Satan: Tënë ti tere senge wala tâ zo ti sioni?

TI LONDO na ngoi ti giriri, awandara asala nzara ti hinga ndo so sioye alondo dä. Mbeni bakari (A Dictionary of the Bible) ti James Hastings atene: “Ti londo tâ na ngoi so zo ato nda ti hinga ndo, zo atingbi tele ti lo na angangu so lo lingbi pëpe ti fa lege na ni, na so ayeke sala kusala ti sioni wala so ayeke futi ye mingi.” Oko bakari so atene nga: “Mbeni ye ayeke pusu lani azo ti giriri ti gi ti hinga nda ti aye so ayeke si, na ala to nda ti bâ angangu na ambeni fä nde ti ndagigi tongana aye so maboko ti zo ayeke na pekoni.”

Na bango ndo ti awasungo mbaï, a lingbi ti fa so mabe ti zo na yâ anzapa so ayeke adémon nga na ayingo so ayeke sioni abâ gigi ngbele ye na ngoi ti Mésopotamie ti giriri. Azo ti Babylone ti giriri apensé lani so a yeke Nergal, mbeni sioni nzapa so a hinga lo tongana “zo so agbi ye”, si ayeke komande kâ na ndo-ti-awakinda, wala “sese so zo ayeke gue dä me ayeke kiri pëpe”. Ala yeke nga lani na kota mbito ti adémon, na ala yeke gi ti dë bê ti ayingo sioni so na lege ti ambeni tënë wala asalango ye so andu magie. Na yâ atënë ti pande ti Égypte, a tene so Seth ayeke lani nzapa ti ye ti sioni, na “a fa lo tongana mbeni sioni nyama so tele ti lo ayeke kirikiri, so hôn ti lo abâ bango, so mê ti lo aluti lutingo, na so damba ti lo akpengba na yanga ni azi use.”​—Larousse Encyclopedia of Mythology.

Atâa so aGrec na aRomain ayeke na anzapa ti salango nzoni nga na anzapa ti salango sioni, ala yeke lani pëpe na mbeni nzapa so ayeke sioni ahon atanga ni. Awasenda-ndara ti ala afa so angangu use ayeke dä so amä tele pëpe. Ti Empédocle, angangu so ayeke Ndoye na Kengo tele. Ti Platon, sese ayeke na “Âme” use; mbeni oko ayeke na gunda ti nzoye, na mbeni oko ni ayeke na gunda ti sioye. Tongana ti so Georges Minois atene na yâ buku ti lo Le Diable, “lege ti vorongo ti apaïen [ti Rome na ti Grèce] amä na bê oko pëpe so mbeni Diable ayeke dä.”

Na Iran, lege ti vorongo ti prophète Zoroastre afa so Ahura Mazda, wala Ormazd, so ayeke nzapa ti kota ahon kue aleke giriri Angra Mainyu, so a hiri nga lo Ahriman, so asoro lo ti sala sioye; na lege so, lo ga Yingo ti Futi ye wala Wabubango ye.

Na yâ lege ti vorongo ti aJuif, a fa lani Satan gi tongana Wato ti Nzapa so aga na siokpari na yâ gigi. Ye oko, na peko ti angu mingi, a to nda ti buba fango ye so na yorongo na yâ ni atënë ti apaïen. Mbeni kota bakari (Encyclopaedia Judaica) atene: “Ti londo na andangba siècle so aga kozoni na ngoi ti e, . . . mbeni kota gbiango ye asi. Na ngoi ni so, lege ti vorongo [ti aJuif] . . . ayeda na aye mingi so atara ti fa so angangu use ayeke dä so amä tele pëpe: na yâ ni, a yeke wara Nzapa na angangu ti nzoni na ti tâ tënë, so akota ngangu ti sioye na ti handa ayeke tiri na ala na yayu nga na sese. Bango ndo so alondo peut-être na lege ti vorongo ti aPerse.” Kota bakari The Concise Jewish Encyclopedia atene: “A yeke batango akomandema ni nga salango kusala na awaraga si ayeke bata zo ti tene adémon asala sioni na lo pëpe.”

Afango ye ti aChrétien so aga apostat

Legeoko tongana ti so lege ti vorongo ti aJuif ayeda na atënë na ndo Satan na adémon me so gunda ni ayeke pëpe na yâ Bible, aChrétien so aga apostat asigigi na atënë ti bibe mingi so aluti pëpe na ndo Mbeti ti Nzapa. Bakari ti The Anchor Bible Dictionary atene: “Mbeni oko ti akota tënë so a fa ni giriri ayeke so Nzapa aton azo ti lo na futango mbeni ye na Satan teti zingo ala.” Irénée (ti siècle use ti Ngoi ti E) afa mara ti tënë tongaso. A kiri a maï tënë ni mingi ahon na lege ti Origène (ti siècle ota ti Ngoi ti E) so atene so “diable awara ngangu so ndia ayeda na ni, ti komande na ndo azo”, na Origène abâ lani “kui ti Christ . . . tongana mbeni ye ti ngele ngangu so a futa na diable ti zi na azo.”​—History of Dogma, ti Adolf Harnack.

Na lege ti kota bakari ti The Catholic Encyclopedia, “teti angu saki oko tongaso, [bibe so a tene a futa kota ngele na Diable] asala kota kusala mingi na yâ mbaï ti atënë ti mabe ti Église”, na a ngbâ lakue mbeni mbage ti ye so Église amä na bê dä. Ambeni kota zo ti Église nde tongana Augustin (ti asiècle osio na oku ti Ngoi ti E) ayeda na tënë so atene a futa lani kota ngele na Satan. Na nda ni, na siècle 12 N.E., Anselme na Abélard, awandara ti lege ti vorongo ti aCatholique, ayeda so a futa lani sandaga ti Christ pëpe na Satan, me a mû ni na Nzapa.

Atënë ti mbito ti giriri

Atâa so mingi ti akota bungbi so Église Catholique asala azi yanga oko pëpe na ndo tënë ti Satan, na ngu 1215 N.E., Osio Kota Bungbi ti Latran afa peko ti ye so New Catholic Encyclopedia ahiri ni “kota tënë so a mû na ndo mabe.” Kozo tënë so ala yeda na ni ayeke so: “Nzapa aleke giriri diable na tanga ti adémon na sioni oko pëpe; ye oko, a yeke na lege ti salango ye ti ala mveni si ala ga sioni.” A tene nga so ala yeke mû ngoi ti ala kue ti gi lege ti tara azo. A yeke ndangba tënë so si a zia mbito mingi na bê ti azo na ngoi ni kâ. A to nda ti bâ so Satan ayeke na peko ti aye kue so na lê ti azo ayeke na lege ni pëpe, na tapande mbeni kobela so a lingbi ti fa nda ni pëpe, kuâ so asi gi tongaso, wala le-kobe so alê nzoni pëpe. Ti si na ngu 1233 N.E., Pape Grégoire ti Gumbaya ni amû ambela nde nde so afâ ngbanga na ndo azo so ake tënë ti mabe ti Église, nga mbeni mbela oko ake aLuciférien wala azo so a bâ ala tongana awavorongo Diable.

Tënë ti azo so atene Diable na adémon ti lo alingbi ti lï na yâ ti azo azia mbito kirikiri na bê ti azo ni; a yeke kota mbito ti atënë ti likundu. Ti londo na siècle 13 ti si na siècle 17, mbito ti azo ti likundu amû yâ ti Poto, na a si juska na Amerika ti Banga na lege ti azo ti Poto so ague asala kodoro kâ. Même Martin Luther na Jean Calvin, so ayeke akota zo ti lege ti vorongo ti aProtestant, ayeda ti tene a gi peko ti azo ti likundu ti gbu ala. Na Poto, a yeke lani Inquisition (ada-ngbanga ti aCatholique ti Rome giriri so ayeke fâ ngbanga na ndo akengo tënë ti mabe), nga na ada-ngbanga ti sese si ayeke fâ ngbanga ti atënë ti likundu so a luti gi na ndo senge kpere-kpere wala akango mba na sioni bê. Ti ga na azo so asala sioni pëpe ti fa “kengo ndia” ti ala na gigi, fani mingi a yeke sala sana na ala.

Ala so a wara tënë na li ti ala, a lingbi ti fâ ngbanga ti kuâ na ndo ala na zongo ala na wâ wala, tongana ti so a sala na Angleterre na Écosse, na kangango kamba na go ti ala na nduzu. Âdu ti wungo ti azo so a fâ ala, The World Book Encyclopedia atene: “Ti londo na ngu 1484 ti si na ngu 1782, ambeni wasungo mbaï atene so Église afâ awali ndulu na 300 000 ndali ti tënë ti likundu.” Tongana a yeke Satan si ayeke lani na peko ti kota kpale so asi kâ na ngoi ni, a yeke lani azo wa si lo sala kusala na lege ti ala? Azo so lege ti vorongo ni afâ ala, wala azo ti lege ti vorongo so na bê kue afâ azo ni?

Ye so azo amä na bê dä wala ake ni laso

A yeke na siècle 18 si a to nda ti maï senda-ndara ti bango atënë ti mabe kue gi na lege ti gbungo li ti zo mveni; a hiri ni Ngoi ti aLumière. Kota bakari Encyclopædia Britannica atene: “Senda-ndara na atënë ti mabe ti aLumière ayeke tara lani ti lungula tënë ti diable na yâ li ti aChrétien, na fango diable tongana mbeni lengo ti atënë ti tere so a maï ni [na ngoi ti giriri].” Église Catholique ti Rome ake bango ndo so, na lo kiri lo fa na ngoi ti Kozo Kota Bungbi ti Vatican (1869-1870) mabe ti lo so Satan Diable ayeke dä biani; na lo kiri na ndo ni, me na wâ mingi pëpe, na ngoi ti Use Kota Bungbi ti Vatican ni (1962-1965).

Biani, tongana ti so New Catholic Encyclopedia ayeda na ni, “Église ayeke na kungba ti mä na bê na a-ange nga na adémon.” Ye oko, mbeni bakari ti aCatholique so a hiri ni Théo na so a sû ni na yanga ti Franzi atene so “aChrétien mingi laso ake ti bâ diable tongana zo so ayeke na peko ti asioye so ayeke na yâ sese.” Na yâ angu so ahon ade ti ninga pëpe, awandara ti lege ti vorongo ti aCatholique asala ye na hange mingi, legeoko tongana mbeni zo so ayeke sala ye na hange tongana lo tambela na ndo mbeni kamba so akanga ni kâ na nduzu; ala yeke sala ye na hange na popo ti tënë ti mabe ti lege ti vorongo ti aCatholique, na abibe ti azo ti ngoi ti laso. Kota bakari Encyclopædia Britannica atene so “Fango ye ti mabe ti aChrétien so aye pëpe ti bata gi angbele tënë ti Église, atara ti bâ tënë ti Bible na ndo Satan gi tongana mbeni ‘ye so zo asigigi na ni na yâ li ti lo senge ti fa nda ti sioye’ na so a yeke ti bâ tongana tâ ye pëpe, me tongana mbeni tënë ti tere so nda ni ayeke ti fa tâ dutingo nga konongo ti sioye na yâ ndagigi.” Âdu ti aProtestant, oko bakari ni atene na ndo ala: “Lege ti vorongo ti aProtestant so agi pëpe ti bata gi angbele tënë ti Église, aye ti bâ tongana nene ye pëpe ti mä na bê so mbeni diable ayeke tâ zo biani.” Me a lingbi atâ Chrétien abâ tënë ti Bible na ndo Satan gi tongana mbeni ‘ye so zo asigigi na ni na li ti lo senge ti fa nda ti sioye’?

Ye so Mbeti ti Nzapa afa

Senda-ndara nga na fango ye ti azo na ndo Nzapa afa pëpe nzoni ahon Bible ndo so sioye alondo dä. Ye so Mbeti ti Nzapa atene na ndo Satan ayeke kota ye mingi ti hinga nzoni ndo so sioye na pasi ti azo alondo dä, nga ti hinga ngbanga ti nyen, tongana angu ayeke hon, sioni ti asalango ngangu ayeke gue gi na li ni.

Ambeni zo alingbi ti hunda tele ti ala: ‘Tongana Nzapa ayeke Wasalango ye ti nzoni na ti ndoye, a sala tongana nyen si lo leke mbeni yingo ti sioni tongana Satan?’ Bible afa polele so akusala kue ti Jéhovah Nzapa ayeke mbilimbili-kue, na lo mû na azo kue so lo leke na yayu nga na sese, ngangu ti soro ye so bê ti ala aye (Deutéronome 30:19; 32:4; Josué 24:15; 1 aGbia 18:21). A yeke polele so zo ti yingo so na nda ni aga Satan ayeke lani mbeni yingo so Nzapa aleke lo mbilimbili-kue me so na bê ti lo mveni lo soro ti zia tâ tënë na mbilimbili.​—Jean 8:44; Jacques 1:14, 15.

Na yâ alege mingi, salango ye ti Satan ti ke yanga ague oko na salango ye ti “gbia ti Tyr” so a fa lo tongana zo so ‘pendere ti lo alingbi kue’, na so ‘lege ti lo alingbi kue, a komanse na lâ ni so a leke lo juska na ngoi so a wara ye ti kirikiri na yâ lo’. (Ezéchiel 28:11-19). Satan adekite lani pëpe na ngangu ti kota ahon kue ti Jéhovah, nga na dutingo ti lo ti Wasalango ye kue. Lo lingbi biani pëpe ti dekite na aye so, teti lo nga kue Nzapa si amû fini na lo. Me ye so akanga lege pëpe na lo ti dekite na lege so Jéhovah ayeke sala kusala na kota yanga-ti-komande ti lo. Na yaka ti Éden, Satan na lege ti mayele atene so Nzapa ayeke gbanzi na akozo koli na wali mbeni ye so ala yeke fade na droit na ndo ni, na so nzoni duti ti ala ti kekereke aluti dä (Genèse 3:1-5). Lo wara lege ti pusu Adam na Ève ti ke kota yanga-ti-komande ti mbilimbili ti Jéhovah, na lo gboto kamba ti siokpari na ti kui na ndo ahale ti ala (Genèse 3:6-19; aRomain 5:12). Tongaso, Bible afa so Satan ayeke zo so ayeke tâ na gunda ti apasi ti azo.

Ngoi kete kozoni na Kota Moa, ambeni ange atï na peko ti Satan na yâ kengo yanga ti lo. Ala mû tele ti zo ti kaï nzara ti ala ti bungbi na amolenge-wali ti azo (Genèse 6:1-4). Tongana Kota Moa aga, a-ange ti kengo yanga so akiri na ndo ti yingo, me ala kiri awara pëpe “ndo ti duti ti ala” ti kozoni so ayeke na tele ti Nzapa na yayu (Jude 6). A kiri na ala na gbe ni na yâ mbeni kota bingo na lege ti yingo (1 Pierre 3:19, 20; 2 Pierre 2:4). Ala ga adémon wala ayingo sioni, na ala yeke sala kusala fadeso mbeni pëpe na gbe ti kota yanga-ti-komande ti Jéhovah, me na gbe ti Satan. Atâa so na bango ni, adémon alingbi pëpe ti kiri ti mû tele ti zo, ala lingbi lakue ti sala kota ngangu na ndo bibe nga na fini ti azo, na kite ayeke dä pëpe so ala yeke na peko ti mingi ti asalango ye ti ngangu so e yeke bâ laso.​—Matthieu 12:43-45; Luc 8:27-33.

Komandema ti Satan ayeke ndulu ti hunzi

A yeke polele so asioni ngangu ayeke sala kusala na yâ sese laso. Bazengele Jean asû na mbeti: “Sese so kue ayeke na tïtî wato-sioni.”​—1 Jean 5:19.

Me aprophétie ti Bible so aga tâ tënë awe afa so Diable ayeke maï na ngangu mingi ahon aye ti vundu na sese ngbanga ti so lo hinga so “lâ ti lo angbâ mingi pëpe” ti tene lo buba ye kue kozoni si a kanga lo (Apocalypse 12:7-12; 20:1-3). Tongana komandema ti Satan ahunzi ande awe, a yeke zi lege na mbeni fini sese ti mbilimbili ti ga, so na yâ ni toto, kui, na pasi ‘ayeke ande mbeni pëpe.’ Na lâ ni kâ, ‘a yeke sala ande na sese ye so bê ti Nzapa aye legeoko tongana a sala na yayu.’​—Apocalypse 21:1-4; Matthieu 6:10.

[Afoto na lembeti 4]

Azo ti Babylone amä na bê lani na Nergal (foto so ayeke na mbage ti gati kâ), mbeni nzapa ti salango ngangu; Platon (foto ti lo ayeke na gati ndulu ge) amä na bê so “a-âme” use ayeke dä so amä tele pëpe

[Lingu ti afoto]

Cylindre: Musée ti Louvre, Paris; Platon: National Archaeological Museum, Athènes, Grèce

[Afoto na lembeti 5]

Irénée, Origène, na Augustin afa so a futa lani kota ngele na Diable

[Lingu ti afoto]

Origène: Culver Pictures; Augustin: a mû foto so na yâ buku Great Men and Famous Women

[Foto na lembeti 6]

Mbito ti azo ti likundu asala si a fâ lani azo saki mingi mingi

[Lingu ti foto]

A mû foto so na yâ buku Bildersaal deutscher Geschichte