Mbaï ti Fini

Singila Teti Adango Bê ti Mbi ti Ngele Ngangu!

TENE TI DRUSILLA CAINE

A yeke la ni na ngu 1933, na mbi londo ti sala mariage na Zanoah Caine, so legeoko tongana mbi, ayeke mbeni wafango tene ti ngoi kue. Na nzerengo tele mingi, mbi leke ti gue na peko ti koli ti mbi na yâ kusala ti lo, me ti sala ni, a lingbi mbi wara mbeni bekani, mbeni ye ti nginza mingi so mbi wara la ni lege oko pepe ti vo ni teti so ngoi ayeke la ni ngangu na ngoi ti kota kpale ti konomi. Ye nyen mbi lingbi ti sala?

NA HINGANGO kota kpale ti mbi, aita-koli ti koli ti mbi agi mbeni ndo ti tukungo azende, so na yâ ni ala tara ti wara ambage nde nde ti angbele bekani ti leke mbeni oko teti mbi. Ala leke ni, na a tambela! Gi na ngoi so mbi manda awe ti kpe na ni, na ngia mbi na Zanoah, na ndo abekani ti e, e gue na yâ akete kodoro ti Worcester na ti Hereford na Angleterre, na fango tene na azo kue so e tingbi ala.

Mbi hinga la ni pepe so kete kusala ti mabe so ayeke gue na mbeni fini so asi singo na apendere ye ti dango bê. Ye oko, a yeke babâ na mama ti mbi so mbi ndoye ala mingi si aleke gunda ti fini ti mbi ti yingo.

Angangu Ngoi ti Kota Bira

A dü mbi na nze ti décembre ngu 1909. Ngoi kete na pekoni, mama ti mbi awara buku Le divin Plan des Âges, nga na ngu 1914, babâ na mama ti mbi ague na mbi ti ba “Photo-Drame de la Création,” na Oldham, Lancashire. (Azo so a hinga ala fadeso na iri ti aTémoin ti Jéhovah si asala aye use so.) Atä so mbi de kete molenge, mbi dabe ti mbi nzoni so mbi hulu na ngia na kiringo na kodoro ndali ti ye so mbi ba! Na pekoni, Frank Heeley ato nda ti mbeni bungbi ti mandango Bible na Rochdale, ndo so e lango dä. Guengo na bungbi ni asala si sewa ti e akono gbungo nda ti Mbeti ti Nzapa ti lo.

Na oko ngu ni so, Kota Bira, so e hiri ni fadeso Kozo Bira so Amu Sese Kue, asungba na abuba fini ti e so ayeke kpö. A hiri babâ ti mbi ti sala kusala ti turugu me lo ke. Tongana ti so mbeni mbeti-sango ti kodoro ni akiri peko ti atene ni, na ndo ti fango ngbanga, a sala tene ti lo tongana mbeni “zo so asala nzoni ye,” nga “azo so atene ala ba so kengo ti mu angombe alondo na bê ti lo kue” asû gbâ ti mbeti na lo.

Ye oko, a hon ti zi lo na gbe ti aye ni kue, a zi babâ ti mbi “gi na gbe ti kusala ti tiringo bira.” Hio lo ga mbeni ye ti he na lê ti azo, legeoko tongana mbi na mama ti mbi. Na nda ni, a kiri a ba dutingo ti lo, na a tokua lo na yâ kusala ti fango yaka, me ambeni wafango yaka ni amu ngoi so ti futa lo gi kete wala oko pepe. Ti mu maboko na sewa ni, mama ti mbi asala kua, teti mbeni kete nginza, na mbeni ndo ti sukulango bongo ti mbeni zo, na lo sala ngangu kusala dä. Ye oko, mbi ba fadeso tongana nyen lutingo na gbele angangu ye tongaso na lâ ti pendere ti mbi akpengba mbi; a mu maboko na mbi ti yekia mingi aye ti yingo ti kota ahon.

Mbeni Kete Tongo Nda Ni

Na yâ ngoi kete, Daniel Hughes so amanda Bible na bê kue alï na yâ fini ti e. Lo yeke la ni mbeni wagbotongo a-charbon na gbe ti sese na Ruabon, mbeni kete kodoro na kilomètre 20 ti Oswestry, ndo so e gue dä. Tonton Dan, tongana ti so mbi hiri lo, asala songo na sewa ti e, nga na ngoi kue so lo ga ti ba e, lisoro ti lo aluti lakue na ndo atene so andu Mbeti ti Nzapa. Lo bi tele ti lo lâ oko pepe na yâ senge senge lisoro. A to nda ti mbeni bungbi ti mandango Bible na Oswestry na ngu 1920, na tonton Dan amu na mbi buku La Harpe de Dieu na ngu 1921. Mbi bata ni nzoni teti so a sala si a yeke la ni ngangu na mbi mingi pepe ti gbu nda ti afango ye ti Bible.

Nga Pryce Hughesa ayeke la ni dä, so na pekoni aga Surveillant ti filiale ti aTémoin ti Jéhovah ti Londres. Lo na sewa ti lo alango ndulu na e na Bronygarth, na katikati ti akodoro ti Galles, na ita ti lo ti wali, Cissie, aga mbeni kota kamarade ti mama ti mbi.

Mbi dabe ti mbi tongana nyen na ngu 1922 tele ti azo mingi anzere tongana a hunda ti ‘fa tene ti Gbia na royaume ti lo.’ Na yâ ti angu so aga na pekoni, atä so mbi de na ekole, mbi mu mbage ti mbi na bê kue na yâ kangbingo atract so ayeke nde, mbilimbili Acte d’accusation contre le clergé na ngu 1924. Tongana mbi bi lê ti mbi na peko ti ba ngoi ni so, so tâ matabisi si a duti la ni ti bungbi legeoko na aita-koli nga na aita-wali be-ta-zo mingi, so na popo ni a wara Maud Clarkb na fon lo Mary Grant,c Edgar Clay,d Robert Hadlington, Katy Roberts, Edwin Skinner,e nga na Percy Chapman na Jack Nathan,f so ala use kue ague na Canada ti mu maboko na kusala ni.

Diskur na ndo ti Bible “Azo Kutu Mingi so Ayeke na Fini Fadeso Ayeke Kui Ande Lâ Oko Pepe” ayeke la ni mbeni tene ti témoin so asi tâ na ngoi ni na yâ kota territoire ti e. Na lango 14 ti nze ti mai ngu 1922, Stanley Rogers, mbeni songo ti Pryce Hughes, alondo na Liverpool lo ga ti mu diskur so na Chirk, mbeni kete kodoro gi na mbage ti banga ti gbata ti e, nga na pekoni na lakui lo mu ni na mbeni da ti limon (The Picture Playhouse) na Oswestry. Mbi ngbâ ti bata mbeni oko ti ambeti ti tisango na azo teti ngoi so. Na ngoi so kue, kete bungbi ti e angbâ lakue ti wara ngangu na lege ti avizite ti asurveillant ota so ague na ndo nde nde, a-pèlerin tongana ti so e hiri ka na ala la ni, Herbert Senior, Albert Lloyd, na John Blaney.

Mbeni Ngoi ti Desizion

Na ngu 1929, mbi leke na bê ti mbi ti mu batême. Mbi yeke la ni na ngu 19, nga na oko ngoi ni, mbi luti na gbele kozo tâ ye so atara mbi. Mbi tingbi na mbeni koli so ade pendere so babâ ti lo ayeke mbeni zo ti poroso. E ye tele, na lo hunda ti sala mariage na mbi. Ngu oko kozoni, a sigigi na buku Gouvernement, tongaso mbi mu na lo mbeni oko. Me na yâ ngoi kete a ga polele so tene ti mbeni ngorogbia ti yayu, kota li ti tene ti buku ni, agbu bê ti lo pepe. Na lege ti aye so mbi manda, mbi hinga so a komande na azo ti Israël ti giriri ti sala mariage pepe na azo so amä na bê pepe na kpengba-ndia so andu nga aChrétien. Tongaso, atä a yeke la ni ngangu na mbi, mbi ke ye so lo hunda.​—Deutéronome 7:3; 2 aCorinthien 6:14.

Mbi wara ngangu na lege ti atene ti Paul: “A lingbi bê ti e anze pepe na salango kusala ti nzoni; teti na ngoi so alingbi, fade e fâ lengo ni ti nzoni, tongana bê ti e anze pepe.” (aGalate 6:9) Tonton Dan amu nga maboko na mbi tongana lo sû na mbeti: “Na yâ ti akota na akete tara, diko aRomain 8, versê 28,” so atene: “Na e hinga ye kue abungbi ti sala nzoni na azo so andoye Nzapa, ala so Lo hiri ala na lege ti ye so Lo ye.” A duti la ni kete ye pepe, me mbi hinga so mbi mu desizion so ayeke na lege ni. Na ngu ni so mbi mu kusala ti ngoi kue.

Mbi Luti na Gbele Kpale

Na ngu 1931, e wara mbeni fini iri, aTémoin ti Jéhovah, nga na oko ngu so, e sala mbeni kota kapa ti kusala na salango kua na brochure Le Royaume, l’Espérance du Monde. A mu brochure ni na azo ti poroso, amokonzi ti alege ti vorongo, nga na awadengo buze oko oko kue. Territoire ti mbi alondo na Oswestry ti si na Wrexham, akilomètre 25 na mbage ti banga. A yeke la ni mbeni kota kusala ti fa tene na ando ni kue.

Na kota bungbi so a sala na Birmingham na ngu so aga na pekoni, a hunda azo 24 so amu tele ti ala mveni na nzobe. Na bê kue, azo 24 na popo ti e amu iri ti ala teti mbeni fini mbage ti kusala, na hingango pepe kusala wa ayeke duti ande. Bi bê kete na bê ti e so adö tongana a kangbi yâ ti e use use ti fa gi oko brochure so, Le Royaume, l’Espérance du Monde, na ngoi so e yeke yö anene pancarte na ndo ti kate ti e nga na peko ti e, so afa tene ti Royaume.

Na salango kusala na ando so angoro kota da-Nzapa ti aCatholique, tele ti mbi ane, me mbi tene na bê ti mbi so zo oko pepe na yâ ti gbata so ahinga mbi. Ye oko, kozo zo so aga ndulu na mbi ayeke la ni mbeni ngbele kamarade ti mbi ti ekole, so aba gi mbi kpö na atene: “Tâ so nyen la mo yü tongaso?” Ye so asi amu maboko na mbi ti hon ndo ti mbito kue ti azo so mbi lingbi ti duti na ni!

Mbi Gue Yongoro

Na ngu 1933, mbi sala mariage na Zanoah, mbeni koli so aglisa wali ti lo na so ahon mbi na ngu 25. Kozo wali ti lo ayeke la ni mbeni Wamandango Bible so asala ye na wâ, na Zanoah angbâ be-ta-zo na yâ kusala ti lo na peko ti kuâ ti wali ti lo. Na yâ ngoi kete e londo na Angleterre e gue na Banga ti akodoro ti Galles so ayo ndulu na akilomètre 150. E zia gi tongaso a-carton, a-valise na ambeni ye nde ti ngele ngangu na ndo amaboko ti abekani ti e na e yôro ambeni na popo ti ayongoro wen ni nga na yâ asakpa ni, me e si nzoni na ndo so e gue dä! Na yâ kusala so, abekani ti e ayeke la ni kota ye; ala gue na e na ndo kue, même ndulu na li ti Cader Idris, mbeni hoto ti akodoro ti Galles so ayo na nduzu ndulu na mètre 900. A yeke biani nzoni mingi ti wara azo so asala kota nzala ti mä “nzo tene ti royaume.”​—Matthieu 24:14, NW.

Ade e ninga pepe na ndo so tongana azo atene na e so mbeni zo so iri ti lo ayeke Tom Pryce ayeke fa tene la ni na ala, legeoko tongana ti so e yeke sala. Na nda ni e wara ndo so Tom alango dä na Long Mountain, ndulu na Welshpool, na bê ti e adö! Na ngoi ti akozo lango ti fango tene ti mbi, mbi zia na tïtî lo buku Réconciliation so amu maboko ti manda na Bible. Lo manda ni lo mveni, lo sû mbeti na Londres ti wara ambeti mingi ahon, na ngbele ye na ngoi so lo yeke kangbi na wâ fini mabe so lo wara. E yeke la ni na ngia ti tene e ota kue e duti teti angbonga mingi, fani mingi ti manda ye legeoko ti kpengba mba.

Mbeni Ye ti Ngangu Aga na Adeba Nzoni

Na ngu 1934, a tisa apionnier kue so ayeke ndulu na Banga ti akodoro ti Galles ti gue na gbata ti Wrexham ti mu maboko na yâ kangbingo brochure Le juste Souverain. Kozoni si e to nda ti kota kapa ti kusala so na ndade ni, mbeni ye ti ngangu asi na yâ kodoro ni. Mbeni ndo ti gbotongo a-charbon na gbe ti sese na Gresford, kilomètre ota na banga ti Wrexham asungba na afâ azo 266 so asala kusala na ndo ni. Amolenge ahon 200 aglisa ababâ ti ala, na awali 160 aglisa akoli ti ala.

A lingbi e sû na mbeti iri ti azo so aglisa mbeni sewa na yâ kui, e sala vizite na ala, na e zia na ala mbeni brochure. Mbeni oko ti a-iri so a mu na mbi aduti la ni Yapakara Chadwick, so aglisa molenge ti lo ti koli ti ngu 19. Tongana mbi gue na ndo ti lo, Jack, mbeni molenge ti lo ti koli, asala vizite na mama ti lo ti dë bê ti lo. Pendere koli so ahinga mbi me lo fa ni pepe. Na pekoni, lo diko brochure ni nga na nda ni lo gi mbeni brochure nde La guerre finale, so mbi zia na tïtî lo a sala ambeni ngu kozoni awe.

Jack na wali ti lo, May, awara ndo so mbi lango dä na ala ga ti mu ambeni mbeti na ndo ni. Na ngu 1936, ala yeda ti tene a sala abungbi na yâ da ti ala na Wrexham. Na peko ti vizite ti Albert Lloyd anze omene na pekoni, mbeni kongregation aba gigi, na Jack Chadwick ayeke surveillant président ni. Fadeso akongregation ayeke ota na Wrexham.

Fini na yâ Kutukutu ti A-gitan

Juska na ngoi ni so, e yeke lango na ndo kue so e lingbi ti wara tongana e gue na ando nde nde, me Zanoah aba so ngoi alingbi awe teti e ti wara mbeni da teti e mveni, mbeni da so alingbi ti gue na ando nde nde. Koli ti mbi, so akotara ti lo ayeke a-gitan, ayeke la ni mbeni wakode ti kpakango keke na lo leke mbeni kutukutu ti a-gitan teti e. E hiri ni Élisabeth, mbeni iri ti Bible so aye ti tene “Nzapa ti aye mingi.”

Mbi dabe ti mbi mbilimbili na mbeni ndo so e ngbâ dä; a yeke la ni na yâ mbeni yaka na tele ti mbeni bale. Ti mbi, a yeke la ni gi tongana Paradis! Mbeni ye oko abuba pepe ngia ti e so e wara teti angu so e sala na yâ ti kutukutu so, atä so yâ ni ayeke kete mingi. Na ngoi ti dê, fani mingi abalangeti na a-drap adë na akale na tele ti kutukutu ni, na aguru ti ngu ayeke la ni kpale so e wara lakue. A lingbi a yö nga ngu juska na kutukutu ni, so ngoi na ngoi lege ni ayo, me e hon ndo ti akpale so legeoko.

Na mbeni ngoi ti dê tele ti mbi aso, na e yeke gi na kete kobe na nginza ayeke na e pepe. Zanoah aduti na ndo ti gbogbo, lo mu maboko ti mbi na yâ tïtî lo, na lo diko na mbi Psaume 37:25: “Mbi yeke pendere giriri, na fadeso mbi yeke mbakoro; me mbi ba Nzapa azia zo ti mbilimbili lâ oko pepe, wala ahale ti lo ahunda kobe pepe na lege ti yongo ye.” Na bango mbi lo tene: “Tongana na yâ ngoi kete mbeni ye asi pepe, e yeke hiri ye ande, na mbi hinga so Nzapa alingbi pepe ti zia si ye tongaso asi!” Na pekoni, lo sigigi ti fa tene na azo so ayeke ndulu na e.

Na midi, tongana Zanoah akiri ti tö na mbi mbeni ye ti nyon, mbeni bozo-mbeti aku lo. Na yâ ni a wara pata 52 500 ti CFA so babâ ti lo atokua na lo. Ambeni ngu kozoni, a bi mbeni tene ti nzingo nginza so ayeke na lege ni pepe na ndo Zanoah, me a londo ti ba so tene ayeke na li ti lo pepe. Pata so ayeke amende so a futa. A si tâ na ngoi ni!

Mbeni Nzoni Ye ti Manda

Ngoi na ngoi e yeke manda aye na peko ti so angu mingi ahon. Ti mu mbeni tapande: Kozoni ti zia ekole na ngu 1927, mbi fa tene na afon mbi nga na awafango mbeti ti mbi kue, me gi zo oko si mbi fa tene na lo pepe, Lavinia Fairclough. Teti so zo oko pepe aye ti hinga ye so mbi leke ti sala na yâ fini ti mbi, na teti so mbi mä tele nzoni pepe na Yapakara Fairclough, mbi leke na bê ti mbi ti sala tene ni na lo pepe. Bi bê kete na dongo bê nga na ngia ti mbi angu 20 na pekoni tongana mama ti mbi atene na mbi so wafango mbeti so asala vizite na angbele kamarade nga na awamandango ye ti lo kue ti tene na ala so lo yeke fadeso Témoin ti Jéhovah!

Tongana e tingbi tele, mbi fa ngbanga ti nyen mbi sala tene la ni pepe na lo na ndo mabe ti mbi nga na kusala so mbi leke ti sala. Lo mä mbi kpö na pekoni lo tene: “La ni mbi yeke gi lakue tâ tene. A yeke giriri ye so mbi yeke gi na yâ fini ti mbi!” Mbi manda nzoni ye na lege ti ye so asi na mbi: a lingbi mbi gbanzi tele ti mbi lâ oko pepe ti fa tene na azo kue so mbi tingbi ala na ti fâ ngbanga lâ oko pepe na li ti zo.

Mbeni Bira Nde na Ye so Asi na Pekoni

Ambinda ti bira akiri ato nda ti bungbi tongana angu 1930-1939 aga ndulu ti hunzi. A hunda na Dennis, ngambe ti mbi so mbi hon lo na ngu 10, ti sala bira pepe gi tongana lo ngbâ na yâ kua ti nginza ti lo. Lo fa lâ oko pepe kota nzala teti tâ tene, tongaso mbi na koli ti mbi e hunda na mbeni pionnier Rupert Bradbury nga na ita ti lo David ti sala vizite na lo. Ala sala ni, na ala manda Bible na lo. Dennis awara batême na ngu 1942, na pekoni lo lï na yâ kusala ti pionnier, na a hiri lo ti sala kusala ti surveillant so ague na ndo nde nde na ngu 1957.

E dü Élisabeth, molenge ti e ti wali, na ngu 1938, na ti mu aye so atia sewa ni, Zanoah akono yâ ti kutukutu ti e. Tongana e dü Eunice na ngu 1942, use molenge ti e ti wali, a ba so a yeke ye ti ndara ti wara mbeni ndo ti lango dä teti lakue. Teti ye so, Zanoah azia kusala ti pionnier teti ambeni angu, na e gue na mbeni kete da ndulu na Wrexham. Na pekoni, e duti na Middlewich, ndulu na kete kodoro ti Cheshire. Na ndo so koli ti mbi so mbi ndoye lo mingi akui na ngu 1956.

Amolenge ti e ti wali ni kue aga awafango tene ti ngoi kue, na ala use kue ayeke na ngia na yâ mariage ti ala. Eunice na koli ti lo, mbeni ancien, angbâ lakue ti sala kusala tongana apionnier spécial na Londres. Koli ti Élisabeth ayeke nga ancien na mbeni kongregation, na mbi yeke na ngia so ala, amolenge ti ala, na atara ti mbi osio alango ndulu na mbi na Preston, Lancashire.

Mbi kiri singila so mbi lingbi ti londo na da ti mbi ti gue na Da ti Royaume so ayeke gi na mbage ti lege ni. Na angu so ahon ade ti ninga pepe, mbi bungbi na mbeni groupe so atene yanga ti Gujarati, so asala nga bungbi na ndo so. Ti manda yanga ti kodoro ni ayeke kete ye pepe teti fadeso mbi mä ndo nzoni mingi pepe. Ngoi na ngoi, a yeke ngangu ti mä na ti gbu nda ti akangbi so ayeke na popo ti totongo ti ago, tongana ti so amaseka alingbi ti sala. Me a yeke mbeni pendere ye ti hon ndo ni.

Mbi lingbi lakue ti fa tene da na da na ti mu li ni na yâ amandango Bible na azo na da ti mbi. Tongana akamarade aga ti sala vizite na mbi, mbi yeke lakue na ngia ti fa aye so asi na mbi giriri. Mbi kiri singila mingi teti dango bê ti mbi na adeba nzoni so mbi wara, so ayeke ye ti ngele ngangu, na ngoi so mbi yeke bungbi oko na azo ti Jéhovah asi ndulu na angu 90.

[Akete Tene na Gbe Ni]

[Foto na lembeti 25]

Mbeti ti tisa na azo teti diskur na ndo Bible “Azo Kutu Mingi so Ayeke na Fini Fadeso Ayeke Kui Ande Lâ Oko Pepe,” so mbi mä na 14 mai 1922.

[Foto na lembeti 26]

Mbi na Zanoah ngoi kete na peko ti mariage ti e na 1933

[Foto na Lembeti 26]

Na tele ti kutukutu ti e “Élisabeth,” so koli ti mbi aleke