Ayanga ti kodoro ti e abâ gigi lani na tour ti Babel?

YE SO Bible afa ge so asi tâ lani? Gi gbagburu tongaso la si azo atene ayanga ti kodoro nde nde, tongana ti so Bible afa ni so? Ambeni zo adë kite na ye so Bible afa na ndo ti lege so ayanga ti kodoro abâ gigi ândö nga na tongana nyen si ala mû ndo kue. Mbeni koli atene: “Tâ mbeni gbagbara tënë ti tere ti hon ti tour ti Babel so ayeke ti lo dä ape.” Même mbeni mokonzi-nzapa ti aJuif atene ti lo so “azo agi tënë gbä ti fa tongana nyen la si amara nde nde abâ gigi, ni la ala sigigi na tënë ti tour ti Babel ni so.”

Nyen la si azo ake tënë ti ye so asi lani na tour ti Babel ni so? A yeke gi ngbanga ti so tënë ni so ague nde na ti ambeni tënë so azo asigigi na ni ti fa tongana nyen ayanga ti kodoro abâ gigi. Na tapande, ambeni wandara atene so ayanga ti kodoro abâ gigi gi gbagburu tongaso ape, me ala tene so ândö azo ayeke tene yanga ti kodoro oko, me na pekoni awe la si yanga ni so amaï aga gbani. Ti ambeni wandara ni, ala tene ti ala so giriri azo ayeke sara tënë tongana anyama, me na pekoni awe la si ala wara lege ti maï lege ti sarango tënë ti ala si gbâ ti ayanga ti kodoro abâ gigi so. Ndali ti atënë ni so nga na ti ambeni mingi so atene ti ala ni nde, azo mingi ayeda na tënë so Pakara Fitch atene na yâ ti buku ti lo Lege so yanga ti kodoro amaï (Angl.), lo tene: “Ade e hinga tâ mbilimbili pëpe tongana nyen la si aye ni asi lani.”

Nyen la awandara awara nyen na ndo ti tënë so? Aye so ala wara so ague oko na atënë so azo asigigi na ni so? wala ague oko na tënë ti tour ti Babel ni? Kozoni kue, zia e bâ ye so apasêe lani na Babel ni.

YE NI SO APASÊE NA NDO WA NGA LAWA?

Bible atene so a yeke lani na “sese ti Sinéar,” so na pekoni a iri ni Babylone, si azo ato nda ti tene ayanga nde nde nga si ala kangbi tere (Genèse 11:2). Lawa la si aye ni so asi? Bible atene so “sese [wala azo] akangbi” na ngoi ti Péleg, so a dü lo angu 250 tongaso kozoni si a dü Abraham. Tongaso, aye ni so apasêe na Babel asara angu 4 200 tongaso awe.​—Genèse 10:25; 11:18-26.

Ambeni wandara atene so ayanga so azo ayeke tene laso alondo na mbeni yanga ti kodoro oko so azo ayeke tene ni ândö asara angu saki 100 awe.a Ti ambeni wandara ni, ayanga ni so alondo ti ala na gbâ ti ayanga ti kodoro so azo ayeke tene ni a sara ngu 6 000 tongaso awe. Awandara ni ahinga maïngo ti ayanga ti kodoro ni so tongana nyen, so a yeke tene ni mbeni ape so? Mbeti-sango Economist atene so “a yeke ngangu ti fa ndani.” Lo tene nga so “nde na azo so ayeke gi ye na ndo ti anyama wala azo wala akeke, azo so ayeke gi ye na ndo ti ayanga ti kodoro ayeke na mbeni ye pëpe so ala wara na gbe ti sese ti fa aye ni na ala.” Mbeti-sango ni atene nga so “a yeke gi na lege ti acalcul la si ala tara ti hinga na aye ni so.”

Tongana a bâ ni nzoni, a wara ambeni ye na gbe ti sese so andu tënë ni so. A yeke nyen nga a fa nyen na ndo ti ngoi so ayanga ti kodoro abâ gigi? Mbeni bakari (The New Encyclopædia Britannica) atene: “Angbene ngbene ye so zo awara, so a sû mbeti na ndo ni, ayeke ala so a ninga ngu 4 000 wala 5 000 tongaso awe.” Awandara awara ambeti ni so na ndo wa? Na Mésopotamie, tâ gi na ndo so a iri ni lani Sinéar.b Biani, aye so ala wara na ndo ni so ague oko na ye so Bible atene ândö.

AYANGA TI KODORO NDE NDE, NGA ALEGE NDE NDE TI GBUNGO LI

Bible atene so na Babel, Nzapa ‘agbian yanga ti azo, si ala lingbi mä yanga ti ala na popo ti ala pëpe’, wala ala mä yâ ti tënë ti mba ape (Genèse 11:7). Ye so asara si azo ni ‘azia ti sara kodoro’ ti Babel ni na Nzapa akangbi “ala na ndo kue na ndo lê sese kue”. (Genèse 11:8, 9). Tongaso, Bible atene ape so ayanga ti kodoro kue so azo ayeke tene ni laso abâ gigi na lege ti mbeni yanga ti kodoro oko. Me lo tene ti lo so gbâ ti afini yanga ti kodoro abâ gigi gi gbagburu tongaso, na ayanga ni so kue alingbi ti mû lege na zo ti fa ye so ayeke na li ti lo nga ye so ayeke na yâ ti bê ti lo. Mingi ti ayanga ni so akpa ti ala tere oko ape.

Ka ti ayanga ti kodoro ti laso so a kangbi yâ ni na agroupe nde nde ayeke tongana nyen? Ambeni ye ayeke dä so abungbi ala? wala kangbi ayeke na popo ti ala? Yapakara Lera Boroditsky atene: “Na ngoi so awandara ti ayanga ti kodoro ayeke gi yâ ti ayanga ti kodoro ti dunia so (so wungo ni asi 7 000 wala ahon ni, na so gi mbeni kete mbage ni la si ala manda ye dä), ala ga ti bâ so kangbi ayeke dä mingi.” Atâa so ambeni yanga ti kodoro so ayeke ti yâ ti oko groupe akpa tere, na tapande ti Sango na Yakoma, ye oko abungbi ala na ambeni ti yâ ti mbeni groupe nde pëpe, na tapande ti Anglais.

Ayanga ti kodoro ayeke sara ngangu na ndo ti lege so azo ayeke gbu na li ti ala nga na ndo ti fason so ala yeke bâ na aye so ayeke na yâ ti dunia so, na tapande couleur ti aye, wungo ti aye, ndo so aye ayeke dä, wala ndo so lege ayeke gue dä (na banga, na mbongo, na koti wala na gati). Na tapande, na mbeni yanga ti kodoro, mbeni zo ayeke tene, “Mbeni nyama ayeke na ndo ti maboko ti mo ti koli.” Me na mbeni yanga ti kodoro nde, a yeke tene, “Mbeni nyama ayeke na ndo ti maboko ti mo ti mbage ti mbongo-do.” Biani, li ti zo alingbi ti kpe na mara ti atënë so akpa tere oko ape so. Ye so afa ndani so azo ti lekengo tour ti Babel ni alingbi lani ti hunzi kua ti ala ni ape.

ZO AYEKE TENE TËNË ÂNDÖ TONGANA ANYAMA WALA TONGANA TI AZO LASO?

Kozo yanga ti kodoro so zo atene ayeke lani tongana nyen? Bible afa so Adam, so ayeke kozo zo, alingbi ti sigigi na afini tënë na ngoi so lo yeke zia iri na ndo ti anyama kue nga na andeke (Genèse 2:20). Lo tene nga ambeni pendere tënë ti fa na ye so ayeke na yâ ti bê ti lo ndali ti wali ti lo, Ève. Ève nga kue afa lani polele commandement so lani Nzapa amû na ala nga na ye so ayeke si tongana ala ke yanga ti lo (Genèse 2:23; 3:1-3). Aye so kue afa biani so kozo yanga ti kodoro amû lani lege na azo ti sara lisoro polele azo kue amä yâ ni, nga ti sigigi na ambeni fini tënë.

So Nzapa asara si azo atene ayanga ti kodoro nde nde na Babel akanga lege na ala ti bungbi ahingango ndo ti ala nga na ngangu ti tere ti ala ti hunzi na kua ni. Nga, afini yanga ti kodoro ti ala ni ayeke tâ gi tongana ti kozo ni, ala lingbi ti sigigi na afini tënë nga ti fa atënë ti bê ti ala. A sara si gi angu ngbangbo kete na pekoni, azo aleke akota gbata, ala tiri angangu bira, nga ala dë buze na ambeni kodoro nde (Genèse 13:12; 14:1-11; 37:25). Tongana fade alê ti tënë ayeke mingi na ayanga ti kodoro ti ala ape, ka ala kpa lani ti sara aye so kue? Bible afa so kozo yanga ti kodoro nga na ambeni so abâ gigi na Babel ayeke na atënë so zo apeut ti sara na aye mingi, me pëpe tongana ti anyama.

Awandara ti laso ayeda na tënë so. Mbeni bakari (The Cambridge Encyclopedia of Language) atene: “Tongana a bâ yâ ti angobo ti amara so awandara agi ti hinga ye na ndo ni, même ti ala so si a tene ala ngbâ na peko tongana a haka ala na amba ti ala so a tene a yeke ‘civilisé’, awandara ni aga ti bâ so ayanga ti kodoro oko oko kue ayeke na gbâ ti alê ti tënë nga ayeke fa atënë ti bê ti zo. Mbeni ti hon mba ti lo ayeke dä ape.” Pakara Steven Pinker, ti da-mbeti ti Harvard so ayeke na États-Unis, afa nga oko bibe so na yâ ti mbeni buku ti lo (The Language Instinct), lo tene: “Mbeni yanga ti kodoro so atoto tongana ti nyama ayeke ti lo ândö dä ape.”

YE SO AYEKE SI ANDE NA AYANGA TI KODORO

Aye so e bâ so afa na e lawa si ayanga ti kodoro abâ gigi nga na angbene mbeti so afa ndo so si aye ni asi dä. A fa nga na e so kangbi ayeke dä na popo ti agroupe nde nde ti ayanga ti kodoro. E bâ nga so ayanga ti kodoro ti ândö amû lege na azo ti sara aye mingi. Tongaso, e lingbi ti tene nyen na nda ni? Azo mingi atene so ye so Bible afa na ndo ti ye so apasêe ândö na Babel afa ti lo aye ni tâ na lege ni.

Bible afa na e so Jéhovah Nzapa asara si azo na Babel atene ayanga ti kodoro nde nde na ala mä tere ape ngbanga ti so ala ke yanga ti lo (Genèse 11:4-7). Me, lo mû yanga so lo yeke sara si azo ayeke tene yanga ti kodoro so ayeke “nzoni si ala lingbi di iri ti L’Éternel na ala sara na Lo na beoko.” (Sophonie 3:9). Yanga ti kodoro ni so, so ayeke “nzoni” so, ayeke atâ tënë so ayeke na yâ ti Bible, na agboto laso azo nde nde ti ndo ti dunia kue ti bungbi oko ti sara na Nzapa. Ye so apusu e ti tene so ande Nzapa ayeke sara si gbâ ti ayanga ti kodoro so kue ayeke girisa, na azo ayeke tene gi yanga ti kodoro oko.