Ndo so tâ vorongo na salango ye ti apaïen amä tele dä pëpe

AYE so angbâ ti Ephèse ti giriri na so ayeke na mbage ti do ti yanga ti ngu ti Turquie, aga mbeni ndo so ahon ngu ngbangbo oko awe awagingo yâ ti gbe ti sese ayeke sala kusala dä mingi. A kiri a leke peko ti ada ni mingi na awasendaye amanda ye mingi na ndo akungba so ala wara na gbe ti sese ni na ala fa nda ni. Ye so asi na pekoni ayeke so Ephèse aga laso mbeni ndo so atouriste ayeke gue dä mingi na kodoro ti Turquie.

Aye so ala wara ni afa nyen na ndo Ephèse? Laso a lingbi ti fa peko ti pendere li-kodoro ti giriri so tongana nyen? Mbeni vizite na kodoro ti Ephèse so afuti awe nga na Musée ti Ephèse na Vienne, Autriche, ayeke mû ande maboko na e ti hinga na lege wa tâ vorongo nga na vorongo ti apaïen amä lani tele oko pëpe na Ephèse. Kozoni, zia e bâ ambeni tënë na ndo ti mbaï ti Ephèse.

Mbeni ndo so azo mingi aye ti mû ni

Ngu saki oko kozoni na ngoi ti e, a hinga akodoro ti Poto na ti Asie na lege ti awuluwulu nga na azo ti ndo ni so aye mingi ti tambela na ando nde nde. A yeke na ngoi so si ambeni Grec ti Ionie alondo ti gue ti sala kodoro na yanga ti ngu ti do ti Asie Mineure. A yeke lani akozo zo so atingbi na azo ti kodoro ni so a hinga ala na vorongo mbeni mama ti anzapa so, na pekoni, a ga ti hinga lo na iri ti Artémis (Diane) ti Ephèse.

Kete na peko ti ngu 600 kozoni na ngoi ti e, azo so ayeke tambela na ayongoro ndo nde nde, so a hiri ala aCimmérien, alondo na Ngu Vuko so ayeke na mbage ti banga ti ga ti nzi amosoro ti kodoro ti Asie Mineure. Na pekoni, ndulu na ngu 550 kozoni na ngoi ti e, Gbia Crésus ti Lydie amû mbata ti komande ni; lo yeke mbeni gbia so ayeke na ngangu mingi na so a hinga lo teti gbâ ti amosoro ti lo. Na konongo yâ ti Kodoro-togbia ti Perse, Gbia Cyrus amû na ngangu agbata so ayeke na gbe ti azo ti Ionie so Ephèse nga ayeke na popo ni.

Na ngu 334 kozoni na ngoi ti e, Alexandre ti Macédoine ato nda ti sala bira na Perse, na tongaso lo ga fini zo so alegbia na ndo ti kodoro ti Ephèse. Na peko ti kuâ so amû Alexandre hio na ngu 323 kozoni na ngoi ti e, Ephèse aga mbeni ndo so aturugu ti kota kamba ti Alexandre ayeke tiri ndali ni na popo ti ala ti legbia na ndo ni. Na ngu 133 kozoni na ngoi ti e, Attale 3, gbia ti Pergame so lo dü molenge pëpe, amû Ephèse na aRomain, ye so asala si a ga mbeni mbage ti kodoro-komanda ti Rome so a di iri ni Asie.

Mango tele oko pëpe na popo ti tâ vorongo na salango ye ti apaïen

Tongana bazengele Paul asi na Ephèse, na ngoi so use tambela ti lo ti missionnaire ayeke gue ti hunzi, lo wara mbeni gbata so azo ndulu na 300 000 si ayeke lango dä (Kusala 18:19-21). Na ngoi ti ota tambela ti lo ti missionnaire, Paul akiri na Ephèse na lo fa na mbito oko pëpe tënë na ndo Royaume ti Nzapa na yâ ti synagogue. Ye oko, na peko ti nze ota aJuif akanga lege ngangu mingi na kusala ti lo na Paul asoro ti mû diskur ti lo ti lâ oko oko na yâ kota da ti ekole ti Tyrannus (Kusala 19:1, 8, 9). Kusala ti lo ti fango tënë ni aninga ngu use nga lo sala akota ye ti kpene tongana savango kobela nga tombango ayingo sioni (Kusala 19:10-17). A yeke ye ti dongo bê pëpe si azo mingi aga lani awamabe. Biani, tënë ti Jéhovah ahon na ngangu, na tongaso azo mingi so kozoni ayeke sala aye ti magie ayeda na bê ti ala kue ti gbi na wâ abuku ti ala ti ngele ngangu.​—Kusala 19:19, 20.

Fango tënë ti Paul so alë lengo mingi apusu gbâ ti azo ti ke gi lege ti vorongo nzapa-wali Artémis pëpe, me nga a zia ngonzo na bê ti azo so ayeke maï salango ye ti apaïen. Lekengo astatue ti Artémis na argent ayeke ga lani na nginza mingi. Ni la, teti ye ti dengo buze ti ala ayeke gue ti tï, mbeni zo so iri ti lo ayeke Démétrius ahanda azo ti salango ayanda ti argent ni ti sala wusuwusu.​—Kusala 19:23-32.

Salango wusuwusu ni aga ngangu mingi na ngoi so gbâ ti azo ni adekongo na kota go teti ngbonga use ala tene: “Diane [Artémis] ti azo ti Ephèse ayeke kota!” (Kusala 19:34). Na peko ti wusuwusu ni, Paul akiri awa afon lo Chrétien mingi na lo hon na tambela ti lo (Kusala 20:1). Ye oko, guengo ti lo na Macédoine akanga lege pëpe na tingo ti vorongo Artémis.

Temple ti Artémis ayengi

Gere ti vorongo Artémis alï lani ngangu mingi na Ephèse. Kozoni na ngoi ti Gbia Crésus, azo ti kodoro ni ayeke voro lani mingi Cybèle mama ti anzapa. Na lege ti mbeni tënë ti tere so a leke ni ti fa so kamba ti songo ayeke na popo ti Cybèle nga na anzapa ti aGrec, Crésus ayeke lani na beku ti zia na sese mbeni nzapa so azo so ayeke Grec wala pëpe alingbi ti voro ni. Na lege ti mungo maboko ti lo, na ngu 550 kozoni na ngoi ti e, a to nda ti sala kusala na ndo temple ti Artémis, zo so amû place ti Cybèle.

Temple ni so ayeke na popo ti akota kua ti da so a sala ni na Grèce. Ade a sala kusala lâ oko pëpe na apendere vulu tênë so akono mingi tongaso ti leke na mbeni ngbongboro da ti nzapa. Wâ agbi temple so na ngu 356 kozoni na ngoi ti e. A kiri aleke oko temple ni so ayeke pendere mingi, a mû kua lani na azo mingi nga temple ni so agboto lê ti apélérin mingi. Fini temple ni so a kiri aleke ni, konongo ti yâ ni ayeke ndulu na mètre 50 na yongo ni alingbi na mètre 105; a leke ni na ndo mbeni estrade so konongo ti yâ ni ayeke mètre 73 na yongo ni ayeke mètre 127. A bâ ni tongana mbeni oko ti aye mbasambala so ayeke pendere mingi na ndo sese na ngoi ni kâ. Ye oko, tënë ti temple ni so anzere na azo kue pëpe. Héraclite, wasenda-ndara ti Ephèse, ahaka ndo so avuko ti gue na tele ti balaga so ayeke na yâ ti temple ni na vukongo ndo ti atâ ye ti sioni mingi nga lo bâ so salango ye ti azo ti yâ ti temple ni ayeke sioni mingi ahon ti anyama. Ye oko, na lê ti azo mingi, ndo ti nzoni-kue ti Artémis so ayeke na Ephèse, a yeke mbeni ndo so alingbi ti tï lâ oko pëpe. Me, mbaï afa ti lo nde. Buku Ephesos​—Der neue Führer (Ephèse: Fini wafango lege) atene: “Na peko ti ngu 100, vorongo Artémis nga na ambeni nzapa ti aGrec atï gi hio tongaso.”

Na ngu 200, mbeni ngangu yengingo ti sese asi na Ephèse. Na ndo ni, aGoth so ayeke awakpengo na bateau na so ala londo na mbage ti Ngu Vuko amû na ngangu apendere mosoro ti yâ ti temple ti Artémis na ala gbi ni na wâ. Gi oko buku ni so atene nga: “Teti so lo tï awe na so lo lingbi ti bata da ti lo mveni pëpe, tongana nyen azo ayeke ngbâ ti bâ Artémis tongana zo so ayeke bata kodoro ni?”​—Psaume 135:15-18.

Na nda ni, ti si ndulu na ngu 400, Togbia Théodose 1, ayeda na “vorongo ti aChrétien” ti ga église ti Letäa. Gi kete na pekoni, atênë so a sala lani na kua ti pendere temple ti Artémis aga ndo ti zingo atênë ti leke na ada. Vorongo Artémis atï na ngu biaku biaku. Mbeni koli so abâ ye ni na lê ti lo asala atënë so na ndo mbeni suma-tene so a sû ni giriri ti gonda na pendere ti temple ni, lo tene: “Fadeso, a yeke mbeni ndo so aga yangbato, mbeni ndo ti vundu.”

A londo na Artémis ti si na “Mama ti Nzapa”

Paul agboto lani mê ti a-ancien ti kongregation ti Ephèse na tenengo so na peko ti hongo ti lo “fade a-ikaï ti sioni” ayeke si, nga fade na popo ti ala mveni ambeni zo ayeke londo ti “fa tënë ti kirikiri”. (Kusala 20:17, 29, 30). A yeke biani ye so asi lani. Aye so asi afa na gigi so vorongo ti wataka ahon ndo ni na Ephèse ndali ti ambeni Chrétien so aga a-apostat.

Na ngu 431, Ephèse aga mbeni ndo so ota bungbi ti salango beoko ti alege ti vorongo Nzapa aduti dä, ndo so a pika patara lani mingi na ndo ti tënë ti bango Christ tongana Nzapa. Buku Ephèse: Fini wafango lege (ti Zamani) atene: “Azo ti kodoro ti Alexandrie so abâ Christ gi tongana Nzapa, . . . asö lani benda biani.” Ye so asi na pekoni ayeke kota mingi. Buku ni akiri atene: “Desizion so a mû ni lani na Ephèse, so na lege ni a yä Marie Mama ti Christ ti ga Mama ti Nzapa, azia na sese gi gunda ti vorongo Marie pëpe me nga a dü kozo kota kangbi na yâ ti église ni. . . . Pikango patara so angbâ juska laso.”

Tongaso, vorongo “Marie mama ti Nzapa” amû place ti vorongo Cybèle na Artémis. Tongana ti so buku ni atene, “vorongo Marie na Ephèse angbâ juska laso mbeni ngobo ti salango ye so azo ayeke mû pekoni na a lingbi ti fa nda ni gi tongana a tingbi ni na tënë ti vorongo Artémis.”

Vorongo Artémis aga mbeni ngbele ye

Na peko ti tingo ti vorongo Artémis, Ephèse atï nga. Yengingo sese, kobela ti palu nga ndo ti lutingo ti abateau ti lo so mbutu ague yeke yeke ti si yâ ni, asala si gigi ni akpengba na yâ gbata ni.

A londo na ngu 600, vorongo ti amusulman ato nda ti mû ndo mingi. Na vorongo ti amusulman ni abungbi lani gi a-Arabu pëpe. Na yâ ti ngu 600 ti si na 800, bungbi ti abateau ti a-Arabu agbu amosoro ti Ephèse na ngangu. Ephèse atï biani na ngoi so mbutu asi yâ ti ndo ti lutingo ti abateau ti lo kue si na pekoni gbata ni aga mbeni kundu ti atênë. Ye so angbâ na peko ti pendere kota gbata so ayeke gi mbeni kete kodoro so a di iri ni Aya Soluk (so fadeso ayeke Selçuk).

Mbeni tambela na yâ ti Ephèse so afuti awe

Ti hinga mbilimbili tënë na ndo ti ngbele gloire ti Ephèse, a lingbi zo ague abâ aye so angbâ na peko ti tingo ni. Tongana mo to nda ti tambela ni na kota yanga ti gbagba ti lingo na yâ ti kodoro ni, gi fade fade mo yeke bâ pendere lege ti Curetes so ague na Ndo ti batango ambeti ti Celse. Na mbage ti koti ti lege ni so, mbeni kete da ti salango théâtre so a leke ni na yâ ti ngu 100 ti si na 200, so a hiri ni Odeum, ayeke gboto lê ti mo. A leke ni ti mû wungo ti azo 1 500 na peut-être a yeke sala kusala na ni gi pëpe tongana mbeni kubu ti salango bungbi ti poroso me nga ti tene azo asala angia dä. Na tele ti Lege ti Curetes, mbage na mbage, a yeke bâ akota da so a leke ni na molongo. Ada tongana kota ndo ti letäa ti pikango patara na ndo ti akota tënë ti kodoro, temple ti Hadrien, apendere ndo ti ngu so a leke ni ngbanga ti azo kue nga na ada so a leke ni na ndo ti hoto so akota zo ti kodoro ti Ephèse si alango na yâ ni.

Pendere ti Ndo ti batango ambeti ti Celse so a leke ni na ngu 100 ti si 200 ayeke pika bê ti mo mingi. A bata gbâ ti ambeti so angongbi na yâ akete dû na tele ti mur ti mbeni kota kubu ti dikongo mbeti. Astatue osio so a leke ni nzoni na so a zia ni na yâ pendere mur ti devant ni, afa na gigi tâ nzoni salango ye so a yeke ku ni lani na mbage ti akota zo ti kua ti aRomain tongana Celse. A yeke asalango ye tongana: Sophia (so aduti fä ti ndara), Arete (ti nzoye), Ennoia (ti mungo tele kue na kusala) na Episteme (ti hingango ye wala gbungo nda ti ye). A lingbi ti wara angbele statue ni so na Musée ti Ephèse na Vienne. Ndulu na tele ti gbagba so ayeke na ngbele Ndo ti batango ambeti ni, mo yeke bâ mbeni porte so akono mingi, a yeke gue na mo na kota ndo ti dengo buze ti kodoro ni. Na tele ti kota ndo so azo ayeke dë buze ti ala dä lakue, a leke akete lege ti tambela so azia mbeni ye na li ni.

Na pekoni, mo yeke bâ lege so a leke ni na apendere vulu tênë na so ague na yanga ti mbeni kota da ti salango athéâtre. Ndangba kua ti konongo yâ ti ndo ni so a sala ni na ngoi ti aRomain, asala si da ni alingbi ti mû wungo ti azo ndulu na 25 000. Na devant ni, a leke gbâ ti apendere pilier, adessin nga na astatue. A yeke ngangu pëpe ti bâ na li kota wuluwulu so Démétrius walekengo astatue ti argent asala si alondo na popo ti azo mingi so abungbi lani kâ.

Lege so alondo na kota da ti salango théâtre ni ti si na ndo ti lutingo ti abateau ayeke pendere mingi. Yongo ti lege ni so ayeke mètre 500 na konongo ti lê ni ayeke mètre 11, a leke apendere pilier na tele ni mbage na mbage. Na popo ti ada so ayeke na tele ti lege ni a leke nga ambeni use, oko ni ayeke na tele ti da ti théâtre ni na use ni ayeke na tele ti ndo ti lutingo ti abateau; a sala ada so use kue ti tene azo atara tele na yâ ni. Lege ni aluti gi na ndo so kota porte ti gbagba ti ndo ti lutingo ti abateau ni ayeke dä. Porte so ayeke tongana mbeni yanga ti porte so amû lege na zo ti gue na akodoro ti dunia mobimba, na a yeke na ndo so si e hunzi kete tambela so e sala ni ti bâ aye ti dongo bê so angbâ na peko ti tingo ti Ephèse. A yeke wara na yâ ti Musée ti Ephèse na Vienne mbeni dessin ti keke nga na aye mingi so alondo na ngbele gbata so.

Guengo ti bâ ndo na yâ ti musée ni nga bango statue ti Artémis so ayeke kâ, alingbi ti mû maboko na mbeni zo ti bi bê na ndo gbungo ngangu ti aChrétien giriri na Ephèse. Ala yeke biani lani na yâ ti mbeni gbata so azo ti ndo ni abi tele ti ala mingi na salango ye ti ayingo sioni nga so sioni bibe ti lege ti vorongo Nzapa avuko lê ti azo ti kodoro ni. Azo ti vorongo Artémis asala lani ngangu mingi na fango tënë ti Royaume (Kusala 19:19; aEphésien 6:12; Apocalypse 2:1-3). Na yâ ti mbeni sioni kodoro tongaso, a zia lani na sese gere ti tâ vorongo. Fade vorongo tâ Nzapa so ayeke sö benda na ngoi so vorongo ti wataka ti laso ayeke tï tongana ti so asi na vorongo Artémis giriri.​—Apocalypse 18:4-8.

[Carte/Foto na lembeti 26]

Ti bâ ni mbilimbili, bâ mbeti ni)

MACÉDOINE

Ngu Vuko

ASIE MINEURE

Ephèse

Ngu ti Méditerranée

EGYPTE

[Foto na lembeti 27]

Ye so angbâ na peko ti temple ti Artémis

[Afoto na lembeti 28, 29]

1. Ndo ti batango mbeti ti Celse

2. Statue ti Arete na bango ni ndulu

3. Lege so ague na kota da ti théâtre ni