Mbaï ti Fini

Mbi wara ngia mingi na yâ ‘fini ti laso’!

TËNË TI TED BUCKINGHAM

Mbi yeke lani na yâ kua ti ngoi kue a sala ngu omene nga mbi sala mariage a sala nze omene si lani kobela ti polio amû mbi. Ye ni asi lani na ngu 1950, na mbi yeke gi na ngu 24 senge. Nze gumbaya so mbi sala na hôpital amû lani na mbi ngoi mingi ti gbu li na ndo fini ti mbi. Na akpale so seni ti mbi ayeke na ni fadeso, fade kekereke ti mbi na ti wali ti mbi Joyce ayeke duti tongana nyen?

NA NGU 1938, babâ ti mbi so tënë ti Nzapa agbu bê ti lo lâ oko pëpe awara buku Gouvernement.a Peut-être aye ti wusuwusu so poroso aga na ni nga na bira so ayeke bembe ndo lani apusu lo ti wara mbeti ni. Me ti so mbi hinga, lo diko même ni oko pëpe, me mama ti mbi so aye tënë ti Nzapa mingi adiko ni. Lo sala ye hio na pekoni. Lo zia ti gue na Église Anglicane atâa so Babâ akanga lege na lo, na lo ga lani mbeni Témoin ti Jéhovah be-ta-zo juska na kuâ ti lo na ngu 1990.

Mama ague na mbi na kozo bungbi ti mbi na Da ti Royaume so ayeke na Epsom, na mbongo ti gbata ti Londres. Aita asala bungbi lani na yâ ti mbeni ngbele magazin, na e mä mbeni disque ti mbeni diskur ti J. F. Rutherford, so ayeke bâ ndo lani na ndo kusala ti aTémoin ti Jéhovah na ngoi ni kâ. Ye so mbi mä apika lani bê ti mbi mingi.

Alê ti ngombe so alapara ayeke tuku lani na ndo gbata ti Londres asava oko pëpe teti e. Tongaso na ngu 1940, babâ atene e londo e gue na mbeni ndo so ayeke nzoni, na Maidenhead, kete gbata so ayo kilomètre 45 na do ti Londres. Ye so asala nzoni na e, teti aita 30 ti kongregation so ayeke kâ amû ngangu na e nzoni mingi. Ita Fred Smith, mbeni koli so akpengba na lege ti yingo so awara batême na ngu 1917, abi bê ti lo na mbi na lo fa na mbi tongana nyen ti ga mbeni nzoni wafango tënë. Laso, mbi ngbâ ti kiri singila na lo ndali ti tapande ti lo na mungo maboko ti ndoye ti lo.

Mbi ga wakua ti ngoi kue

Mbeni lâ so ndo adë na mars ti ngu 1941, tongana mbi yeke na ngu 15, a batize mbi na yâ bale ti Tamise. Na ngoi ni so, yaya ti mbi Jim amû kusala ti ngoi kue. Laso, lo na wali ti lo Madge ayeke lango na gbata ti Birmingham, na peko ti so ala mû fini ti ala kue ti sala kua ti Jéhovah na yâ acirconscription na adistrict na yâ kodoro ti Grande Bretagne kue. Ngambe ti mbi Robina na koli ti lo Frank, ala nga angbâ ti sala na Jéhovah be-ta-zo.

Mbi yeke sala lani kua tongana wabango lege ti acompte ti mbeni wafungo abongo. Mbeni lâ, kota wayinda ni ahiri mbi na biröo ti lo, na lo hunda na mbi ti ga wavongo akungba ti ndokua ni, ye so ayeke mû fade na mbi lege ti ga kota zo. Ye oko, teti mbeni ngoi, mbi pensé ti mû peko ti ita ti mbi ti koli, na tongaso, yeke, mbi ke ye so patron ahunda na mbi ti sala na fango na lo nda ni. Me bê ti mbi adö ti bâ so lo gonda mbi teti so mbi ye ti sala kusala ti aChrétien so aga na ngia na zo. Ni la, na peko ti kota bungbi ti district na Northampton na ngu 1944, mbi ga wakua ti ngoi kue.

Kozo ndo so a tokua mbi dä ayeke Exeter, na kodoro ti Devon. Na ngoi ni so, a yeke leke gbata ni yeke yeke na peko ti abombe so a bi na ndo ni. Mbi yeke lango lani na yâ mbeni da so apionnier use, Frank na Ruth Middleton, ayeke dä kozoni; ala sala nzoni na mbi mingi. Mbi yeke lani gi na ngu 18, na mbi hinga ye mingi pëpe na ndo sukulango bongo nga na tongo kobe; me na pekoni mbi maï akode ti mbi.

Kamarade ti mbi ti fango tënë ayeke lani Victor Gurd, so ayeke na ngu 50; lo yeke zo ti kodoro ti Irlande na lo to nda ti fa tënë ngbele ye na ngu 1920. Lo fa na mbi ti leke yâ ti ngoi ti mbi nzoni, ti maï mbeni kota nzara ti dikongo Bible na ti mû na nene ni aBible nde nde nde. Na yâ ti angu so kue mbi wara afango ye ti lo, kpengba tapande ti Victor ayeke lani tâ ye so mbi yeke na bezoin ni.

Kpale ti dutingo nde tongana Chrétien

Bira aga lani ndulu ti hunzi, me akota zo ti kodoro angbâ gi ti ro amaseka ti lï turugu. Mbi gue na gbele ngbanga ti gbata ti Maidenhead na ngu 1943, ndo so kâ mbi fa polele so, teti mbi yeke wakua ti nzo tënë ti Nzapa, kua ti turugu abâ mbi pëpe. Atâa so ala ke tënë ti mbi ni, mbi mveni mbi gue na Exeter ti sala kua ti mbi ti fango tënë. Tongaso, a yeke lani kâ si na nda ni a mû yanga na mbi ti gue na gbele ngbanga ti gbata ni. Na fango ngbanga ti kanga ti nze omene ti kua ti ngangu na li ti mbi, wafango ngbanga ni atene na mbi so bê ti ni aso teti ni lingbi ti sala mingi ahon so pëpe. Na peko ti kanga ni, a kiri a tokua mbi na kanga teti nze osio na ndo ni.

Teti mbi yeke lani gi mbi oko Témoin ti Jéhovah na da ti kanga ni, asinziri ni ayeke hiri mbi Jéhovah. A yeke lani ye ti kamene ti yeda na iri so na ngoi ti hiringo azo, me a yeke mbeni nzoni ye ti mä dingo iri ti Nzapa lango oko oko! Ye so amû lege na tanga ti azo ti kanga ni ti hinga so a yeke lani ndali ti dutingo ti mbi tongana Témoin ti Jéhovah si a bi mbi na popo ti ala. Na pekoni, a tokua Norman Castro na yâ oko da ti kanga so mbi yeke dä, na iri ti Jéhovah ni agbian ti ga Moïse na Aaron.

A zi mbi na Exeter na a tokua mbi na Bristol, nga na nda ni na da ti kanga ti Winchester. Dutingo ti e ayeke lani nzoni kue pëpe, me a mû maboko na e ti wara atënë ti ngia dä. Mbi na Norman e yeke lani na ngia ti sala Mémorial legeoko na da ti kanga. Francis Cooke, so aga ti bâ e, amû mbeni nzoni diskur na e.

Agbiango ye so aga na peko ti bira

Na kota bungbi ti district ti Bristol na ngu 1946 (na Anglais), so buku ti manda na Bible “Que Dieu soit reconnu pour vrai!” asigigi, mbi tingbi tele na mbeni pendere maseka-wali, Joyce Moore, so ayeke sala kua ti pionnier na Devon. Songo ti e amaï, na e sala mariage ngu osio na pekoni na gbata ti Tiverton, ndo so mbi yeke dä ngbele ye na ngu 1947. E lango lani na yâ ti mbeni dä so e loué ni 655F CFA yenga oko oko. Gigi anzere lani mingi na e!

Na yâ kozo ngu ti mariage ti e, e londo e gue na mbongo ti gbata ti Brixham, ndo so kâ akode ti gbungo asusu na akota mangboko abâ gigi. Ye oko, e duti kâ ade ti ninga pëpe si kobela ti polio amû mbi na ngoi so e londo ti gue na kota bungbi ti Londres. Mbi yeke lani na popo ti kuâ na zingo. Nze gumbaya na pekoni, mbi sigigi na hôpital tongana ti so mbi tene na li ni fade. Maboko ti mbi ti koti na agere ti mbi use kue abuba mingi, na angbâ juska laso, na mbi yeke tambela lani na keke. Wali ti mbi ayeke lani nzoni kamarade ti mbi na lo mû ngangu na mbi lakue, mbilimbili teti lo wara lege ti ngbâ na yâ kusala ti ngoi kue. Me e yeke sala nyen fadeso? Kete tongaso, mbi bâ so tïtî Jéhovah ayeke ndulu lâ oko pëpe.

Na ngu ti pekoni, e gue na mbeni assemblée na Wimbledon, na Londres. Mbi yeke tambela lani sân ti gbu keke. Kâ, e wara Pryce Hughes, so ayeke surveillant ti kusala ti fango tënë na Grande Bretagne. Hio tongaso lo bala mbi: “Hé! E yeke na bezoin ti mo ti sala kua ti circonscription!” Ade mbi wara mbeni tënë ti kpengbango zo tongaso pëpe! Me seni ti mbi azi lani lege na mbi ti sala ni? Mbi na Joyce e hunda tele ti e na ndo tënë ni, me na peko ti yenga oko ti fango ye so e wara nga na ziango bê kue na Jéhovah, e mû lege ti mbongo ti Angleterre, ndo so kâ a tokua mbi tongana surveillant ti circonscription. Na ngoi ni so, mbi yeke lani gi na ngu 25, me mbi ngbâ ti dabe ti mbi na nzobe nga na be-nze-pepe ti aita so amû maboko na mbi mingi, na mbi kiri singila na ala mingi.

Na ando kue so mbi na Joyce e si dä, e bâ so salango vizite na akongregation apusu e ndulu mingi na aita ti e Chrétien kue. E yeke lani na kutukutu pëpe, tongaso e sala voyage gi na train wala na bus. Atâa so mbi ngbâ lani ti sala hange na kpale ti peko ti kobela ti mbi, e sala kusala ti e juska na ngu 1957. Fini ti e asi lani singo na kusala, me na ngu ni so mbeni kota ye asi.

E ga missionnaire

Bê ti e anzere mingi na warango tisango ndo ti gue na klase 30 ni ti Ekole ti Galaad. Mbi yeke tiri lani nzoni na kpale ti seni ti mbi, tongaso na ngia mbi na Joyce e yeda na tisango ndo ni. Na lege ti aye so asi na e, e hinga lani so Jéhovah ayeke mû na e ngangu lakue tongana e sala ye so lo ye. Nze oku ti ngangu fango ye na Ekole ti Mandango Bible ti Société Watchtower, so ayeke na kodoro ti New York, aninga oko pëpe. A-élève ni ayeke lani mingi ni akoli na awali so asala mariage awe na ala yeke na yâ kusala ti circonscription wala ti district. Na ngoi so a hunda zo wa si aye ti gue tongana missionnaire na mbeni kodoro wande, e yeke lani na popo ti ala so ayeda hio. E gue ti e na ndo wa? Na Ouganda, na mbage ti tö ti Afrika!

Teti a kanga lege na kusala ti aTémoin ti Jéhovah na Ouganda na ngoi ni so, a hunda na mbi ti gue na kodoro ni na ti gi mbeni kua ti nginza. Na peko ti mbeni yongoro voyage na train nga na bateau, e si na Kampala. Akota zo ti bango lege ti awande so aga na kodoro ni aye ti bâ e pëpe na ala zi lege na e ti ngbâ gi teti anze mingi pëpe. Na pekoni, a hunda na e ti londo na kodoro ni. Ndali ni, kota ndokua ti e na Brooklyn atene na e ti gue na Rhodésie ti Banga (so aga laso Zambie). A yeke lani kota ye mingi ti tingbi tele na afon e osio ti Ekole ti Galaad: Frank na Carrie Lewis, nga Hayes na Harriet Hoskins. Kâ, a kiri a tokua e kete na pekoni na Rhodésie ti Mbongo (so aga laso Zimbabwe).

E gue na train na e bâ ti kozoni apendere ngu ti Chute ti Victoria kozo si e si na Bulawayo. E lango teti mbeni ngoi na da ti sewa ti McLuckie, so ayeke na popo ti akozo Témoin ti Jéhovah so alango na gbata ni. A yeke mbeni matabisi teti e ti hinga ala nzoni na yâ angu 16 so aga na pekoni.

E gbian dutingo ti e alingbi na ni

Na peko ti ayenga use ti fango ye na e ti hinga territoire ti azo ti Afrika, a mû na mbi kusala ti surveillant ti district. Fango tënë na ngonda na Afrika ahunda ti mû ngu, kobe, aye ti lango, abongo ti mo, ye ti salango na limon na mbeni kete groupe teti courant nga na ambeni ye so zo ayeke na bezoin ni. E zia aye so kue na ndo mbeni ngangu kutukutu so amû e ti gue na ni na ndo alege so adû na akutu ahon ndo ni.

Mbi yeke sala kua na tele ti asurveillant ti circonscription so ayeke azo ti Afrika, na Joyce amû lani maboko na awali nga na amolenge ti ala so ayeke sala voyage legeoko na e. Salango voyage na yâ abenyama ti Afrika anze zo mingi, mbilimbili na gbe ti lâ, me kete na pekoni, mbi bâ so ndo ni asala nzoni na seni ti mbi, na bê ti mbi anzere mingi.

Mingi ni, azo aduti na yâ ti nzinga. Azo mingi agbu tënë ti aye ti akotara ngangu nga na ambeni tënë so ayeke sala ngangu na ndo ti zo na ala mû awali mingi; ye oko, ala bâ Bible na nene ni mingi. Na ambeni ndo, a yeke sala abungbi ti kongregation na gbe ti akota keke, na bï a yeke kanga alampe na nduzu ti bâ na ndo. Na mandango Bible na gigi na gbe ti atongoro na bï, e bâ lakue nene ti duti na kota yekiango ndo teti Nzapa ndali ti pendere mbage ti création ti lo so.

Fango alimon ti Société Watch Tower na yâ akodoro so a bata ni nde ndali ti ambeni mara aduti lani mbeni ye so asi na e so e lingbi ti girisa ni pëpe. Mbeni kongregation alingbi ti duti na aita 30 tongaso, me na angoi ti fango limon so, e lingbi ti ku ti wara azo 1 000 wala même ahon so!

Na ngoi so lâ asu mingi, kobela alingbi ti si, me a yeke biani kota ye ti bâ aye na nzoni lê. Mbi na Joyce e manda ti hon ndo ti akpale ni nzoni: mbi yeke tiri lani ngoi na ngoi na kobela ti palu, na Joyce atiri ti lo na a-amibe.

Na pekoni, a hiri e na Béthel na kota gbata ti Salisbury (so aga fadeso Harare), ndo so kâ a duti mbeni matabisi ti sala kua na tele ti ambeni wakua be-ta-zo ti Jéhovah, so na popo ti ala Lester Davey, na George na Ruby Bradley. Ngorogbia ti kodoro ni asoro mbi tongana wasalango mariage, ye so amû lege na mbi ti mû li ni na amariage ti aita ti Afrika, na tongaso ti kpengba songo ti mariage ti aChrétien na yâ ti akongregation. Ngu kete na pekoni, mbi wara mbeni matabisi ti kusala nde: ti gue ti bâ akongregation kue ti kodoro ni so ayeke tene ambeni yanga ti kodoro nde tongana Anglais. Teti angu bale-oko na ndo ni, mbi na Joyce e yeke na ngia ti hinga aita ti e na yâ kusala so, na e duti na ngia ti bâ guengo na li ni ti ala na lege ti yingo. Na yâ angoi so, e bâ nga aita ti e ti Botswana na ti Mozambique.

Guengo ti e na mbeni fini ndo

Na peko ti angu mingi so amû na e ngia na mbongo ti Afrika, a tokua e na Sierra Leone, na do ti Afrika, na ngu 1975. A zia e na Béthel ti sala kua na yâ fini territoire ti e, me kusala ni angbâ gi na ndo so pëpe. Mbi tï lani kobela na mbi woko ndali ti mbeni ngangu palu so abi mbi, si na nda ni a lingbi lani mbi gue na Londres ti kaï kobela ni; kâ a tene na mbi so mbi yeke kiri mbeni pëpe na Afrika. Vundu agbu lani e mingi, me a yamba mbi na Joyce nzoni mingi na yâ sewa ti Béthel ti Londres. Gbâ ti azo vuko so ayeke na yâ ti akongregation na Londres asala si e bâ tele ti e tâ na kodoro ti ala. Tongana seni ti mbi aga nzoni, e gbian aye si a lingbi na kusala ti lâ oko oko, na a hunda lani na mbi ti bâ ndo na ndo biröo ti vongo akungba ti Béthel. Na bango guengo na li ni so asi na yâ ti angu kue so aga na pekoni, kusala so a mû na mbi anzere mingi.

Na tongo nda ti ngu 1990, wali ti mbi Joyce atï kobela so andu akamba ti mongoli ti lo, na lo kui na ngu 1994. Lo yeke lani mbeni wali ti ndoye nga be-ta-zo, so ayeke lakue ndulu ti gbian aye so a hunda na gbele aye so ayeke si lani na e. Ti sala ye na yâ mara ti vundu tongaso, mbi bâ so a yeke kota ye ti bata mbeni nzoni bango ndo na lege ti yingo nga teti kekereke. Na sambelango Jéhovah ti bata mbeni nzoni kapa ti akusala ti yingo, so na popo ni fango tënë, a mû nga maboko na mbi ti duti lakue na aye ti salango ni.​—aProverbe 3:5, 6.

Salango kua na Béthel ayeke mbeni matabisi nga amû na zo mbeni pendere dutingo. Amaseka ayeke mingi ti sala kua na ala nga ti kangbi legeoko na ala aye so amû ngia na bê. Mbeni oko ti adeba nzoni ni ayeke wungo ti agene so e yeke wara ge na Londres. Ngoi na ngoi, mbi yeke bâ akamarade ti mbi ti akodoro ti Afrika so mbi fa tënë ândö dä, na mbi kiri mbi dabe ti mbi na ngia nga na angoi so e na ala e duti. Aye so amû maboko na mbi ti ngbâ ti wara ngia mingi na yâ ‘fini ti laso’ na ti bâ na beku “fini so ayeke ga.”​—1 Timothée 4:8.

[Akete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 25]

Mbi na mama ti mbi na ngu 1946

[Foto na lembeti 26]

Mbi na Joyce na lâ ti mariage ti e na ngu 1950

[Foto na lembeti 26]

Na kota bungbi ti Bristol na ngu 1953

[Afoto na lembeti 27]

Kusala na groupe so ayo (na nduzu ge) nga na mbeni kongregation (na gati) na Rhodésie ti Mbongo, so aga fadeso Zimbabwe