Mbeti ti tondo ti Noé: A ye ti tene nyen teti e?

TONGANA lo yeke sala tënë ti prophétie na ndo fä ti singo ti lo na ti hunzingo ti aye ti sese so, Jésus atene giriri: “Legeoko tongana azo asala na lâ ti Noé, fade azo asala tongaso na lâ ti singo ti Molenge Ti Zo nga.” (Matthieu 24:​3, 37). Jésus afa polele kozoni awe so, ye so ayeke si na ngoi ti e ague legeoko na ngoi ti Noé. Mbeni tondo ti aye so asi na ngoi ti Noé, so zo alingbi ti zia bê dä, na so ayeke tâ na lege ni, alingbi ti duti mbeni kota ye ti mosoro mingi.

Mbeti ti tondo ti Noé ayeke biani mbeni ye ti mosoro? Lo yeke na aye so afa so a yeke mbeni tâ mbeti ti mbaï? E lingbi biani ti fa lawa si Kota Moa asi ândö?

Kota moa asi ândö lawa?

Bible amû sango, na molongo ti singo ti aye, so alingbi mû lege ti diko ngoi nzoni ti kiri na tongo nda ti mbaï ti azo. Na Genèse 5:1-29, e yeke wara tondo ti molongo ti asewa so ato nda ni na ngoi so a leke kozo koli, Adam, ti si na dungo Noé. Kota Moa ato nda ni lani “na ngu ngbangbo omene ti lâ ti Noé”.​—Genèse 7:11.

Ti hinga ngoi so Moa asi na ni, a yeke nzoni e to nda ni na mbeni lango so azo ayeda na ni. Nda ni la, a lingbi e komanse na mbeni lango so mbaï ti azo ayeda na ni, na so ague legeoko na mbeni mbilimbili ye so asi, so a sala tënë ni na yâ Bible. Na ndo lango so azo ayeda na ni, e lingbi ti diko ngoi nga ti fa lango so Moa asi, na lutingo na ndo kalendrier Grégorien so azo mingi ayeke sala na kusala laso.

Mbeni lango so azo ayeda na ni ayeke ngu 539 kozoni na ngoi ti e, ngu so Cyrus, Gbia ti Perse, akinda ândö Babylone. Ambeti so asala tënë ti ngoi ti komandema ti lo andu nga atênë so a sû mbeti dä ti Babylone nga na ambeti ti Diodore, Africanus, Eusèbe, Ptolémée. Teti mbela so Cyrus amû ândö, ambeni tanga ti aJuif azia Babylone na asi na kodoro ti ala na ngu 537. Ye so ayeke fä ti hunzingo ti angu 70 ti dutingo yangbato ti Juda so, a lingbi na tondo ti Bible, ato nda ni giriri na ngu 607 kozoni na ngoi ti e. Tongana e diko nga ngoi ti ajuge na ngoi ti komandema ti agbia ti Israël, e lingbi ti fa so sigingo ti amolenge ti Israël na Egypte asi na ngu 1513 kozoni na ngoi ti e. Na dikongo angu 430 ti molongo ti asewa so aluti na ndo Bible alondo na ngu 1513 ti kiri na peko, e tï na ngu 1943 kozoni na ngoi ti e, ngoi so a te mbele na Abraham. Na pekoni, a lingbi e bi bê na ndo dungo nga na lâ ti fini ti azo tongana Térach, Nacor, Sérug, Réhu, Péleg, Héber, na Sélac nga na ti Arpaxad so a dü lo “ ngu use na peko ti moa”. (Genèse 11:10-32). Na lege so, e lingbi ti fa so Kota Moa ato nda ni lani na ngu 2370.a

Kota moa atï

Kozoni ti kiri ti bâ aye so asi na ngoi ti Noé, e hunda na mo ti diko Genèse chapitre 7 versê 11 ti si na chapitre 8 versê 4. Na ndo kota ngu so apika ngangu, a tene na e: “Na ngu ngbangbo omene ni ti lâ ti Noé [ngu 2370], na lâ bale-oko na ndo ni mbasambala ti nze use ni, na lâ ni so, A zi lege ti ngu so alï mingi, na A lungula fenêtre kue ti yayu.”​—Genèse 7:11.

Noé akangbi lani yâ ti ngu na anze 12 so oko ayeke na alango 30. Na ngoi ti giriri, kozo nze ti ngu oko oko ato nda ni ndulu na lango 15 ti nze ti septembre ti kalendrier ti ngoi ti e. Kota Moa ato nda ti tï na “lâ bale-oko na ndo ni mbasambala ti nze use [ti] lâ ni so” na a ngbâ ti pika teti alâ 40 na abï 40 na yâ anze ti novembre na décembre, ngu 2370.

Na ndo tënë ti Kota Moa, a fa nga na e so: “Ngu ahon ye kue na angbâ na ndo sese lâ ngbangbo oko na ndo ni bale-oku. . . . Ngu akiri na senda ti lo; tongana lâ ngbangbo oko na ndo ni bale-oku awe, ngu ade ti gue. Na nze mbasambala ni, na lâ bale-oko na ndo ni mbasambala ti nze ni, arche aduti na ndo ahoto ti Ararat.” (Genèse 7:24–8:4). Tongaso, a londo na ngoi so ngu amene lani sese ti si na ngoi so ngu ni akiri na gbe ni, a yeke lani alango 150 wala anze oku. Na lege so, arche ni aga ti duti lani na ndo ahoto ti Ararat na nze ti avril ti ngu 2369 kozoni na ngoi ti e.

Fadeso, e tisa mo ti diko Genèse 8:5-17. Li ti ahoto ni asigigi na yâ ti ngu ndulu na anze use na ndambo (alango 73) na pekoni na “kozo lâ ti nze bale-oko ni [nze ti juin].” (Genèse 8:5).b Anze ota (alango 90) na pekoni, “na kozo lâ ti kozo nze ti ngu ngbangbo omene na ndo ni oko ni” ti fini ti Noé, wala ndulu na lango 15 tongaso ti nze ti septembre ngu 2369, Noé alungula ye so akanga na ndo ti arche ni. Na lege so, lo lingbi ti bâ so “lê ti sese ahule awe.” (Genèse 8:13). Nze oko na alango 27 (alango 57) na pekoni, “na nze use ni, na lâ bale-use na ndo ni mbasambala ti nze ni [ndulu na lango 15 tongaso ti nze ti novembre ngu 2369], sese ahule kue awe.” Na pekoni, Noé na sewa ti lo asigigi na yâ arche ni ti tambela na ndo kuru sese. Tongaso, Noé na sewa ti lo asala ngu oko na alango bale-oko so adiko na lege ti nze (alango 370) na yâ arche.​—Genèse 8:14.

Ye nyen atondo so ayeke tâ na lege ni, so andu aye so asi, anzene nzene tënë, na angoi afa na gigi? A fa na gigi tënë so: Moïse, prophète Hébreu so asû mbeti ti Genèse na lege ti atondo so lo wara, afa peko ti aye so tongana tâ ye, pëpe tongana mbeni senge tënë ti tere. Tongaso, Kota Moa ayeke na mbeni ye so ayeke na nene ni mingi teti e na ngoi ti laso.

Tongana nyen ambeni wasungo Bible abâ lani Kota Moa ni?

Na ndo mbaï ti Genèse, a yeke wara gbâ ti aversê so asala tënë ti Noé wala Kota Moa na yâ Bible. Na tapande:

(1) Wagingo ye Esdras ayôro Noé na amolenge ti lo (Sem, Cham, Japhet) na popo ti iri ti akotara ti mara ti Israël.​—1 Chronique 1:4-17.

(2) Docteur na wasungo Évangile Luc ayôro Noé na yâ molongo ti iri ti akotara ti Jésus Christ so lo sû lani.​—Luc 3:36.

(3) Bazengele Pierre asala tënë ti tondo ti Kota Moa ahon fani oko tongana lo sû mbeti na amba ti lo Chrétien.​—2 Pierre 2:5; 3:5, 6.

(4) Bazengele Paul asala tënë ti kota mabe so Noé afa na gigi na lekengo arche ti sö fini ti sewa ti lo.​—aHébreu 11:7.

Kite alingbi ti duti dä so awasungo Bible so a sa yingo na ndo ti ala ayeda ândö na mbaï ti Genèse na ndo Kota Moa? Kite ayeke pëpe so ala bâ ni tongana mbeni tâ ye so asi.

Jésus na kota moa

Kozoni ti ga na sese Jésus Christ ayeke lani na yayu (aProverbe 8:30, 31). Lo yeke ândö mbeni zo ti yingo na yayu na ngoi ti Kota Moa. Ni la, tongana mbeni zo so abâ moa ni na lê ti lo mveni, tënë ti Jésus na yâ ti Bible afa biani so tënë ti Noé na ti Kota Moa ayeke tâ tënë. Jésus atene: “Legeoko tongana azo asala na lâ ti Noé, fade azo asala tongaso na lâ ti singo ti Molenge Ti Zo nga. Teti na lâ ni kozoni si moa aga, ala te, ala nyon, akoli akamata wali, na awali akamata koli, juska lâ ni so Noé alï na yâ arche, na ala hinga tënë ni pëpe juska moa aga akamata ala kue; fade singo ti Molenge Ti Zo ayeke tongaso.”​—Matthieu 24:37-39.

Jésus alingbi ti mû mbeni senge tënë ti tere ti gboto mê ti e na ndo hunzingo ti aye ti sese so ayeke ga? Oko pëpe! E yeke na beku so lo sala lani kusala na tâ tapande ti fango ngbanga ti Nzapa so asi biani na ndo azo ti sioni. A yeke tâ tënë so azo akui lani mingi, ye oko, e lingbi ti dë bê ti e na hingango so a sö ândö Noé na sewa ti lo na yâ Kota Moa.

“Lâ ti Noé” ayeke na mbeni ye so ayeke na nene ni mingi teti ala so ayeke na fini na ngoi ti laso, ngoi ti ‘singo ti Jésus Christ, Molenge Ti Zo’. Tongana e diko anzene nzene tënë na ndo tondo ti Kota Moa so amû sese kue, so Noé abata ni lani, e lingbi ti hinga biani so a yeke mbeni tâ mbeti ti mbaï. Tondo ti Genèse na ndo Kota Moa, so a sala ni na lege ti yingo ti Nzapa, ayeke na ye mingi ti fa na e. Legeoko tongana Noé, amolenge ti lo ti koli, na awali ti ala aduti na mabe na lege so Nzapa aleke ti sö ala, laso e lingbi nga ti ga na gbe ti batango ndo ti Jéhovah na lege ti mabe ti e na yâ sandaga ti kota ngele ti Jésus (Matthieu 20:28). Na ndo ni, e lingbi ti wara beku ti duti na popo ti azo so ayeke sö kuâ na hunzingo ti asioni ye ti sese so legeoko tongana mbeti ti tondo ti Noé afa so lo na sewa ti lo asö kuâ lani na yâ Kota Moa so ahunzi giriri sese so ake tënë ti Nzapa na ngoi ni kâ.

[Akete tënë na gbe ni]

[Kete tënë na lembeti 5]

Ala ninga mingi tongaso?

BIBLE atene: “Lâ ti Noé kue ayeke ngu ngbangbo gumbaya na ndo ni bale-oku, na lo kui.” (Genèse 9:29). Kotara ti Noé Métusélah aduti na fini teti angu 969; lo yeke koli so, na lege ti ambeti, aninga mingi ahon tanga ti azo kue. A londo na Adam ti si na Noé, awagame ayeke bale-oko, na mingi ni fini ti azo so ahon lani angu 850 (Genèse 5:5-31). Ngbanga ti nyen azo ti giriri aninga mingi tongaso?

Ye so Nzapa aleke ândö ayeke ti tene azo aduti na fini teti lakue lakue. A leke lani Adam, kozo koli, na ngangu ti duti na mbeni fini so alingbi lâ oko pëpe ti hunzi, tongana lo mä yanga ti Nzapa (Genèse 2:15-17). Ye oko, Adam ake yanga na lo girisa lege so azi na lo. Na peko ti angu 930 ti fini ti lo, ngoi so yeke yeke Adam ague ti kui, lo kiri lani na sese so a kamata lo dä (Genèse 3:19; 5:5). Kozo koli amû siokpari na kui na amolenge ti lo kue.​—aRomain 5:12.

Ye oko, azo so aduti ândö na fini na ngoi ni so, ayeke ndulu mingi na dutingo mbilimbili-kue ti Adam giriri, na peut-être a yeke ye so asala si ngu ti ala aninga ahon ti azo so adü ala na pekoni. Tongaso, kozoni na Kota Moa, lâ ti fini ti azo asi ndulu na saki oko. Ye oko, na peko ti Kota Moa, lâ ti fini ti azo akiri hio na peko mingi. Na tapande, Abraham aduti ândö na fini gi teti angu 175 (Genèse 25:7). Angu 400 tongaso na peko ti kui ti babâ ti sewa be-ta-zo ti giriri so, prophète Moïse asû na mbeti: “Lâ ti fini ti e ayeke ngu bale-mbasambala, wala tongana e yeke na ngangu, a si na ngu bale-miombe. Na fandara ti ngu so kue ayeke gi ye ti pono na vundu”. (Psaume 90:10). Laso, lâ ti fini ti zo ayeke ninga legeoko na ti ngoi ti Moïse.

[Atënë/Afoto na lembeti 6, 7]

Na dikongo ngoi na kiringo na peko, a to nda ni na mbela ti Cyrus so amû lege na aJuif so alondo na ngbâa ti kiri, ti si na Kota Moa ti ngoi ti Noé

537 Mbela ti Cyrusc

Angu 68

1513 Sigingo ti Israël na Egypte

1943 A mû ngangu na mbele ti Abraham

Angu 205

2148 Dungo Térah

Angu 222

2370 Moa ato nda ni

[Kete tënë na gbe ni]