Lege so a leke na e ayeke “ye ti kpene”

“Lege so Mo sara mbi ayeke ye ti dongo bê na ye ti kpene.”​—PSAUME 139:14.

1. Ngbanga ti nyen azo mingi so ayeke gbu li abâ so a yeke Nzapa si aleke sese na apendere ye so ayeke na yâ ni?

SESE so asi singo na apendere ye tongana anyama nga na akeke. Aye so abâ gigi tongana nyen? Ambeni zo apensé so zo alingbi ti wara kiringo tënë ni sân ti sara tënë ti mbeni Wasarango ye ti ndara. Ambeni atene so ti tene gi hio tongaso so mbeni Wasarango ye ayeke dä pëpe ayeke kanga lege na e ti hinga ye nzoni na ndo ti aye so angoro e. Ala tene so aye so ayeke na ndo ti sese alingbi pëpe ti bâ gigi na bê ti ala wani ngbanga ti so a yeke ngangu mingi ti gbu nda ti aye so hio, mara ti aye ni ayeke nde nde nga ayeke pendere mingi. Ti azo mingi, so na popo ni mo yeke wara azo ti senda-ye, aye mingi ayeke dä so afa polele so a yeke mbeni Wasarango ye so ayeke na ndara, na ngangu mingi nga na nzobe si aleke dunia.a

2. Ye wa apusu David ti gonda Jéhovah?

² Gbia David ti Israël ti giriri ayeke mbeni zo so ahinga so mbeni Wasarango ye ayeke dä so alingbi na gonda ndali ti apendere ye so lo créé. Atâa so David ayeke lani na fini ngu mingi kozoni ti tene azo ti senda-ye ahinga ye mingi tongana ti laso, lo bâ so apendere ye so angoro lo ayeke aye ti maboko ti Nzapa. Gi na bango lege so a leke na tere ti David, bê ti lo apika mingi na ndo ti akode so Nzapa ayeke na ni ti leke na aye. David atene: “Mbi mû merci na Mo, teti lege so Mo sara mbi ayeke ye ti dongo bê na ye ti kpene. Kusala ti Mo ayeke ye ti kpene, na âme ti mbi ahinga ye so biani.”​—Psaume 139:14.

3, 4. Ngbanga ti nyen a yeke kota ye ti tene e oko oko kue e gbu li nzoni na ndo ti aye so Jéhovah asara?

³ David awara mara ti kpengba mabe so ndali ti so lo gbu li ti lo nzoni. Laso, aye so a yeke fa na ekole, na télé, na radio nga na yâ ti ambeti-sango asi singo na abibe ti azo na ndo lege so zo abâ gigi, na aye so ayeke futi mabe ti azo. Ti tene e wara mara ti mabe so David ayeke na ni, a lingbi e nga kue e gbu li ti e nzoni. E lingbi pëpe ti zia lege na ambeni zo ti gbu li na place ti e, mbilimbili na ndo ti akota tënë so: Mbeni Wasarango ye ayeke dä biani? Lo créé aye tongana nyen?

⁴ Na ndo ni, ti gbu li na ndo ti apendere ye so Nzapa asara alingbi ti pusu e ti ndoye lo mingi, ti kiri singila na lo ahon ti kozo nga ti zia bê ti e kue na azendo so lo mû ndali ti gigi ti e ti kekereke. Na pekoni, ye so ayeke pusu e ti gi ti hinga Jéhovah mingi ahon ti kozo nga ti sara na lo. Zia e bâ tongana nyen aye so azo ti senda-ye amanda afa so tënë ti David so atene lege so a leke na e ayeke “ye ti kpene” ayeke tâ tënë.

Pendere lege so tere ti e ayeke maï na ni

5, 6. (a) Fini ti e ato nda ni tongana nyen? (b) Arein ti e ayeke sara akusala wa?

⁵ “Mo sara lenge ti mbi. Mo sara si tere ti mbi atingbi na yâ ti mama ti mbi.” (Psaume 139:13). E kue, gigi ti e ato nda ni na yâ ti mama ti e, na ngoi so e yeke gi mbeni kete cellule so konongo ni ayeke kete ahon li ti sua. A yeke ngangu mingi ti gbu nda ti kete cellule so, so a lingbi ti haka ni na mbeni usine. Kete cellule so ayeke kono hio mingi. Na peko ti nze use, akota mbage ti aye ti tere ti mo amaï awe. Na popo ti aye so, mo yeke wara alenge wala arein ti mo. Na ngoi so a dü mo, arein ti mo ayeke nduru ti sara kusala tongana yengere ti zi asioni ye so ayeke na yâ ti mênë ti mo, so ti tene aye so ayeke sara sioni na tere ti mo nga na angu so tere ti mo ayeke na bezoin ni pëpe. Me, arein ti mo use ayeke bata gi aye so mo yeke na bezoin ni. Tongana arein ti mo ayeke nzoni, na yâ ti penze-ngbonga 45 oko oko, ala yeke bâ yâ ti ngu so ayeke na yâ ti mênë ti mo kue; na a lingbi ti wara litre 5 ti ngu na yâ ti tere ti mbeni kota zo.

⁶ Nga, arein ti mo ayeke bâ nga si ye tongana ingo ahon ndo ni pëpe na yâ ti mênë ti mo. Arein ti mo ayeke bâ nga lege ti a-acide so ayeke na yâ ti mênë ti mo nga na suango ti mênë ti mo ni. Arein ti mo ayeke sara nga ambeni kpengba kusala nde. Na tapande, arein ayeke sara si vitamine D aga mbeni ye so tere ti mo ayeke na bezoin ni ti tene abio ti mo akpengba nzoni. Arein ayeke sara nga si mbeni ngu abâ gigi na yâ ti tere ti mo na asara si aglobule rouge adü gbani gbani na yâ ti abio ti mo. A yeke ye ti dongo bê pëpe tongana bê ti azo apika mingi ndali ti angangu kua so arein ayeke sara.b

7, 8. (a) Fa lege so mbeni bébé ayeke maï na yâ ti mama ti lo. (b) Na lege wa “a leke” mbeni bébé so ayeke maï na yâ ti mama ti lo “na gbe ti sese”?

⁷ “A honde bio ti mbi na lê ti Mo pëpe, tongana a sara mbi na ndo ti lingo, na a leke mbi na gbe ti sese.” (Psaume 139:15). Kozo cellule ni akangbi use, nga afini cellule so abâ gigi angbâ lakue ti kangbi yâ ti ala. Kete na pekoni, acellule so ato nda ti bungbi tere nde nde, ti ga anerf, ti ga nyama ti tere, ti ga poro ti tere nga ti ga ambeni ye nde. Acellule so akpa tere abungbi oko, ala maï nga na pekoni ala ga ambeni kota mbage ti tere ti zo. Na tapande, na peko ti yenga use, abio ti mo ato nda ti bâ gigi. Na ngoi so mo yeke na yenga mbasambala, na yongo ti mo asi gi centimètre use na ndambo, abio ti mo so wungo ni kue ayeke 206 ayeke dä awe, atâa so ade ala kpengba pëpe na ngoi ni so.

⁸ Pendere maïngo ti aye so abâ gigi na ngoi so mo yeke na yâ ti mama ti mo, mbeni ndo so azo alingbi ti bâ mo pëpe, na a yeke tongana ti so a leke mo na gbe ti sese. Ti tâ tënë ni, azo ahinga ye mingi pëpe na ndo lege so mbeni bébé ayeke maï na yâ ti mama ti lo. Na tapande, ye wa ayeke pusu ambeni mbilimbili ye so ayeke na yâ ti acellule ti mo ti sara si acellule ti mo ni abungbi tere nde nde ti ga akota mbage ti tere ti mo? Azo ti senda-ye alingbi peut-être mbeni lâ ti fa ye na ndo ni, me ye so David akiri atene afa so Wasarango e Jéhovah ahinga ye na ndo ni nzoni mingi.

9, 10. Na ndo tënë ti maïngo ti mbeni foroto na yâ ti mama ti lo, na lege wa Nzapa ‘asara ni kue na mbeti’ ti lo awe?

⁹ “Lê ti Mo abâ mbi tongana mbi de na yâ ngo senge. Lâ ni kue so Mo diko na mbi, Mo sara kue na mbeti ti Mo awe, même tongana lâ oko ade asi pëpe.” (Psaume 139:16). A yeke wara na yâ ti kozo cellule ti mo atënë kue so andu tere ti mo. Na yâ ti nze gumbaya so mo sara na yâ ti mama ti mo nga na yâ ti ngu bale use tongaso na pekoni, mo yeke maï alingbi gi na atënë so ayeke na yâ ti cellule so. Na yâ ti ngoi so, ye ayeke changé mingi na tere ti mo, na aye so kue ayeke changé alingbi na atënë ti yâ ti cellule so.

¹⁰ David ahinga ye pëpe na ndo ti acellule nga na ambeni ye so ayeke na yâ ni ndali ti so masini ti bango na ni ayeke dä pëpe. Me, na bango lege so a leke na tere ti lo wani, David ahinga so a leke kozoni awe lege so lo yeke maï na ni. David alingbi peut-être ti hinga ambeni ye na ndo lege so mbeni foroto ayeke maï na yâ ti mama ti lo, tongaso lo lingbi ti tene so ye oko oko kue ayeke tambela alingbi gi na mbeni kapa so a leke ni kozoni awe. Nga, aye so a leke ayeke si gi na tâ ngoi ni. Na ndo ti aye so kue, David atene so Nzapa ‘asara ni kue na mbeti’ ti lo awe.

11. Ye wa asara si e wara aye nde nde ti tere ti e so a hinga e na ni?

¹¹ Laso, a hinga nzoni mingi so mo wara aye ti tere ti mo so a hinga mo na ni na mbage ti babâ na mama ti mo nga na akotara ti mo. A yeke aye tongana yongo ti mo, lê ti mo, nzoroko ti lê ti mo na ti kuali ti mo nga na ambeni gbâ ti aye so a hinga mo na ni. Aye so kue ayeke na yâ ti mbeni ye so ayeke na yâ ti acellule ti mo. Na yâ ti cellule ti mo oko oko kue, a yeke wara gbâ ti aye ni so dä. Na aye ni so abungbi ti ga mbeni yongoro chaîne so a iri ni ADN (acide désoxyribonucléique). A yeke na yâ ti ADN ti mo si ‘a sara na mbeti’ asango kue so andu lege so tere ti mo ayeke maï na ni. Na angoi oko oko kue so acellule ti mo ayeke kangbi yâ ti tere ti ala ti dü ambeni fini cellule wala ti zia ambeni fini ni na place ti angbene ni, ADN ti mo ayeke sara si afini cellule so awara a-oko sango so, na tongaso mo ngbâ na fini na mo changé mingi pëpe. So mbeni pendere tapande ti ngangu nga na ti ndara ti Wasarango e so ayeke na yayu!

Mongoli ti e so mara ni ayeke use pëpe

12. Ye wa mbilimbili asara si azo ayeke nde mingi na anyama?

¹² “O Nzapa, bibe ti Mo ayeke ye ti nzoni mingi na lê ti mbi! Wungo ti ala ayeke mingi mingi. Tongana mbi diko ala, ka ala yeke mingi ahon mbutu.” (Psaume 139:17, 18a). A leke nga anyama pendere mingi, nga ambeni ayeke bâ ndo, ayeke mä ndo nga ayeke mä fion ti aye nzoni mingi ahon ti azo. Ambeni ayeke na akode ti sarango ye ahon ti azo. Me, Nzapa amû na azo mbeni mongoli so ahon ti anyama fani mingi. Mbeni buku na ndo ti senda-ye atene so “atâa so na ambeni lege mingi e yeke nde mingi na anyama pëpe, e yeke nde mingi na ala na lege so e yeke sara tënë nga e yeke gbu li. E yeke nga nde mingi na anyama na lege so e yeke gi ti hinga aye na ndo ti e wani. E lingbi ti hunda tere ti e, e tene: A bungbi ambage nde nde ti tere ti e tongana nyen si a ga oko? A leke e tongana nyen?” So ayeke ahundango tënë so David nga agbu li na ndo ni.

13. (a) Na lege wa David alingbi lani ti gbu li na ndo ti abibe ti Nzapa? (b) Na lege wa e lingbi ti mû tapande ti David?

¹³ Mingi ahon, e yeke nde na anyama na lege so e lingbi ti gbu li na ndo ti abibe ti Nzapa.c Ngangu so e yeke na ni ti gbu li ayeke mbeni oko ti apendere ye so afa so a leke e “na image ti Nzapa”. (Genèse 1:27). David asara kusala nzoni na ngangu so. Lo gbu li na ndo ti aye so afa so Nzapa ayeke dä nga na anzoni sarango ye ti Nzapa so lo bâ na lege ti aye so angoro lo. David ayeke nga lani na akozo mbeti ti Bible, so na yâ ni Nzapa asara tënë na ndo ti lo wani nga na akusala so lo sara. Ambeti so, so a sû na gbe ti yingo ti Nzapa amû lege na David ti gbu nda ti abibe ti Nzapa, asarango ye ti lo nga na aye so lo leke ti sara. Tongana David ayeke gbu li ti lo lani na ndo ti Mbeti ti Nzapa, na ndo ti aye so Nzapa acréé nga na ndo ti lege so Nzapa ayeke sara ye na mbage ti lo, ye so apusu lo ti gonda Wasarango lo.

Ti duti na mabe andu aye wa?

14. Ngbanga ti nyen e yeke na bezoin pëpe ti hinga ye kue na ndo Nzapa si e duti na mabe na lo?

¹⁴ Tongana David ayeke mû ngoi mingi ahon ti gbu li na ndo ti aye so Nzapa acréé nga na Mbeti ti Nzapa, lo hinga so lo yeke gbu nda ti aye nde nde kue pëpe na ndo hingango ye ti Nzapa nga na kode ti sarango ye ti lo (Psaume 139:6). A yeke oko ye so ayeke si na e. E yeke hinga ande lâ oko pëpe ye kue na ndo ti aye kue so Nzapa asara (Zo-ti-fa-tene 3:11; 8:17). Me, aye so Nzapa “afa” na e na lege ti Mbeti ti lo nga na lege ti aye so angoro e amû lege na azo so aye ti hinga tâ tënë ti duti na mabe so aluti na ndo ti aye so azo ayeke bâ polele, atâa ngoi wa ala yeke na fini.​—aRomain 1:19, 20; aHébreu 11:1, 3.

15. Mû mbeni tapande ti fa tongana nyen mabe nga na songo ti e na Nzapa ague oko.

¹⁵ Ti duti na mabe andu ye mingi ahon gi ti hinga so fini nga na dunia kue abâ gigi na lege ti mbeni zo so ayeke na ndara mingi. Ye so ahunda ti bâ Jéhovah Nzapa tongana mbeni tâ zo so e yeke zia bê ti e kue na lo, zo so aye si e hinga lo nga e duti na nzoni songo na lo (Jacques 4:8). E lingbi ti bi bê na ndo lege so mbeni molenge ayeke zia bê ti lo kue na babâ ti lo so aye lo mingi. Tongana mbeni zo adë kite so babâ ti mo ayeke mû maboko biani na mo pëpe na ngoi so mo yeke na yâ ti kpale, peut-être a yeke ngangu na mo ti sara si lo yeda so babâ ti mo ayeke mû maboko na mo biani. Ye oko, tongana aye so asi na mo asara si mo hinga so babâ ti mo ayeke sara ye na nzobe, mo yeke bâ biani so fade lo yeke zia kamene na lê ti mo pëpe. Legeoko nga, ti hinga Jéhovah na lege ti mandango Mbeti ti Nzapa, na lege ti gbungo li na ndo ti aye so lo créé nga na lege ti hingango so lo yeke kiri tënë na asambela ti e ayeke pusu e ti zia bê ti e kue na lo. A yeke sara si e ye ti hinga ye mingi na ndo ti lo nga ti gonda lo teti lakue lakue ndali ti so e ndoye lo na bê ti e kue nga e mû tere ti e kue na lo. So ayeke tâ pendere ye so zo oko oko kue alingbi ti gi ti sara ni.​—aEphésien 5:1, 2.

E gi ti tene Wasarango e afa lege na e

16. Ye wa e lingbi ti manda na lege ti kpengba songo so David ayeke na ni na Jéhovah?

¹⁶ “O Nzapa, tara mbi ti hinga bê ti mbi! Tara mbi ti hinga bibe ti mbi! Bâ tongana sioye ayeke na yâ mbi, na Mo fa lege ti lakue lakue na mbi.” (Psaume 139:23, 24). David ahinga so Jéhovah ahinga lo nzoni mingi, so ti tene Wasarango lo ahinga abibe ti lo kue, ye kue so lo tene wala so lo sara (Psaume 139:1-12; aHébreu 4:13). Ti hinga so Nzapa ahinga lo nzoni tongaso asara si David aduti nzoni nga na mbeto pëpe, tongana ti so mbeni kete molenge aduti nzoni nga na mbeto pëpe na kate ti babâ na mama ti lo so aye lo mingi. David abâ na nene ni mingi kpengba songo so lo yeke na ni na Jéhovah nga lo sara ngangu ti bata ni na lege so lo yeke gbu li mingi na ndo ti aye so Jéhovah asara nga lo yeke sambela lo. Biani, mingi ti apsaume so David asû, so na popo ni mo yeke wara Psaume 139, ayeke asambela so lo he tongana bia. Legeoko nga, gbungo li nga na sambela alingbi ti mû maboko na e ti ga nduru na Jéhovah.

17. (a) Ngbanga ti nyen David aye ti tene Jéhovah atara bê ti lo? (b) Tongana nyen lege so e yeke soro ye ti sara andu fini ti e?

¹⁷ Teti so a leke e na image ti Nzapa, e yeke na ngangu ti soro ti sara ye so bê ti e aye. E lingbi ti soro ti sara ye so ayeke nzoni wala ye so ayeke sioni. Ye oko, e yeke ande na mbeni tënë ti kiri na ni na Nzapa ndali ti aye so e soro. David aye pëpe si a diko lo na popo ti azo ti sioni (Psaume 139:19-22). Lo ye pëpe ti sara afaute so alingbi ti ga na lo ye ti vundu mingi. Ni la, na gbungo li na ndo ti kota hingango ye ti Jéhovah, na tâ be-ti-molenge, David ahunda Nzapa ti tara bê ti lo nga ti fa na lo lege so ague na fini. Akpengba-ndia ti Nzapa so ayeke mbilimbili abâ e oko oko kue; tongaso, e kue e yeke na bezoin ti mû anzoni desizion. Jéhovah awa e kue ti mä yanga ti lo. Ti sara tongaso ayeke sara si Nzapa ayeda na e nga e yeke wara aye ti nzoni mingi na pekoni (Jean 12:50; 1 Timothée 4:8). Ti tambela lâ oko oko na Jéhovah ayeke mû maboko na e ti duti na siriri ti bê, même na ngoi so e tingbi na angangu kpale.​—aPhilippien 4:6, 7.

E mû peko ti Kota Wasarango e

18. Tongana David agbu li na ndo ti aye so angoro lo, a pusu lo ti tene nyen?

¹⁸ Na ngoi so David ade maseka, lo duti fani mingi na yâ ti ayaka ti fa lege na angasangbaga. Na ngoi so angasangbaga ayeke ba li ti ala ti te pere, David abâ ndo na yayu. Na peko ti so lâ akui na ndo avuko awe, David agbu li na ndo kota ti dunia na pendere ni nga na raison so a leke dunia tongaso. David atene: “Ayayu asara tënë ti gloire ti Nzapa; le-nduzu afa na gigi kusala ti tïtî Lo. Lâ na lâ ala sara tënë; bï na bï ala fa na gigi ndara ti Lo.” (Psaume 19:2, 3). David ahinga so lo yeke na bezoin ti gi Lo so asara apendere ye so kue na ti mû peko ti lo. E yeke nga na bezoin ti sara tongaso.

19. Ti hinga so lege so a leke na e ayeke “ye ti kpene” alingbi ti fa nyen na amaseka nga na ambakoro?

¹⁹ David asara ye ague oko na wango so molenge ti lo Salomon amû na pekoni na amaseka, lo tene: “Fadeso, mo dabe mo na Lo so acréé mo, na lâ ti pendere ti mo, . . . mo kpe mbeto ti Nzapa, na mo bata komandema ti Lo, teti so ayeke kusala ti azo kue.” (Zo-ti-fa-tene 12:3, 15). Na ngoi so David ayeke lani maseka, lo hinga so lege so a leke na lo ayeke “ye ti kpene.” Sarango ye alingbi na ye so lo hinga asara si lo wara aye ti nzoni mingi na yâ ti fini ti lo kue. Tongana e, atâa e yeke maseka wala mbakoro, e gonda Kota Wasarango e nga e sara na lo, e yeke wara ngia mingi na yâ ti fini ti e ti laso nga na ti kekereke. Bible atene na ndo azo so aduti lakue nduru na Jéhovah nga asara ye alingbi na akpengba-ndia ti lo ti mbilimbili, atene: “Na lâ ti mbakoro ti ala, fade ala lë lengo, fade [ala maï] na kugbe ti ala asi singo, ti fa na gigi L’Eternel ayeke mbilimbili.” (Psaume 92:15, 16). Nga, e yeke duti na beku ti wara ngia teti lakue lakue na yâ ti apendere ye so Wasarango e asara.

[Akete tënë na gbe ni]

Mo lingbi ti fa nda ni?

• Tongana nyen lege so mbeni foroto ayeke maï na yâ ti mama ti lo afa so a leke e na lege ti “ye ti kpene”?

• Ngbanga ti nyen a yeke nzoni e gbu li na ndo ti abibe ti Jéhovah?

• Na lege wa mabe nga na songo ti e na Jéhovah ague oko?

[Afoto na lembeti 17]

Mbeni foroto ayeke maï na yâ ti mama ti lo alingbi na ye so a leke kozoni awe

ADN

[Lingu ti foto ni]

Unborn fetus: Lennart Nilsson