Gingo ti wara anzoni mokonzi

“Mbi tene na mo, mo hon, ti e na mo ahunzi awe. Nzapa! Mo hon!”​—So ayeke atënë ti yanga ti Olivier Cromwell, so Léopold Amery, membre ti bada-halezo ti Grande-Bretagne, adiko pekoni.

A sala nze miombe awe so Use Bira so Amû Sese Kue na so afuti aye mingi angbâ ti kporo, me bira ni atambela nzoni pëpe teti kodoro ti Grande-Bretagne nga na akodoro so amû peko ti lo. Ni la, na lê ti Léopold Amery nga na ambeni zo so ayeke na yâ ti ngorogbia ti kodoro ni, a yeke nzoni a changé mokonzi ti ngorogbia ni. Tongaso, na 7 mai 1940, na gbele bada-halezo ni, Pakara Amery adiko peko ti atënë so ayeke na tongo nda ti article so na Pakara Neville Chamberlain so ayeke Kozo gbenyon gbia na ngoi ni so. Gi lango ota na pekoni, Pakara Chamberlain azia mbata ti lo, na Winston Churchill amû place ti lo.

AZO ayeke tâ na bezoin ti wara mbeni zo ti duti mokonzi, me ti mû gi mbeni zo tongaso ti ga mokonzi alingbi pëpe. Même na yâ ti sewa a hunda ti tene babâ ni asala kue ti mû li ni nzoni tongaso si wali ti lo nga na amolenge ti lo aduti na ngia. Ni la, tara ti bâ fadeso kota kungba so a lingbi ti hunda ni na mbage ti mbeni zo so ayeke komande na ndo mbeni kodoro! Biani, a yeke ye ti dongo bê pëpe so a yeke ngangu ti wara mbeni nzoni mokonzi.

Tongaso, a sala laso ngu saki mingi awe so a lingbi ti diko pëpe wungo ti zingo nga na ti ziango azo na ndo mbata ti gbia. Azo alondo ti ke ayanga-ti-komande, ti mû mbata ti gbia na ngangu, ti hiri ambeni zo na ndo mbata ti komande, ti soro ambeni na lege ti vote, ti fâ ambeni gbia na ngangu nga ti changé ambeni zo so akomande a ninga. A zi nga a zia na ngangu na ndo mbata ti komande agbia, akozo gbenyon gbia, amokonzi ti kodoro, akota wakuasu nga na agbia so akomande na ngangu. Ambeni gbiango ye so zo aku tele ti lo na ni pëpe atomba même ambeni ngangu gbia ti kodoro na ndo mbata ti ala. (Bâ tënë “A zi ala fade fade na ndo mbata ti gbia” na lembeti 5.) Ye oko, a yeke ngangu ti wara mbeni mokonzi so alingbi.

A lingbi e kanga gi bê?

A yeke ye ti dongo bê pëpe so azo mingi ayeke na beku pëpe tongana ala yeke gi ti wara mbeni nzoni mokonzi. Na yâ ti ambeni kodoro, a yeke na ngoi ti salango vote si a yeke bâ polele so azo ti kodoro ni ayeke na nzara ti sala vote pëpe wala so ala yeke na beku pëpe ti wara mbeni nzoni mokonzi. Geoff Hill, mbeni wagosinga ti kodoro ti Afrika, atene: “Teti so azo ti kodoro ni abâ so ala yeke na ngangu pëpe ti gbian dutingo ti ala na yâ vundu, wungo ti azo so ake ti sala vote ague na li ni mingi. . . . Na akodoro ti Afrika, tongana azo aye pëpe ti gue ti sala vote, a ye ti tene pëpe so ala ye tënë ti gbia ni. Mingi ni, salango tongaso ayeke mbeni lege so ala mû ni ti fa na gigi so ala yeke toto ti wara mungo maboko. Me, mbeni zo ti mä toto ti ala ni ayeke dä pëpe.” Legeoko nga, na ngoi so ala yeke lani ndulu ti sala vote, mbeni wasungo mbeti-sango ti Amerika atënë: “Mbi ye tâ gi mbeni nzoni zo si aduti na yâ ti vote so.” Na lo kiri lo tene: “Mara ti zo tongaso ayeke ti lo dä lâ oko pëpe; ni la a lingbi e kanga gi bê ti e.”

Biani, a lingbi azo “akanga gi bê” ti ala na amokonzi so ayeke mbilimbili-kue pëpe? Teti so amokonzi so ayeke azo ti mitele alingbi pëpe ti mû na azo ti kodoro ti ala ye so amanke ala, a ye ti tene so e lingbi ti wara mbeni nzoni mokonzi lâ oko pëpe? A yeke tongaso pëpe. Mbeni mokonzi so ayeke nzoni ahon atanga ni kue ayeke dä. Article so ayeke ga ayeke fa zo wa mbilimbili ayeke tâ nzoni mokonzi teti azo. Nga na lege wa si kusala ti lo ti mokonzi ni alingbi ti ga na ye ti nzoni na azo kutu mingi so alondo na ando nde nde, so na popo ti ala mo nga kue mo yeke dä.

[Afoto na lembeti 3]

Na li ni na gati: N. Chamberlain

Na li ni na koti: L. Amery

Na gati: W. Churchill

[Lingu ti afoto]

Foto ti Chamberlain: Jimmy Sime/Central Press/Getty Images si asala; Foto ti Amery: Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images si asala; Foto ti Churchill: The Trustees of the Imperial War Museum (MH 26392)