Tënë ti Jéhovah ayeke na fini

Akota tënë ti buku ti Esdras

TONDO so ayeke na yâ buku ti Esdras ato nda ni na ndo so tondo ti Use Chronique aluti dä. Wasungo buku ni ayeke Esdras so ayeke prêtre. Lo to nda ti tondo ni na mbeni mbela so Gbia Cyrus ti Perse asû maboko ti lo na gbe ni na so amû lege na mbeni tanga ti aJuif so ayeke angbâa na Babylone ti kiri na kodoro ti ala. Na hunzingo ti tondo ni, a fa so Esdras amû ambeni desizion so alingbi ti mû lege na azo so aga sioni na lege ti bungbingo oko na azo ti kodoro ni ti duti na saleté pëpe. Buku ni kue asara tënë ti aye so asi na yâ ti ngu 70, a londo na ngu 537 ti kiri na ngu 467 kozo ti Christ.

Na sungo buku ni, Esdras ayeke na mbeni tënë oko ti fa ni polele: lo ye ti fa lege so Jéhovah asara lani si zendo ti lo aga tâ tënë, zendo ti zi azo ti lo na ngbâa na Babylone na ti kiri na ala na Jérusalem ti leke tâ vorongo Nzapa. Tongaso, Esdras asara tënë mingi gi na ndo ti aye so asi na so andu tënë so. Buku ti Esdras ayeke mbeni tondo so afa lege so a kiri a leke lani na temple ti Jéhovah nga tongana nyen a kiri lani na vorongo Jéhovah na place ni atâa akangango lege ti azo nga na wokongo so azo ti Nzapa ayeke na ni. Tondo ti Bible so ayeke nzoni mingi ndali ti e so e yeke nga na mbeni ngoi ti kiringo ti leke ye. Azo mingi ayeke kungbi ti ga laso na “Hoto ti L’Eternel” wala Jéhovah nga “ndara ti hingango gloire ti L’Eternel” ayeke nduru ti mû ndo lê ti sese kue.​—Esaïe 2:2, 3; Habakuk 2:14.

A KIRI A LEKE TEMPLE NI

(Esdras 1:1–6:22)

Na peko ti mbela so Cyrus amû ti zi aJuif na ngbâa, aJuif nduru na 50 000 akiri na Jérusalem na gbe ti fango ti Zorobabel wala Sesbatsar. Ala so akiri na kodoro ti ala aleke mbeni balaga hio na ala to nda ti zö asandaga na Jéhovah na ndo ni.

Na ngu so aga na pekoni, aJuif azia gere ti da ti Jéhovah na sese. Fani mingi, awato ti ala agi ti kanga lege na kusala ti lekengo temple ni. Na nda ni, ala wara lege ti pusu gbia ni ti kanga lege na kusala ni. Aprophète Aggée na Zacharie awa azo ni na ala kiri na tere ti kua ti lekengo temple ni atâa so ngorogbia ni ade ti mû yanga pëpe ti kiri ti sara kua ni. Awato ti ala so aye ti kanga lege na ala amä so Cyrus asû maboko ti lo lani na gbe ti mbeni mbela so amû lege na aJuif ti kiri ti leke temple ni. Mbeto asara awato so ti gue nde na ndia ti aPerse so ayeke gbian pëpe, na ala hunda ti gi nda ti tënë na ndo mbela so. Azo ti gbia ni awara mbela so Cyrus asû maboko na gbe ni giriri na ndo “tënë ti da ti Nzapa na Jérusalem”. (Esdras 6:3). Kusala ni atambela nzoni juska a hunzi.

Kiringo tënë na atënë na ndo Bible

1:3-6​—A-Juif so asoro ti kiri pëpe na Jérusalem ayeke lani na mabe pëpe? Ambeni akiri lani pëpe na Jérusalem peut-être ndali ti so ala yeke azo so andoye gingo mosoro mingi wala ala bâ tâ vorongo Nzapa na nene ni pëpe; me a yeke aJuif ni kue pëpe so angbâ si ayeke tongaso. Kozoni kue, ti londo na Babylone ti gue na Jérusalem, lege ni ayo kilomètre 1 600 na aJuif asara nze osio wala oku tongaso na lege si ala ga ti si. Na ndo ni, ti kiri na yâ ti mbeni kodoro so angbâ lani yangbato ngu 70 na ti kiri ti leke ada na ambeni ye tongaso ahunda azo so ayeke tâ na ngangu na lege ti mitele. Ni la, ambeni ye tongana akpale ti seni, gango mbakoro, nga na akungba ti sewa alingbi biani ti kanga lege lani na ambeni Juif ni ti kiri na Jérusalem.

2:43​—A-Néthin wala aNethinim ayeke lani azo wa? Ala yeke azo so ayeke aJuif pëpe me so ayeke lani aboi wala awakua na temple. Na popo ti ala, a yeke wara lani ahale ti azo ti Gabaon ti ngoi ti Josué nga na ambeni zo so “David na amokonzi amû ala na azo ti mara ti Lévi giriri ti sara kusala na ala”.​—Esdras 8:20.

2:55​—Amolenge ti aboi ti Salomon ayeke lani azo wa? Ala yeke lani azo so ayeke amolenge ti Israël pëpe me so a mû na ala ambeni kota matabisi na yâ kusala ti Jéhovah. Peut-être ala yeke sara lani kua tongana awakuasu wala awasungo peko ti ambeti na yâ ti temple wala ala yeke bâ lege ti ambeni kusala ti kodoro ni.

2:61-63​—Urim na Thummim ayeke lani ye so na lege ni aJuif alingbi ti hunda Jéhovah ti fa na ala ambeni tënë. Me so aJuif akiri lani na kodoro ti ala, Urim na Thummim ni so angbâ? Ambeni Juif atene lani so ala yeke ahale ti aprêtre me ala lingbi pëpe ti fa molongo ti akotara ti ala. Tongaso, na lege ti Urim na Thummim so, a lingbi fade lani ti hinga wala tënë ti ala ni ayeke tâ tënë wala mvene. Esdras ayeke sara lani gi tënë ti mbeni ye so ala lingbi fade ti sara ni ti hinga na tënë so. Bible asara pëpe tënë ti sarango kusala na Urim na Thummim na ngoi ni so wala na mbeni ngoi nde na pekoni. Mbeni tënë ti akotara ti aJuif atene so Urim na Thummim ni agirisa lani na ngoi ti futingo temple na ngu 607 kozo ti Christ.

3:12​—Ngbanga ti nyen “ambakoro so abâ kozo da [ti Jéhovah] giriri” atoto? Ambakoro ni so adabe ti ala na pendere ti temple ni na ngoi so Salomon aleke ni. Gere ti fini temple ni so a zia na sese na so ala yeke bâ ni ayeke “ye senge na lê” ti ala tongana a haka ni na kozo temple ni so Salomon aleke (Aggée 2:2, 3). Ala bâ so ngangu so ala yeke sara ayeke kiri ande na kozo gloire ti temple ni pëpe. Bê ti ala ayeke biani na vundu na tongaso ala tï na toto.

3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16​—A mû lani ngu oke ti tene a leke temple ni ahunzi? A zia gere ti temple ni na ngu 536 kozo ti Christ, so ti tene “na yâ ngu use ni ti gango ti ala”. A kanga lege na lekengo temple ni na ngoi ti Gbia Artaxerxès na ngu 522 kozo ti Christ. Kangango lege so angbâ juska na yâ ti ngu use ni ti komandema ti Gbia Darius, na ngu 520 kozo ti Christ. A hunzi lekengo temple ni na yâ ti ngu omene ni ti komandema ti lo Darius, so ti tene na ngu 515 kozo ti Christ (Bâ li ti tënë: “Agbia ti Perse na popo ti ngu 537 na 467 kozo ti Christ.”). Tongaso, a mû lani ngu 20 ti tene kusala ti lekengo temple ni ahunzi.

4:8–6:18​—Ngbanga ti nyen a sû lani mbage ti buku ti Esdras so na yanga ti Araméen? A yeke wara na yâ ti mbage ti buku ni so gbâ ti alettre so akota zo ti ngorogbia ni atokua lani na agbia ti ala nga na alettre so agbia ni asû ti kiri tënë na ala. Esdras awara lani alettre ni na yanga ti Araméen na lo sû gi pekoni teti yanga ti Araméen ni ayeke lani yanga so azo ti ngoi ni ayeke sara na kusala tongana ala yeke bâ atënë ti dengo buze wala ti aye so andu kusala ti ngorogbia ni. Ambeni mbage ti Bible so a sû ni na yanga ti Araméen ayeke Esdras 7:12-26, Jérémie 10:11 na Daniel 2:4b–7:28.

Aye ti manda teti e:

1:2. Ye so Esaïe afa tënë ni ngu 200 tongaso kozo aga tâ tënë (Esaïe 44:28). Aprophétie so ayeke na yâ Tënë ti Jéhovah ayeke ga mvene lâ oko pëpe.

1:3-6. Legeoko tongana ti ambeni azo ti Israël so angbâ lani na Babylone, mingi ti aTémoin ti Jéhovah so alingbi pëpe ti sara kusala ti ngoi kue wala ti gue ti fa tënë na ando so bezoin ayeke dä mingi. Atâa so kue, ala yeke mû maboko nga na wango na ala so alingbi ti sara ni, nga ala yeke mû a-offrande ti mû maboko na kusala ti fango tënë na ti sarango adisciple.

3:1-6. Na yâ ti nze mbasambala ni (nze ti Tishri, so alingbi na septembre/octobre) ti ngu 537 kozo ti Christ, aJuif be-ta-zo so akiri lani na kodoro ti ala amû kozo sandaga ti ala na Nzapa. Azo ti Babylone alï lani na kodoro ti Jérusalem na yâ ti nze oku ni (nze ti Ab, so alingbi na juillet/août) ti ngu 607 kozo ti Christ, na nze use na pekoni kodoro ni aga yangbato (2 aGbia 25:8-17, 22-26). Tongana ti so a sara tënë ni giriri awe, ngu 70 ti dutingo yangbato ti Jérusalem ahunzi tâ na ngoi ni (Jérémie 25:11; 29:10). Aye kue so Tënë ti Jéhovah afa kozoni ayeke ga lakue tâ tënë.

4:1-3. Atanga ti aJuif so angbâ lani be-ta-zo ake ti yeda na mbeni mungo maboko so ayeke sara ande si ala te mbele na azo ti vorongo anzapa ti wataka (Exode 20:5; 34:12). Laso nga, awakua ti Jéhovah ayeda pëpe na tënë ti sarango beoko na popo ti abungbi ti nzapa kue.

5:1-7; 6:1-12. Jéhovah alingbi ti gbian yâ ti aye ti tene azo ti lo abâ nzoni dä.

6:14, 22. Ti mû mbage na kusala ti Jéhovah na wâ ayeke sara si e nzere na lê ti lo nga e wara deba nzoni ti lo.

6:21. Bango kusala ti Jéhovah so ayeke gue lani na li ni mingi apusu aSamaritain so alango na Jérusalem na aJuif so akiri na kodoro ti ala awe me so atï na yâ ti sarango ye ti apaïen ti gbian aye na yâ ti fini ti ala. A lingbi e nga e bi tere ti e na wâ na yâ kusala so Nzapa amû na e, kusala so andu nga fango tënë ti Royaume, ni la pëpe?

ESDRAS AGA NA JÉRUSALEM

(Esdras 7:1–10:44)

Ngu bale-oku ahon awe ngbene ye so a leke lani da ti Jéhovah nga a zi yanga ni. A yeke na ngu 468 kozo ti Christ si Esdras alondo na Babylone ti gue na Jérusalem, lo mû mbeni tanga ti azo ti Nzapa so angbâ kâ nga na anginza so a bungbi ni lo ga na ni. Lo bâ nyen na Jérusalem ni kâ?

Amokonzi ni atene na Esdras: “Azo ti Israël, na asacrificateur, na azo ti mara ti Lévi, ala kangbi popo ti ala na amara ti sese nde nde pëpe, ala sara na lege ti ye ti sioni mingi ti ala.” Na ndo ni, “amokonzi na azo ti komande ayeke kozoni na yâ siokpari so.” (Esdras 9:1, 2). Bê ti Esdras aso mingi. Me a wa lo ti ‘zia si bê ti lo akpengba dä na ti sara ye’. (Esdras 10:4). Esdras amû ambeni desizion ti leke na kpale ni, na azo ni ayeda na ni.

Kiringo tënë na atënë na ndo Bible

7:1, 7, 11​—Aversê so kue asara gi tënë ti Artaxerxès so akanga lani lege na kusala ti lekengo temple ni? Ên-ën. Artaxerxès ayeke mbeni kota iri so a zia na ndo ti agbia ti Perse use. Mbeni oko ayeke Bardiya wala Gaumata so amû yanga na ngu 522 ti kozo ti Christ ti kanga lege na kusala ti lekengo temple. Artaxerxès ti ngoi ni so Esdras alondo na Babylone ti ga na Jérusalem ayeke Artaxerxès Yongoro Maboko.

7:28–8:20​—Ngbanga ti nyen si gbâ ti aJuif so ayeke na Babylone aye lani pëpe ti kiri legeoko na Esdras na Jérusalem? Atâa so ngu 60 tongaso ahon awe so kozo bungbi ti aJuif alondo lani na Babylone si akiri na Jérusalem, a yeke wara gi azo oko oko na yâ ti kodoro ni. Ti kiri na Jérusalem a hunda ti kiri ti leke mbeni fini gigi ti sewa na yâ ti akpale nga na aye ti ngangu. Na lê ti aJuif so peut-être awara mosoro mingi na Babylone, mbeni ye ti nzoni so ala lingbi ti wara ni ande na Jérusalem na ngoi ni so ayeke dä pëpe. Na zia e girisa pëpe kpale so ayeke na lege ti voyage ni. A lingbi azo so ayeke kiri aduti na mbeni kpengba mabe na Jéhovah, ala duti na wâ teti tâ vorongo Nzapa nga ala duti na mbeto pëpe ti sara voyage ni. Même Esdras lo wani awara ngangu ndali ti maboko ti Jéhovah ayeke na ndo ti lo. Na lege ti wango ti Esdras asewa 1 500, so wungo ti azo ti yâ ni kue asi 6 000 tongaso, ayeda lani ti kiri. Esdras asara nga ambeni ye na pekoni, na aLévite 38 nga na aNethinim 220 ayeda ti gue.

9:1, 2​—Mariage so azo ti Israël asara ni na azo ti ndo ni so alingbi lani ti ga na kota kpale wa? A lingbi mara ti Jéhovah so lo kiri lo leke ni aduti mara so ayeke bata vorongo ti Jéhovah juska ti si na gango ti Messie. Sarango mariage na azo ti ndo ni so ayeke aJuif pëpe ayeke biani mbeni kpale ndali ti tâ vorongo Nzapa. Teti so ambeni ate mbele awe na lege ti mariage na azo ti amara so ayeke voro ayanda, fade mara ni kue alingbi na nda ni ti ga oko ti amara so ayeke apaïen. Na tâ vorongo Nzapa alingbi ti hon ande biani biani na ndo sese. Tongana ye so asi, fade Messie ni ayeke sigigi na yâ ti mara wa? A yeke ye ti dongo bê pëpe so bê ti Esdras aso ti bâ sarango ye ni so!

10:3, 44​—Ngbanga ti nyen a tomba lani awali ni legeoko na amolenge ni? Tongana a zia amolenge ni angbâ, mingi ti awali ni so a tomba ala awe ayeke wara lege ti kiri ande ndali ti amolenge ni. Nga, amolenge so ade kete ayeke lakue na bezoin ti amama ti ala ti bâ lege ti ala.

Aye ti manda teti e:

7:10. Teti so lo yeke mbeni zo so amû bê ti lo kue ti manda Tënë ti Nzapa nga mbeni kpengba wafango tënë ti Nzapa, Esdras azia na e mbeni pendere tapande. Lo sambela kozoni ti leke bê ti lo ti manda Ndia ti Jéhovah. Na ngoi so lo yeke manda ni Esdras asara ngangu kue ti zia bê ti lo kue na ndo ye so Jéhovah ayeke fa na lo. Lo sara ye alingbi na ni nga lo sara kue ti fa ni nzoni na ambeni zo.

7:13. Jéhovah aye azo so ayeke sara na lo na bê ti ala mveni.

7:27, 28; 8:21-23. Esdras amû lani gonda gi na Jéhovah, lo sambela lo na bê ti lo kue kozoni si lo sara yongoro tambela ti londo na Babylone ti kiri na Jérusalem, tambela so kpale ayeke dä mingi. Nga ndali ti gloire ti Nzapa, lo yeke lani nduru ti zia fini ti lo na lê ti kuâ. Na sarango tongaso, Esdras azia na e mbeni pendere tapande.

9:2. A lingbi e bâ na nene ni mingi kpengba-ndia so a hunda na e ti sara mariage “gi na yâ Seigneur.”​—1 aCorinthien 7:39.

9:14, 15. Asioni kamarade alingbi ti sara si Jéhovah ake e.

10:2-12, 44. Na tâ be-ti-molenge azo so asara lani mariage na awali wande agbian bê ti ala na ala zia sioni lege so ala mû. Bango ndo ti ala nga ye so ala sara ayeke mbeni pendere tapande teti e.

Jéhovah ayeke bata azendo ti lo

Buku ti Esdras ayeke biani ye ti ngere ngangu ndali ti e. Jéhovah asara si zendo so lo mû ti zi azo ti lo na ngbâa na Babylone na ti kiri na ala na Jérusalem ti leke tâ vorongo asi tâ na ngoi ni. Ye so akpengba biani mabe so e yeke na ni na Jéhovah nga na azendo ti lo.

Gbu li na ndo ti atapande so ayeke na yâ buku ti Esdras. Esdras na tanga ti aJuif so akiri lani ti zia tâ vorongo Nzapa na sese na Jérusalem azia mbeni pendere tapande ti mungo tere kue na Jéhovah. Buku ti Esdras agboto nga lê na ndo mabe so awande so akpe mbeto ti Jéhovah ayeke na ni lani. A gboto lê nga na ndo ti bango ndo ti azo so asara lani sioni me na tâ be-ti-molenge ala gbian bê ti ala. Biani, buku ti Esdras afa na e polele so “Tënë ti Nzapa ayeke na fini, na a yeke na ngangu ti sara ye”.​—aHébreu 4:⁠12.

[Encadré/Foto na lembeti 18]

AGBIA TI PERSE NA POPO TI NGU 537 NA 467 KOZO TI CHRIST

Cyrus ti Kota (Esdras 1:1) lo kui na ngu 530

Cambyse wala Assuérus (Esdras 4:6) ngu 530 ti kiri na  522

Artaxerxès: Bardiya (Esdras 4:7) ngu 522 (A fâ lo na peko

wala Gaumata ti so lo komande gi nze

mbasambala senge)

Darius Oko (Esdras 4:24) ngu 522 ti kiri na 486

[Kete tënë na gbe ni]

[Foto]

Assuérus

[Foto na lembeti 17]

Cyrus

[Kete tënë na lembeti 17]

Mbeti so a fa kode ti Cyrus ti mû lege na angbâa ti kiri na kodoro ti ala

[Lingu ti foto]

Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Foto na lembeti 20]

Mo hinga ye so asara si Esdras aga lani kpengba wafango ye?