Tënë ti Christ amû ndo lani na popo ti aJuif

NA NGU 49, mbeni kpengba bungbi aduti lani na Jérusalem. Jean, Pierre na Jacques, ita ti Jésus, “ala so azo abâ ala tongana apilier” ti kongregation ti akozo Chrétien, ayeke lani na yâ ti bungbi so nga. Ambeni zo so aga na bungbi ni na so Bible afa iri ti ala ayeke bazengele Paul na kamarade ti lo Barnabas. Ye so ala leke ti bâ na ngoi ti kpengba bungbi ni ayeke lege ti kangbi yâ ti kota territoire ni si a fa tënë dä nzoni. Paul afa ye so asi lani, lo tene: “Ala balao mbi na Barnabas na maboko ti koti na beoko, si e lingbi gue na aGentil, na ala gue na azo ti ganza.”—aGalate 2:1, 9.a

E lingbi ti gbu nda ti mango tele ti ala so tongana nyen? Tongana nyen a kangbi lani yâ ti territoire ni? Territoire ti aJuif na azo so agbian ti ga aJuif ayeke nde na ti azo ti ambeni mara nde? Wala ala mä tele ti kangbi gi yâ ti territoire ni awe? Ti wara nzoni kiringo tënë ni, a lingbi e bâ mbaï ti aJuif so azia lani Palestine na ague na kodoro wande.

Akodoro so aJuif ayeke dä na ngoi ti akozo Chrétien

Na ngoi ti akozo Chrétien wungo ti aJuif so ayeke na kodoro wande ayeke oke? Awandara mingi atara ti yeda na ye so mbeni buku (Atlas of the Jewish World ) atene. Buku ni atene: “A yeke ngangu ti fa tâ mbilimbili wungo ti ala. Me, ambeni atara ti fa so ngoi kete kozo na ngu 70, aJuif so ayeke na kodoro ti Judée ayeke kutu use na ndambo na ala so ayeke na yâ ti ambeni mbage ti kodoro-togbia ti Rome awu ahon kutu osio. . . . A lingbi ti tene so na popo ti azo kue ti kodoro-togbia ni, tongana a mû azo 100, ala 10 ayeke aJuif. Me, na yâ ti agbata so ayeke na mbage ti tö, ndo so aJuif mingi ayeke dä, tongana a mû azo 100, aJuif ayeke 25 wala ala hon so.”

Na mbage ti tö, akodoro so aJuif ayeke ândö dä mingi ayeke Syrie, Asie Mineure, Babylone na Egypte; nga mbeni kete wungo ti ala ayeke na Poto. Na popo ti akozo Chrétien so ayeke lani aJuif so ayeke na kodoro wande, ambeni so azo ahinga ala mingi ayeke zo tongana Barnabas so a dü lo na Chypre. Priscille na Aquilas, ayeke azo ti sese ti Pont, me na pekoni ala sala kodoro na Rome. Ambeni zo ni ayeke Apollos zo ti Alexandrie na Paul so lo yeke zo ti Tarse.​—Kusala 4:36; 18:2, 24; 22:3.

A-Juif so aduti na kodoro wande ayeke na aye mingi so atingbi ala na kodoro ti ala. Mbeni oko ayeke nginza ti lampo ti ngu oko oko so ala yeke tokua na temple na Jérusalem. Tokuango nginza ni ayeke mbeni lege so ala yeke mû mbage ti ala na akusala ti temple nga na vorongo Nzapa so ayeke na yâ ni. Na ndo ti tënë so, mbeni wandara so iri ti lo ayeke John Barclay atene: “Aye afa so aJuif so ayeke na kodoro wande ayeke sala ngia pëpe na rongo nginza ti lampo so, nga na ambeni nginza so awamosoro ayeke mû.”

Mbeni ye so atingbi ala na kodoro ti ala ayeke so ngu oko oko aJuif saki mingi ayeke ga na Jérusalem ti sala amatanga. Mo yeke bâ ni na lege ti tondo so ayeke na Kusala 2:9-11 so asala tënë na ndo matanga ti Pentecôte ti ngu 33. A-Juif ti kodoro wande so aga ndali ti matanga ni alondo na Parthie, Médie, Elam, Mésopotamie, Cappadoce, Pont, Asie, Phrygie, Pamphylie, Egypte, Libye, Rome, Crète na Arabie.

Akota zo ti temple na Jérusalem ayeke tokua ambeti na aJuif so ayeke na kodoro wande. Azo ahinga so Gamaliel, maître ti ndia so a sala tënë ti lo na Kusala 5:34, ayeke tokua lani mbeti na Babylone nga na ambeni ndo. Na ngu 59, na ngoi so bazengele Paul asi na Rome tongana zo ti kanga, “akota zo ti aJuif” atene na lo: “Ambeni zo ti Judée ato mbeti ti sala tënë ti mo na e pëpe, na aita so aga na ndo so afa sio tënë wala asala sio tënë na iri ti mo pëpe.” Ye so afa biani atene azo so ayeke na Palestine ayeke tokua lakue ambeti nga na atondo na Rome.—Kusala 28:17, 21.

Bible so aJuif so ayeke na kodoro wande ayeke na ni ayeke Septante, Mbeti ti Nzapa so a mû ni na yanga ti Hébreu na a kiri pekoni na yanga ti Grec. Mbeni buku atene: “A lingbi ti tene so aJuif so ayeke na kodoro wande ayeke diko lani Bible ti Septante nga ala bâ ni tongana Bible so ayeke ndali ti ala.” Akozo Chrétien asala nga kusala mingi na oko Bible so ti fa na ye na azo.

Wabatango bungbi ti akozo Chrétien so ayeke lani na Jérusalem ahinga aye so e sala tënë ni na nduzu ge so nzoni mingi. A-Juif so ayeke na Syrie nga na akodoro so ayeke na pekoni, tongana Damas na Antioche, awara lani nzo tënë awe (Kusala 9:19, 20; 11:19; 15:23, 41; aGalate 1:21). Peut-être ala so aga na kpengba bungbi so a duti lani na ngu 49 aleke kapa ti kusala so ala yeke sala ande. Zia e bâ ye so Bible afa na ndo lege so nzo tënë amû ndo lani na popo ti aJuif nga na azo so agbian ti ga aJuif.

Atambela ti Paul ti bâ aJuif so ayeke na kodoro wande

Mbilimbili kua so a mû lani na bazengele Paul ayeke ‘ti yô iri ti Jésus Christ na ti gue na ni na gbele aGentil, na agbia, na amolenge ti Israël’.b (Kusala 9:15). Na peko ti bungbi so a duti lani na Jérusalem, na ando kue so lo hon dä Paul angbâ ti fa nzo tënë na aJuif so ayeke kâ. (Bâ li ti tënë “Ye so bazengele Paul asala teti aJuif ti kodoro wande”, so ayeke na lembeti 14.) Ye so afa atene mango tele ti ala na ngoi ti bungbi ni ayeke ti kangbi gi yâ ti territoire ni awe. Paul na Barnabas agboto yâ ti kusala ti ala ti missionnaire na akodoro so ayeke na mbage ti do ti kodoro-togbia ti Rome. Tanga ti azo ni asala kusala na Palestine nga na popo ti gbâ ti aJuif so ayeke na yâ ti akodoro so ayeke na mbage ti tö.

Tongana Paul na amba ti lo ato nda ti use tambela ti ala na Antioche ti Syrie, ala hon na yâ ti Asie Mineure ti gue na mbage ti do na ala si na Troas. Ala londo na Troas ala fâ ngu na Macédoine ngbanga ti so ‘bê ti ala afa na ala atene Nzapa ahiri ala ti fa Tene-nzoni na azo ti Macédoine’. Na pekoni, akongregation abâ gigi na yâ ti ambeni gbata ti Poto. Athènes na Corinthe ayeke na popo ti agbata ni so.—Kusala 15:40, 41; 16:6-10; 17:1–18:18.

Na hunzingo ti ota tambela ti Paul, ndulu na ngu 56 na peko ti Christ, lo leke na bê ti lo ti gue ayo na mbage ti do na ti kono yâ ti territoire so a mû na lo na ngoi ti bungbi so aduti na Jérusalem. Paul asû na mbeti: “Mbi yeke na nzara ti fa Tene-nzoni na i so i yeke na Rome” na “fade mbi hon na mbage ti i si mbi gue na sese ti Espagne.” (aRomain 1:15; 15:24, 28). Ka ti gbâ ti aJuif so ayeke lango na mbage ti tö?

A-Juif so alango na mbage ti tö

Na ngoi ti akozo Chrétien, gbâ ti aJuif ayeke na Egypte, mbilimbili na Alexandrie, li-kodoro ni. Gbata ti Alexandrie ayeke lani mbeni kota ndo ti dengo buze nga na ti aye ti ndara. A-Juif saki mingi ayeke kâ, nga asynagogue amû ndo na yâ ti gbata ni. Philon, mbeni Juif so a dü lo na Alexandrie, atara ti fa so na ngoi ni kâ wungo ti aJuif kue so ayeke na Egypte asi kutu oko tongaso. Ambeni mingi alango lani na Libye, so ayeke na tele ti Egypte, ambeni na gbata ti Cyrène nga na akodoro so angoro ni.

Ambeni Juif so aga Chrétien alondo na akodoro so. Bible atene so “Apollos” ayeke lani “zo ti Alexandrie” nga “Lucius”, so amû maboko na kongregation ti Antioche ti Syrie, ayeke zo “ti Cyrène”. (Kusala 2:10; 11:19, 20; 13:1; 18:24). Nde na asango so, Bible asala tënë pëpe na ndo ye so akozo Chrétien asala na Egypte nga na akodoro so ayeke ndulu na ni. Lo sala tënë gi na ndo Philippe so afa tënë na eunuque, zo ti Ethiopie.—Kusala 8:26-39.

Babylone ayeke kodoro so aJuif ayeke ândö dä mingi, nga ambeni ayeke na Parthie, Médie na Elam. Mbeni kota bakari (Encyclopaedia Judaica) atene so wungo ti ala asi 800 000 wala ahon ni. Josèphe, so lo yeke Juif nga lo yeke wasungo mbaï na ngoi ti akozo Chrétien, atene na e so na ngoi ti amatanga so ayeke sala ni ngu oko oko, aJuif saki mingi ayeke londo lani na Babylone ti ga na Jérusalem.

Na popo ti azo so awara batême na Pentecôte ti ngu 33, ambeni alondo na Babylone? E hinga pëpe, me na popo ti azo so amä bazengele Pierre na lango ni so, ambeni alondo na Mésopotamie (Kusala 2:9). E hinga so na ngu 62 ti ga na ngu 64, bazengele Pierre ayeke lani na Babylone. A yeke kâ la si lo sû kozo mbeti ti lo na peut-être use mbeti ti lo nga (1 Pierre 5:13). A bâ Babylone nga na gbâ ti aJuif so ayeke lani kâ tongana territoire so a mû na Pierre, Jean na Jacques na ngoi ti bungbi so a sala tënë ni na yâ mbeti so a tokua na aChrétien ti Galatie.

Kongregation ti Jérusalem na aJuif ti kodoro wande

Jacques, so lo nga kue lo yeke dä na kpengba bungbi so na ngoi ni a bâ tënë ti aterritoire, a yeke sala kua lani tongana surveillant na yâ kongregation ti Jérusalem (Kusala 12:12, 17; 15:13; aGalate 1:18, 19). Lo yeke dä na Pentecôte ti ngu 33, na lo bâ na lê ti lo aJuif saki mingi ti kodoro wande so ayeda na nzo tënë na awara batême.—Kusala 1:14; 2:1, 41.

Na ngoi ni so nga na pekoni, gbâ ti aJuif ayeke ga lani ndali ti amatanga so a yeke sala ni ngu oko oko. Azo ahon ndo ti gbata ni. Tongaso, a lingbi agene so aga angbâ na akete kodoro so angoro Jérusalem wala ala lango na gbe ti atente. Mbeni kota buku (Encyclopaedia Judaica) atene so na ndo ti so ala yeke wara tele na akamarade ti ala, aJuif ti kodoro wande so aga ayeke gue na temple ti voro Nzapa, ti mû asandaga na ti manda Torah wala Ndia.

Kite ayeke dä pëpe so Jacques na ambeni zo ti kongregation ti Jérusalem ayeke gbu lani lege so azi na ala ti fa tënë na aJuif so alondo na kodoro wande si aga. Na peko ti kuâ ti Etienne azo “asala ngangu mingi na église so ayeke na Jérusalem”, tongaso abazengele afa tënë na aJuif ti kodoro wande so aga, me na hange (Kusala 8:1). Kozo na ye ti ngangu so nga na pekoni, tondo ti Bible afa so wâ so aChrétien ayeke na ni ti fa tënë asala si wungo ti ala ague gi na li ni.—Kusala 5:42; 8:4; 9:31.

Nyen la e lingbi ti manda dä?

Akozo Chrétien asala kue ti fa tënë na aJuif na ndo kue so ala yeke dä. Na oko ngoi ni, Paul na ambeni zo ague na mbage ti amara nde so ayeke na Poto. Ala sala ye alingbi na komandema ti Jésus so ahunda na adisciple ti lo ti fa tënë na “amara kue” na ti sala si ala ga adisciple.—Matthieu 28:19, 20.

Ye so e lingbi ti manda na ndo tapande so ala zia ayeke so: ti tene Jéhovah amû maboko na e na lege ti yingo ti lo, a yeke kota ye ti tene e fa tënë gi kirikiri tongaso pëpe, me e leke ni si a tambela na lege ni. E bâ nga aye ti nzoni so zo ayeke wara tongana lo fa tënë na azo so ayeke bâ Tënë ti Nzapa na nene ni, mbilimbili na yâ ti aterritoire so aTémoin ti Jéhovah ayeke dä mingi pëpe. Na popo ti aterritoire so a mû na kongregation ti mo, ambeni ayeke dä so alë mingi ahon atanga ni? A lingbi ti duti ande nzoni ti fa tënë lege mingi mingi na yâ ti aterritoire ni so. Na vaka ti mo, ambeni kpengba ye, tongana mbeni matanga wala bungbi, ayeke duti ande dä na so azo mingi ayeke ga dä? Tongana a yeke tongaso, sala kue ti fa tënë na alege kue so azi nga na yanga ti lege.

Ti wara nzoni na lege ti ye so Bible atene na ndo ti akozo Chrétien, a lingbi e diko gi ni pëpe, me e hinga nga ambeni nzene nzene ye na ndo mbaï ni nga na akodoro ni. Mbeni oko ti agbakuru so alingbi ti kono hingango ye ti e na ndo ni ayeke brochure ‘Voyez le bon pays’ so gbâ ti akarte na afoto ayeke na yâ ni.

[Kete tënë na gbe ni]

[Tënë na lembeti 14]

YE SO BAZENGELE PAUL ASALA TETI AJUIF TI KODORO WANDE

KOZO NA BUNGBI SO ADUTI NA JÉRUSALEM NA NGU 49

Kusala 9:19, 20 Damas — “lo fa tënë na yâ synagogue nde nde”

Kusala 9:29 Jérusalem — “lo degaba na aHelléniste”, aJuif so atene yanga ti Grec

Kusala 13:5 Salamine, Chypre — lo “fa tënë ti Nzapa na yâ synagogue ti aJuif”

Kusala 13:14 Antioche ti Pisidie — lo “lï na yâ synagogue”

Kusala 14:1 Iconium — lo ‘lï na yâ synagogue ti aJuif ’

NA PEKO TI BUNGBI SO ADUTI NA JÉRUSALEM NA NGU 49

Kusala 16:14 Philippes — “Lydie, . . . wali so asambela Nzapa”

Kusala 17:1 Thessalonique — “synagogue ti aJuif ayeke dä”

Kusala 17:10 Bérée — “synagogue ti aJuif”

Kusala 17:17 Athènes — “lo wa aJuif na yâ synagogue”

Kusala 18:4 Corinthe — “lo fa tënë na yâ synagogue”

Kusala 18:19 Ephèse — lo ‘lï na yâ synagogue, na lo wa aJuif ’

Kusala 19:8 Ephèse — “lo lï na yâ synagogue, na lo fa tënë nze ota na mbito pëpe”

Kusala 28:17 Rome — “lo hiri akota zo ti aJuif, na . . . ala bungbi”

[Carte na lembeti 15]

(Ti bâ ni mbilimbili, bâ buku ni.)

Azo so amä nzo tënë na Pentecôte ti ngu 33 alondo na akodoro nde nde

ILLYRIE

ITALIE

Rome

MACÉDOINE

GRÈCE

Athènes

CRÈTE

Cyrène

LIBYE

BITHYNIE

GALATIE

ASIE

PHRYGIE

PAMPHYLIE

CHYPRE

EGYPTE

ETHIOPIE

PONT

CAPPODOCE

CILICIE

MÉSOPOTAMIE

SYRIE

SAMARIE

Jérusalem

JUDÉE

MÉDIE

Babylone

ELAM

ARABIE

PARTHIE

[Akota ngu]

Ngu-ingo ti Méditerranée

Vuko Ngu-ingo

Ngu Bengba

Ngu ti Perse