Petengo goro ahon ndo ni na yâ ti andokua ti Letäa

Tongana a sara tënë ti petengo goro na yâ ti andokua ti Letäa, a ye ti sara tënë ti mbeni zo so asara kua na lege ni pëpe na komandema so Letäa amû na lo ti wara na mbeni ye ndali ti lo wani. Mara ti sarango ye ni so ato nda ni depuis giriri. Na tapande, na yâ ti Bible, a yeke wara mbeni ndia so ake tënë ti petengo goro na yâ ti fango ngbanga. Ye so afa so azo ahinga mara ti sarango ye ni so ahon angu 3500 tongaso awe (Exode 23:8). Petengo goro andu aye mingi. Ngoi na ngoi, akota zo ti kodoro ayeke nzi akungba, ala yeke gi ti wara ambeni ye so ala lingbi na ni ape, wala même ti nzi nginza ti Letäa. Ala lingbi nga ti sara kua na kota ndo ti ala, na mbeni fason so ayeke na lege ni ape, ti pusu na peko ti akamarade ti ala nga na afami ti ala.

So tënë ti petengo goro ayeke na yâ ti abungbi so azo asigigi na ni, na bango ni, ti andokua ti Letäa la ahon ndo ni mingi. Na ngu 2013, mbeni bungbi so ayeke tiri ndali ti tënë ti petengo goro (Transparency International) asigigi na mbeni mbeti (Global Corruption Barometer) so, na yâ ni, afa so na ndo ti dunia mobimba azo ahinga so akota bungbi oku so tënë ti goro ahon ndo ni dä, a yeke akama-poroso, lapolice, akota zo ti kodoro, awalungo ndia nga na azo ti fango ngbanga. Zia e bâ gi ambeni tondo so afa akpale ni so.

• AFRIKA: Na ngu 2013, na Afrika ti Mbongo, a bi tënë na li ti ambeni kota zo ti kodoro so wungo ti ala ayeke 22000 tongaso ndali ti tënë ti petengo goro.

• AMERIKA: Na ngu 2012, na Brésil, a dë ngbanga na ndo ti azo 25 ndali ti so ala mû nginza ti Letäa ti sara na poroso. Na popo ti azo ni so, a yeke wara wakua-su ti ngbene gbia ti kodoro ni, so lo yeke use zo so ayeke na ngangu mingi na ndo ti kodoro ni.

• ASIE: Na ngu 1995, na Séoul (Corée du Sud), mbeni kota magasin akungbi, na azo 502 akui na yâ ni. Azo so agi nda ti ye ni afa so azo ti lekengo da ni apete goro lani na akota zo ti kodoro ni ti zia lege na ala ti sara kua na agbakuru so ayeke na lege ni ape nga ti gue nde na ndia ti lekengo da.

• AKODORO TI POTO: Yapakara Cecilia Malmström atene: “Kpale ti tënë ti [petengo goro na yâ ti akodoro ti Poto] ahon gbungo li ti zo.” Lo tene nga so “na bango ni, mbeni kode so a zia na sese ti zi biani tënë ti petengo goro ayeke dä ape.”

Gunda ti tënë ti petengo goro na yâ ti andokua ti Letäa so alï mingi. Susan Rose-Ackerman, so ayeke mbeni zo so ahinga ye na ndo ti tënë ti kangango lege na tënë ti goro, atene so a hunda ti sara achangement, “achangement na yâ ti akode ti sarango kua ti gouvernement.” Atâa so e lingbi ti bâ so mbeni ye ti sarango ni ayeke dä ape, Bible afa so lege ayeke dä ti sara akota changement, na a yeke si ande biani.