iehova, i rotopu i te tomoanga e te atarau ra, nga tangata tai takau ma rima, ma to ratou tua i te iki angaia ki te nao o Iehova, e to ratou mata i te ariu anga ki te itinga o te rā ra; e te akamori ra ratou i te rā i te pae i te itinga o te rā ra. E kua tuatua maira aia kiaku, Kua kite ainei koe, e te tamaiti a te tangata na? E mea māmā ainei i te ngutuare o Iuda kia rave ratou i te au mea viivii ta ratou e rave i ko nei? kua akaki oki ratou i te enua ki te takinga-kino, e kua oki mai e akakoko mai iaku kia riri; e i na, te tuku nei ratou i te rara rakau ki to ratou putaiu.”​—Ezekiela 8:16, 17.

Ae, i te mea e kia akatapuia, kua akakino te reira tu akamori anga peikani i te katoa anga o te iero. Kua akakeu te reira au ravenga ia Iuda e kua tauturu atu i te akamaata anga i te ta ua e te takinokino anga tau kore i taua enua. Te aite katoa ra i roto ia Kerititome, te ngai te maata ra te au ravenga akaia ki roto i te akamori anga ra o Saturnalia i te Kiritimiti. Ma te puapinga, i nga mea mataiti i muri mai i te rauka anga ia Ezekiela taua orama ra, kua kite to Ierusalema i ta te Atua akavaanga​—kua kite te reira i te akapouanga i nga rima o Babulonia.​—2 Paraleipomeno 36:15-20.

Penei kua kitea e koe te akatutuanga o te tama ko Iesu na te tangata kite Korea, tei akakiteia i roto i te atikara mua, ei kata anga. Inara te tika e tau te manako no ko mai i tetai tangata ma te kore e kite mou no runga ia Karaiti. Penei ka akariro i te aronga te tarekareka ra i te Kiritimiti kia manako pakari. No teaa ra? No te mea kare te Kiritimiti i tika ana no te akatutu ia Karaiti. Te tika, te arai ra te reira i tona turanga tika i teianei. Kare a Iesu i te pepe i roto i te pia kai a te manu.

Ma te ripiti ua, te akakite ra te Pipiria ia Iesu e e Mesia i teianei, te Ariki ririnui o te Patireia o te Atua i te rangi ra. (Apokalupo 11:15) Te papa ra aia no te akaope i te putaua e te taitaia ta tetai tangata i kore i ngaropoina i te tuatau Kiritimiti ia ratou e oronga ua ra ki te akaaerenga tauturu tau.

Ko te tika, kare te Kiritimiti i akapuapinga ana i te au enua o Kerititome e tetai atu au enua, kapiti mai i tera i te Orieni. Mari ra, kua akatakake te reira i te manako anga mei te tuatua mou Kerititiano no runga i te Patireia o te Atua e te openga o teia akatereanga kino i teianei. (Mataio 24:14) Te pati nei matou ia koe kia ui ki te Au Kite o Iehova e akapeea te openga e tupu ei. E ka rauka ia koe i te apii mei ia ratou i te au akameitakianga mutu kore te ka aru mai i te enua nei, i raro ake i te akatereanga o te Patireia a te Atua e te Ariki e tutara nei, ko Iesu Karaiti.​—Apokalupo 21:3, 4.

[Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tataanga i te kapi 6]

Kua tauturu te Kiritimiti i te kairo i te apiianga peikani ki roto i te au ekaretia Kerititiano

[Tutu i te kapi 5]

E manganui te au tamariki tei atoro i te au are pure ma te tarotokaka e kua rauka te au apinga aroa mei te tiaokereti. E oti ka tapapa atu ratou i tera mai Kiritimiti

[Tutu i te kapi 7]

Aiai i mua ake i te Kiritimiti i te taoni maata i Seoul, Korea

[Tutu i te kapi 8]

Kare a Karaiti i te pepe mari ra e Ariki ririnui o te Patireia o te Atua