A yeke lani siècle ti Satan?
“TONGANA e bâ wungo ti aye ti sioni so a si na yâ siècle (20) so, a lingbi ti duti tâ na lege ni ti hiri siècle ni, ‘siècle ti Satan’. Lâ oko pëpe na yâ angoi so ahon kozo na ni, azo afa tâ kota nzara ti bê ti ala tongaso ti fâ ambeni zo kutu mingi ndali ti tënë ti mara, ti lege ti vorongo wala ti dutingo ti ala na popo ti azo.”
A yeke lani matanga ti angu 50 ti sigingo ti azo, so a gbu ala senge senge, na a bi ala na yâ akando ti kuâ so aNazi aleke, si apusu mbeti-sango The New York Times ti lango 26 ti janvier, ngu 1995, ti mû tënë so e wara na nduzu ge. Lege so aNazi afâ na agbâ ti azo so ayeke ti mara ti ala pëpe (na so a yeke lani oko ti alege so a fâ bungbi ti ambeni zo dä mingi ahon atanga ni kue na yâ mbaï ti azo) ahunzi fini ti aJuif kutu omene tongaso. Wungo ti azo ti Pologne ndulu na kutu ota, so ayeke aJuif pëpe, awara kuâ na yâ ye so a bâ ni tongana ‘Lege so aNazi afâ na azo dä gbâ ni me so a girisa tënë ni awe’.”
Na yâ buku ti lo Humanity—A Moral History of the Twentieth Century, Jonathan Glover atene: “A tara ti fa so ti londo na ngu 1900 ti si na 1989, bira afâ azo kutu 86.” Lo kiri lo tene: “A yeke tâ ngangu ti fa kota ni ti wungo ti azo kue so akui na bira na yâ siècle 20 ni. Ti tara ti kangbi wungo ti akuâ ni na yâ ngoi ni kue ague oko pëpe na tâ ye so asi, teti a yeke azo ndulu na kutu 58 si a fâ ala na yâ akota bira use so a mû ndo ti sese kue. Me, tongana fade a yeke ti kangbi yâ ti wungo ti akuâ ni alingbi na ni na yâ siècle ni kue, a yeke duti azo 2 500 si akui na lango oko oko ti siècle ni kue, so ti tene na yâ l’heure oko oko, azo ahon 100 si ayeke kui na peko ti tele, na so teti angu 90.”
A yeke ngbanga ni si a hiri siècle 20 ni oko ti asiècle so a tuku mênë ti azo dä mingi ahon atanga ni kue. Na yâ buku ti lo Tiri ti beku na beku (Angl.), Nadezhda Mandelstam asû na mbeti: “E bâ na lê ti e songo benda ti sioye na pekoni so a buba yâ ti anzoni lege ti salango ye ti azo na adö yâ ni.” Na yâ tiri so ayeke na popo ti nzoni na sioni, sioni asö benda biani awe?
[Lingu ti foto na lembeti 2]
KOZO LEMBETI: Mama na molenge ti wali: J.R. Ripper/SocialPhotos
[Lingu ti foto na lembeti 3]
Foto ti U.S. Department of Energy