Tënë ti Jéhovah ayeke na fini

Akota tënë ti kozo mbeti ti aGbia

“TONGANA azo ti mbilimbili awu, azo aduti na ngia, me tongana zo ti sioni akomande, azo abima.” (aProverbe 29:2). Kozo mbeti ti aGbia afa na ngangu tâ tënë ti mato so. A sala tënë ti mbaï ti fini ti Salomon, so na ngoi ti lengo gbia ti lo, Israël ti giriri aga mbeni mara so amaï mingi na aduti na siriri. Kozo mbeti ti aGbia asala nga tënë ti kangbingo yâ ti mara ni na peko ti kuâ ti Salomon nga ti agbia 14 so aga na peko ti lo, ambeni ayeke ti Israël na ambeni ayeke ti Juda. Na popo ti agbia so kue, gi use si angbâ lakue be-ta-zo na Jéhovah. Na ndo ni, mbeti ni asala tënë ti kusala ti aprophète omene, so na popo ni Elie.

A yeke Jérémie si asû kozo mbeti ti aGbia na sese ti Juda nga na Jérusalem. Mbaï ni afa aye so asi na yâ ti angu 129 tongaso, ti londo na ngu 1040 ti si na ngu 911 kozoni na ngoi ti e. Na ngoi so lo bungbi atënë ni kue na yâ ti buku oko, Jérémie abâ biani ambeni ngbele buku tongana “mbeti ti kusala ti Salomon”. “Mbeti ti kusala ti Salomon” so nga na ambeni nde ayeke dä laso mbeni pëpe.​—1 aGbia 11:41; 14:19; 15:7.

MBENI GBIA TI NDARA AMAÏ SIRIRI NA MOSORO

(1 aGbia 1:1–11:43)

Kozo mbeti ti aGbia ato nda ni na mbeni tënë so agboto lê na ndo tarango mungo mbata ti gbia na ngangu ti Adonija, molenge ti David, na tïtî babâ ti lo. Prophète Nathan asala hio si ye so lo leke ti sala atï, na molenge ti David, Salomon, aga gbia. Bê ti Jéhovah anzere na sambela ti fini gbia ni na Lo mû na lo “bê ti ndara na bê ti hinga ye” legeoko na “mosoro na yango-iri”. (1 aGbia 3:12, 13). Ndara ti gbia ni, mara ni ayeke use pëpe, mosoro ti lo ahon ndo ni. Israël aduti na siriri nga awara mosoro.

Na popo ti apialo ti lekengo ada, Salomon asala temple ti Jéhovah nga na ada nde nde ti kua ti ngorogbia. Jéhovah adë bê ti Salomon, lo tene: “Fade Mbi sala si trône ti royaume ti mo ayeke na ndo Israël lakue,” me gi tongana lo ngbâ ti mä yanga (1 aGbia 9:4, 5). Tâ Nzapa agboto nga mê ti lo na ndo asioye ti peko ti kengo yanga. Ye oko, na nda ni Salomon amû gbâ ti awali wande, so asala si lo voro anzapa ti wataka na lâ ti mbakoro ti lo. Jéhovah amû prophétie so fade yâ ti royaume ti lo akangbi. Na ngu 997 kozoni na ngoi ti e, Salomon akui, na peko ti angu 40 ti lengo gbia ti lo. Molenge ti lo Roboam ako na ndo mbata ti gbia ni.

Kiringo tënë na atënë na ndo Bible:

1:5​—Ngbanga ti nyen Adonija atara lani ti mû mbata ti gbia ni na ngoi so David angbâ na fini? Bible afa nda ni pëpe. Ye oko, a yeke na lege ni ti tene so teti ayaya ti Adonija ti koli Amnon na Absalom akui lani awe, peut-être legeoko nga na Kiléab, Adonija apensé so lo yeke na droit ti ga gbia teti lo yeke yaya ti tanga ti amolenge ti David so angbâ na fini (2 Samuel 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17). Ndali ti so lo wara mungo maboko ti ngangu mokonzi ti aturugu Joab nga ti kota prêtre Abiathar, Adonija abâ peut-être so fade pialo ti lo ni ayeke ga nzoni. Bible atene pëpe wala lo hinga lani tënë ti bê ti David so aye ti lo Salomon si amû mbata ti gbia ni. Ye oko, Adonija atisa pëpe Salomon nga na ambeni zo so angbâ be-ta-zo na David na matanga ti anyama so lo ‘fâ’. (1 aGbia 1:9, 10). So aye ti fa so lo bâ lani Salomon tongana mbeni wato.

1:49-53; 2:13-25​—Ngbanga ti nyen Salomon afâ Adonija na peko ti so lo pardone lo? Atâa so Bath-Séba ahinga lani ye dä pëpe, Salomon ahinga ye so ayeke na peko ti hundango ye ti Adonija ti tene lo Bath-Séba lo hunda gbia ti mû na lo Abisag ti ga wali ti lo. Atâa so David abungbi lani na lo koli na wali pëpe, a bâ pendere Abisag tongana oko ti awali ti David. Salango ye ti ngoi ni kâ ahunda lani ti tene Abisag aga wali ti lo so ayeke héritier ti David. Peut-être Adonija apensé so, na mungo Abisag tongana wali ti lo, lo lingbi ande ti sala mbeni ye ti ga gbia ni. Na bango hundango ye ti Adonija tongana mbeni gingo lege ti mû mbata ti gbia ni, Salomon azi pardon ni.

6:37–8:2​—Lawa si a mû temple ni na Jéhovah? A hunzi ti leke temple ni na nze miombe ni ti ngu 1027 kozoni na ngoi ti e, na ngu 11 ni ti lengo gbia ti Salomon. A bâ so gango na akungba ti yâ ni nga na lekengo ambeni ye amû lani nze 11. A lingbi ti tene so mungo temple ni na Jéhovah atambela na nze mbasambala ni ti ngu 1026 kozoni na ngoi ti e. Mbaï ni afa ambeni pialo ti lekengo aye na peko ti hunzingo ti temple kozo ti sala tënë ti zingo yanga ni, ti fa biani tënë ti kusala ti lekengo ada.​—2 Chronique 5:1-3.

9:10-13​—So Salomon amû lani agbata 20 ti kodoro ti Galilée na matabisi na Hiram, gbia ti Tyre, a lingbi biani na ndia ti Moïse? A lingbi ti bâ ndia so ayeke na Lévitique 25:23, 24 tongana mbeni ndia so andu gi asese so azo ti Israël ayeke lani na ndo ni. Peut-être agbata so Salomon amû na Hiram ayeke awande si alango na yâ ni, atâa so ala yeke na yâ ti Sese ti Zendo ni (Exode 23:31). A lingbi nga ti bâ salango ye ti Salomon tongana tingo ti lo na gbele salango ye kue so Ndia ahunda, tongana ti ‘bata ambarata mingi pëpe’ nga ti mû awali mingi pëpe (Deutéronome 17:16, 17). Atâa tënë ni ayeke tongana nyen, Hiram ake lani matabisi ni. Peut-être apaïen so ayeke lango lani dä abata agbata ni nzoni pëpe, wala peut-être agbata ni ayeke na nzoni place pëpe.

11:4​—A yeke ngbanga ti so lo woko na lâ ti mbakoro ti lo si Salomon angbâ be-ta-zo pëpe? Tënë ni ayeke peut-être tongaso pëpe. Salomon angbâ lani maseka mingi na ngoi so lo komanse ti lë gbia, na atâa so lo lë gbia ngu 40, lo ga kangba mingi pëpe. Na ndo ni, lo zia ti voro Jéhovah kue pëpe; na bango aye ni, lo tara lani ti bungbi vorongo ti anzapa nde nde.

Aye ti manda teti e:

2:26, 27, 35. Ye so Jéhovah atene kozoni aga lakue tâ tënë. Zingo Abiathar, mbeni hale ti Eli, asala si “tënë so L’Eternel afa . . . tënë ti azo ti da ti Eli” aga tâ tënë. Mungo Tsadok hale ti Phinéas na place ti Abiathar aga tâ tënë alingbi na Nombre 25:10-13.​—Exode 6:25; 1 Samuel 2:31; 3:12; 1 Chronique 24:3.

2:37, 41-46. Bâ tongana nyen a yeke sioni ti pensé so mo zo mo lingbi ti ke yanga ti Nzapa sân ti wara sengo ndo na pekoni! Ala so na mbana ague nde na ‘kete lege so ague na fini’, fade ala bâ pasi ti peko ti desizion so ala mû na lege ti ndara pëpe.​—Matthieu 7:14.

3:9, 12-14. Jéhovah ayeke kiri tënë na asambela ti bê kue ti awakua ti lo so ahunda ndara, hingango ndo nga na fango lege ti sala na kusala ti lo.​—Jacques 1:5.

8:22-53. So tâ bê ti kiri singila si Salomon afa na Jéhovah: Nzapa ti nzobe, Nzapa so asala si azendo ti lo aga tâ tënë nga Lo so amä sambela! Gbungo li na ndo sambela ti Salomon ti mungo temple ni na Nzapa ayeke kono ande singila ti e teti aye so nga teti ambeni mbage ti salango ye ti Nzapa.

11:9-14, 23, 26. Na ngoi so Salomon aga wakengo yanga na yâ andangba ngu ti gigi ti lo, Jéhovah asala si awato alondo na tele ti lo. Bazengele Pierre atene: “Nzapa ake azo ti kpengba li, me Lo mû grâce na azo so ayeke na tâ be-ti-molenge.”​—1 Pierre 5:5.

11:30-40. Gbia Salomon agi lani ti fâ Jéroboam ndali ti prophétie so Ahija atene na ndo Jéroboam. Bâ tongana nyen gbia ni achangé, tongana ngu 40 kozoni lo ke lani ti futa kula na tele ti Adonija nga na ambeni zo ti gbengo lingo so abungbi na lo! (1 aGbia 1:50-53). Gbiango ye so asi ndali ti so lo gue yongoro na Jéhovah.

YÂ TI ROYAUME NI AKANGBI

(1 aGbia 12:1–22:53)

Jéroboam na azo ti kodoro ni aga na gbele Gbia Roboam na ala hunda lo ti zi mbage ti kusala ti ngangu so babâ ti lo Salomon azia na ndo ti ala. Ahon ti yeda na tënë ti ala ni, Roboam aso na ndo ti ala na tenengo so fade ni yeke zia si kusala ti ala ni ane ahon ti kozo. Yâ ti royaume ni akangbi awe. Roboam akomande na ndo royaume ti mbongo, so abungbi amara ti Juda na ti Benjamin, na Jéroboam alë gbia na ndo royaume ti amara bale-oko ti banga ti Israël.

Ti sala si mara ni azia ti gue na Jérusalem ti voro Nzapa, Jéroboam azia amolenge ti bagara ti lor use: oko na Dan na mbeni na Béthel. Agbia so aga na peko ti Jéroboam ayeke: Nadab, Baésa, Ela, Zimri, Thibni, Omri, Achab na Achazia. Na sese ti Juda, Abijam, Asa, Josaphat na Joram alë gbia na peko ti Roboam. Aprophète so asala kua na lâ ti agbia so ayeke Ahija, Sémaja na mbeni prophète so a fa iri ti lo pëpe, nga Jéhu, Elie na Michée.

Kiringo tënë na atënë na ndo Bible:

18:21​—Na ngoi so lani prophète Elie ahunda na mara ni ti soro na popo ti Jéhovah na Baal, ngbanga ti nyen ala duti kpô? Peut-être ala bâ so ala mû pëpe na Jéhovah tâ vorongo so lo hunda, na tongaso ala bâ so ala sala sioni. Wala peut-être yingo-ti-hinga ti ala akpengba mingi si fadeso ala bâ sioni oko pëpe ti voro Baal andâ ala tene na oko ngoi ni so ala voro Jéhovah. A yeke gi na peko ti so Jéhovah afa ngangu ti lo na gigi si ala tene: “[Jéhovah, NW ], Lo yeke Nzapa! [Jéhovah, NW ], Lo yeke Nzapa!”​—1 aGbia 18:39.

20:34​—Na peko ti so Jéhovah amû songo benda na Achab na ndo ti azo ti Syrie, ngbanga ti nyen Achab afâ lani pëpe gbia ti ala Ben-Hadad? Ahon ti tene lo fâ Ben-Hadad, Achab ate mbele na lo ti tene alege ti li-kodoro ti Syrie, Damas, aga ti Achab, biani ti zia ando ti dengo buze wala agala dä. Kozoni, babâ ti Ben-Hadad ayeke lani na alege ti lo mveni na Samarie teti dengo buze. Tongaso, a zia Ben-Hadad na fini ti tene Achab azia nga ando ti dengo buze na Damas.

Aye ti manda teti e:

12:13, 14. Tongana e yeke mû akota desizion na yâ fini ti e, a lingbi e gi wango na tele ti azo ti ndara na so ayeke abiazo, so ahinga ye nzoni na ndo Mbeti ti Nzapa na so amû na nene ni mingi akpengba-ndia ti Nzapa.

13:11-24. Mbeni wango wala mbeni tënë so akpa mbeni ye so kite ayeke na pekoni, même tongana a londo na mbage ti mbeni ita so amû ni na bê ti lo kue, a lingbi a bâ yâ ni nzoni na lege ti Tënë ti Nzapa.​—1 Jean 4:1.

14:13. Jéhovah agi ye so ayeke nzoni na yâ e. Atâa ye ti nzoni so lo bâ ayeke kota pëpe, lo lingbi ti sala si a kono teti e yeke sala ye kue so e lingbi ti sala ti voro lo.

15:10-13. A lingbi e ke na ngangu tënë ti a-apostat, me e maï tâ vorongo.

17:10-16. Wali-mua ti Sarepta ahinga Elie tongana prophète na lo yamba lo na da ti lo tongaso, na Jéhovah ahiri deba nzoni na ndo kusala ti mabe ti lo. Laso, Jéhovah ayeke bâ akusala ti mabe ti e, na lo yeke futa ala so amû maboko na kusala ti Royaume na alege nde nde.​—Matthieu 6:33; 10:41, 42; aHébreu 6:10.

19:1-8. Tongana e yeke hu pono ndali ti ngangu kangango lege, e lingbi ti zia bê ti e na ndo mungo maboko ti Jéhovah.​—2 aCorinthien 4:7-9.

19:10, 14, 18. Atâ wavorongo Nzapa angbâ lâ oko pëpe gi ala oko. Ala yeke na Jéhovah nga na songo ti aita ti sese kue na tele ti ala.

19:11-13. Jéhovah ayeke pëpe angangu so ayeke na yâ ti dunia, tongana pupu, bekpa na ambeni ye tongaso.

20:11. Tongana lani Ben-Hadad apika kate ti lo na ndo futingo Samarie, gbia ti Israël atene na lo: “A lingbi zo so ayeke yü ye ti bira [so lo leke teti bira] ayä iri ti lo mveni pëpe, legeoko tongana zo so ayeke lungula ye ti bira ti lo” na peko ti so lo sö benda. Tongana e tingbi na mbeni fini matabisi ti kusala, a lingbi e kpe ti pika kate ti e na ziango bê na e mveni.​—aProverbe 27:1; Jacques 4:13-16.

A yeke na kota ngele teti e

Tongana lo yeke sala tënë na ndo Ndia so a mû na ndo hoto ti Sinaï, Moïse atene na amolenge ti Israël: “Bâ, laso mbi zia tënë ti nzoni na tënë ti zonga na gbele i; tënë ti nzoni, tongana i mä tënë ti komandema ti L’Eternel Nzapa ti i, so mbi komande i laso; na tënë ti zonga, tongana i mä tënë ti komandema ti L’Eternel Nzapa ti i pëpe, me i zia lege so mbi komande i laso.”​—Deutéronome 11:26-28.

Kota tâ tënë so a gboto lê ti e na ndo ni so, a sigigi polele na yâ kozo mbeti ti aGbia pëpe? Tongana ti so e bâ fade, buku so afa na e nga ambeni kpengba ye ti manda. Tënë ti lo ayeke biani na fini na ayeke na ngangu.​—aHébreu 4:12.

[Foto na lembeti 29]

Temple nga na ambeni da so Salomon aleke

[Foto na lembeti 30]

Na peko ti so Jéhovah afa na gigi ngangu ti lo, azo ni adekongo: ‘Jéhovah, Lo yeke Nzapa! Jéhovah, Lo yeke Nzapa!’