Ba Wasalango Aye ti Kpene!

“Mo luti kpö, mo bi bê ti mo na kusala ti kpene ti Nzapa.”​—JOB 37:14.

1, 2. Na ngu 1922, ye ti dongo bê wa a wara, na salango ye ti azo ni ayeke tongana nyen?

WASENDA-MBESO nga na kota maître ti Angleterre asala kusala maboko na maboko teti angu mingi ti gi mosoro ni. Na nda ni, na lango 26 ti nze ti novembre ngu 1922, na ndo ti lungo kuâ ti apharaon ti Egypte so azo ahinga ni mingi, na yâ Popo-hoto ti aGbia, wasenda-mbeso Howard Carter na Lord Carnarvon awara ye so alingbi ti ba ni tongana futa ti gingo nda ti ye ti ala: dukua ti Pharaon Toutankhamon. Tongana ala si na mbeni yanga-da so akanga, ala zi mbeni dû. Carter ayôro wâ ti mbeni bougie na yâ dû ni, na lo ba ndo na yâ ni.

² Carter afa tene so na pekoni: “Tongana Lord Carnarvon alingbi pepe ti bata gingo bê ti lo a ninga, lo hunda: ‘Mo lingbi ti ba mbeni ye,’ tene kue so mbi lingbi la ni ti tene ayeke gi: ‘Biani, aye ti pendere mingi.’” Na popo ti amosoro saki mingi so ayeke na yâ dukua ni, mbeni kpengba caisse ti lor ayeke dä. Peut-être mo ba awe ambeni “aye ti pendere mingi” so na yâ afoto wala na yâ mbeni aye so ayeke fa na gbele azo na yâ musée. Ye oko, atä pendere ti aye ti musée so, ala ndu fini ti mo peut-être pepe. Tongaso, zia e ba mbeni tene na ndo apendere ye so biani andu mo na so ayeke na ngele ngangu teti mo.

3. Na ndo wa e yeke wara atene na ndo apendere kusala so alingbi ti duti na ngele ngangu teti e?

³ Na tapande, bi bê na mbeni koli so aduti na fini a sala angu ngbangbo mingi awe, mbeni koli so a hinga lo mingi ahon awalombe ti limon, ti awanguru, wala azo ti da ti agbia. A ba lo tongana zo so ayeke kota ahon na popo ti amolenge ti Tö kue. Mo hinga lo awe: iri ti lo ayeke Job. Mbeni buku oko ti Bible asala gi tene ti lo. Ye oko, mbeni zo so aduti na fini na ngoi ti lo, mbeni pendere so iri ti lo ayeke Élihu, aba so a lingbi lo zingo na Job. Élihu atene so Job ayeke bi bê mingi ahon ndo ni na ndo lo mveni nga na ndo azo so ayeke na tele ti lo. Na Job chapitre 37, e wara ambeni mbilimbili wango so asi na ndara, so alingbi ti duti na ngele ngangu teti zo oko oko na popo ti e.​—Job 1:1-3; 32:1–33:12.

4. Ye nyen asi kozo na tene ti Élihu so a sû ni na Job 37:14?

⁴ Akoli ota so atene ala yeke akamarade ti Job asala ayongoro tene so na yâ ni ala tene Job asala siokpari na lege ti bibe wala ti salango ye. (Job 15:1-6, 16; 22:5-10) Élihu aku na be-nze-pepe nda ti lisoro ni. Na pekoni, lo sala tene na ndara nga na gbungo nda ti ye. Lo sala anzoni tene mingi, me zia e ba kpengba tene so: “Mo mä tene so, Job: Mo luti kpö, mo bi bê ti mo na kusala ti kpene ti Nzapa!”​—Job 37:14.

Lo so Asala La ni Akusala Ni

5. “Akusala ti kpene ti Nzapa” so Élihu asala tene ni andu nyen?

⁵ Ba so Élihu awa Job pepe ti bi bê na ndo lo mveni, na ndo lo Élihu, wala na ndo mbeni zo nde. Na ndara, lo wa Job (na e nga) ti bi bê na akusala ti kpene ti Jéhovah Nzapa. Mo bi bê ti mo so “akusala ti kpene” so andu nyen? Nga, na ndo ti gingo bê so mo lingbi peut-être ti duti na ni na ndo seni ti mo, warango nginza ti mo, kekereke ti mo, azo so mo na ala ayeke sala kusala nga na ala so ayeke ndulu na mo, ngbanga ti nyen ti bi bê na akusala ti Nzapa? Biani, apendere kusala ti Jéhovah Nzapa andu ndara ti lo na ngangu ti lo na ndo aye so lo leke na so angoro e. (Néhémie 9:6; Psaume 24:1; 104:24; 136:5, 6) Ti gboto lê na ndo ni, zia e bi lê kete na mbeni tene na yâ buku ti Josué.

6, 7. (a) Akusala ti kpene wa Jéhovah asala na ngoi ti Moïse na Josué? (b) Tongana mo yeke ba fade mbeni na popo ti akusala so na ngoi ti Moïse na Josué, ka salango ye ti mo ayeke duti tongana nyen?

⁶ Jéhovah apika Égypte ti giriri na akä, na pekoni lo kangbi yâ ti Ngu Bengba use ti tene Moïse alingbi ti gue na azo ti Israël na yâ liberté. (Exode 7:1–14:31; Psaume 106:7, 21, 22) A fa na Josué chapitre 3 mbeni mara ti ye tongaso nga. A lingbi Josué, zo so asala kusala na peko ti Moïse, amu li ni na mara ti Nzapa ti hon na yâ mbeni gbâ ti ngu na ti lï na lo na Sese ti Zendo. Josué atene: “I bata tele ti i mveni nde teti Nzapa teti kekereke fade L’Eternel asala ye ti kpene na popo ti i.” (Josué 3:5) Aye ti kpene wa?

⁷ Biani, mbaï ni afa so Jéhovah asuru lege na popo ti ngu so akanga, ngu ti Jourdain, si akoli, awali, na amolenge saki mingi alingbi ti fâ ni na gere senge. (Josué 3:7-17) Tongana e yeke la ni dä na bango bale so ayeke kangbi tele na azo kue so ayeke hon na popo ni na ye oko asala ala pepe, ka bê ti e ayeke pika ti ba tongana nyen ye so a sala ayeke la ni pendere! A fa na gigi ngangu ti Nzapa na ndo ye so lo leke. Ye oko, laso nga, na ngoi so e de na fini, a yeke wara akusala so ayeke nga pendere tongaso. Ti ba ambeni ti aye so, na ngbanga ti nyen a lingbi e bi bê nzoni dä, zia e ba Job 37:5-7.

8, 9. Na ndo akusala ti kpene wa Job 37:5-7 agboto lê dä, me ngbanga ti nyen a lingbi e gbu li na ndo aye so?

⁸ Élihu atene: “Nzapa atoto na kota yanga ti bekpa ti Lo [na mbeni lege so ayeke pendere, NW]; Lo sala kota ye so e lingbi hinga nda ni pepe.” Ye nyen Élihu abi bê dä tongana lo tene Nzapa asala aye “na mbeni lege so ayeke pendere”? Biani, lo sala tene ti neige na angu-nduzu so apika. Aye so alingbi ti kaï kusala ti mbeni wadengo yaka na yâ yaka ti lo na mungo na lo ngoi na anda ti tene ti gbu li na ndo akusala ti Nzapa. Peut-être e yeke pepe awadengo yaka, me ngu-nduzu na neige alingbi ti sala ye na ndo fini ti e. A lingbi na ndo so e yeke dä, neige na ngu-nduzu alingbi ti kanga lege na akusala ti e nga. E yeke mu ngoi ti bi bê na zo so ayeke na peko ti aye ti pendere tongaso nga na nda ti aye ni? Mo sala tongaso lâ oko awe?

⁹ Ye ti pikango bê, tongana e diko na Job chapitre 38, Jéhovah Nzapa lo mveni asala mara ti tene tongaso, tongana lo hunda na Job ahundango tene so amu lege ti gbu li. Atä so Wasalango e ahunda atene so mbilimbili na Job, ala ndu bango ndo ti e, dutingo ti e na fini, nga na kekereke ti e. Tongaso, zia e ba tene so Nzapa ahunda, na e gbu li na ndo ye so aye ti tene, biani, zia e sala ye so Job 37:14 ahunda na e ti sala.

10. A lingbi Job chapitre 38 asala ngangu wa na ndo e, na ahundango tene wa lo gboto lê dä?

¹⁰ Chapitre 38 ato nda ni tongaso: “Na yâ gingisale L’Eternel akiri tene na Job, Lo tene: So ayeke zo wa so ahonde wango-tene na lege ti tene so ayeke na ndara pepe? Mo kanga bongo na mbounda ti mo tongana koli; fade Mbi hunda mo na tene, na mo fa nda ni na Mbi.” (Job 38:1-3) Atene so afa ye na ndo atene so aga na peko. A mu maboko na Job ti leke bango ndo ti lo, ti ba biani so lo yeke luti na gbele Wasalango ndagigi na lo yeke na tene ti kiri na lo. Ye so ayeke nga mbeni nzoni ye teti e nga teti azo so aduti na fini na ngoi ti e. Na pekoni, Nzapa akiri asala tene kete na ndo aye so Élihu afa kozoni. “Mo yeke na ndo wa tongana Mbi sala gere ti sese? Mo tene na Mbi tongana mo hinga nda ti tene ni. Zo wa adiko kota ni? Mo hinga? Wala, zo wa aha kamba na ndo ni? Gere ti sese aduti na ndo ye nyen? Wala zo wa azia tênë ti mbundu ni dä?”​—Job 38:4-6.

11. A lingbi Job 38:4-6 aga na e ti gbu nda ti aye wa so a sala ni awe?

¹¹ Job ayeke la ni na ndo wa, na e nga kue e yeke la ni na ndo wa, na ngoi so sese aba gigi? E yeke awakode-kua so aleke plan ti sese ti e, na so na lege ti plan so, asû dessin ti ayongo ti yâ ni mo ba mo tene a sala kusala na mbeni keke ti mètre? Oko pepe. Azo ade ti ba la ni gigi nga pepe. Na bango sese tongana mbeni kota da, Nzapa ahunda: “Zo wa azia tênë ti mbundu ni dä?” E hinga so sese ayo na lâ alingbi na ni biani ti tene e duti na fini na e maï. Na konongo ti lo alingbi na ni nga. Tongana fade sese akono mingi ahon, ka ye so ahiri ni hydrogène alingbi fade ti sigigi pepe na yâ ti pupu na tongaso fini alingbi pepe ti duti na ndo sese. Biani, mbeni zo “azia tênë ti mbundu ni” na tâ nzoni ndo ni. Gonda ni ayeke ti Job? A yeke ti e? Wala a yeke ti Jéhovah Nzapa?​—aProverbe 3:19; Jérémie 10:12.

Zo Wa Ahinga Akiringo Tene Ni?

12. Hundango tene so a wara na Job 38:6 ague na e ti gbu li na ndo ye wa?

¹² Nzapa ahunda nga tene so: “Gere ti sese aduti na ndo ye nyen?” So ayeke nzoni hundango tene pepe? Peut-être e hinga nzoni mingi mbeni tene so Job ahinga la ni nzoni pepe: gravitation (ngangu ti gbotongo ye so mbeni ye ayeke sala na ndo mbeni nde). Mingi ti e ahinga so a yeke ngangu ti gbotongo ye, so lâ so akono mingi ayeke na ni, si asala si sese angbâ na place ti lo, a yeke tongana ti so gere ni alï ngangu mingi. Ye oko, zo wa si ahinga ye kue na ndo ngangu ti gbotongo ye so?

13, 14. (a) A lingbi a yeda na ye wa so andu ngangu ti gbotongo ye? (b) Tongana nyen a lingbi e sala ye na mbage ti ye so Job 38:6 agboto lê na ndo ni?

¹³ Mbeni buku so asigigi a ninga pepe so iri ni ayeke The Universe Explained (ndagigi so a fa nda ni) ayeda so ‘ngangu ti gbotongo ye ayeke lo so azo ahinga ni mingi na popo ti angangu ti ndagigi, ye oko a yeke lo so azo agbu nda ni mingi pepe.’ Lo kiri lo tene: “Ngangu ti gbotongo ye ayeke hon fade fade na yâ ndagigi, na ahinga pepe lege so lo sala na ni. Ye oko, na yâ ti angu so ahon, awandara ti ye so lê aba atene ngangu ti gbotongo ye ayeke tambela peut-être na lege ti amapo ti ngangu ti akete ye so ahiri ni graviton . . . Me zo oko ahinga pepe wala ala yeke dä biani.” Bi bê na ndo ye so tene so aye ti fa.

¹⁴ Ngbele ye na ngoi so Jéhovah ahunda atene so na Job, senda-ye ague na li ni na yâ ti angu 3000. Ye oko, atä e mveni wala awandara ti ye so lê aba alingbi pepe ti fa mbilimbili nda ti ngangu ti gbotongo ye so asala si sese aluti na ndo so a lingbi lo duti dä si fini ayeke dä. (Job 26:7; Esaïe 45:18) So aye pepe ti tene a lingbi e kue e bi tele ti e na yâ mbeni yongoro gingo nda ti ye na ndo aye so alingbi gbu nda ni pepe ti ngangu ti gbotongo ye. Nde na ni, atä gi bingo bê na ndo mbeni mbage ti akusala ti kpene ti Nzapa alingbi sala ngangu na ndo lege so e ba na lo. Bê ti mo asi na yekiango ndo mingi na mbage ti ndara nga na hingango ye ti lo, na mo ba ngbanga ti nyen a lingbi e manda ye mingi ahon na ndo ye so bê ti lo aye?

15-17. (a) Job 38:8-11 aluti mingi na ndo ye wa, na ye so aga na ahundango tene wa? (b) A lingbi a yeda na ye wa so aba hingango ye na ndo akota ngu-ingo na kangbingo ti ala na ndo sese?

¹⁵ Wasalango ye angbâ ti hunda tene: “Zo wa akanga kota ngu ti ingo na porte? Tongana ngu ni asigigi na yâ sese na ngangu; tongana Mbi zia mbinda na tele ni tongana bongo, na Mbi zia bingo so avuko pitipiti na tele ni tongana bongo so akanga na tele ti kete molenge, na Mbi leke yanga ti ngu ni, Mbi zia barre na porte dä, na Mbi tene, fade mo si juska na ndo so, me mo hon ndo so pepe; fade Mbi gbanzi mapo ti fandara ti mo na ndo ni so.”​—Job 38:8-11.

¹⁶ Kangango akota ngu ti ingo andu asese, akota ngu ti ingo nga guengo na kiringo ti kota ngu-ingo na yanga ti sese. A sala ngoi oke si azo ayeke ba ni na ayeke manda ni? Teti angu saki mingi, na mingi ahon na yâ ndangba siècle so ahon. Mo lingbi biani ti bi bê so a hinga aye kue awe na ndo ti ala na ngoi so e yeke dä. Ye oko, na yâ ngu 2001 so, tongana mo gi nda ti tene so na yâ akota da ti batango ambeti wala mo sala kusala na kota ngangu ti gingo nda ti aye ti Internet ti wara andangba fini ye so asi, fade mo yeke wara nyen?

¹⁷ Na yâ mbeni buku so azo ayeda na ni mingi, fade mo yeke wara atene so: “A ninga ngbele ye awe, kangbingo ti akuru sese na akota-ngu ti ingo na ndo sese, nga na kangbingo ti akota mbage ti aye ti gigi na ndo sese, ayeke akota kpale so ayeke wara na yâ mandango nga na fango atene ti senda-ye.” Na peko ti tene so, kota bakari ni so amu afango nda ti ye osio so alingbi ti wara ni, me a fa so ala yeke “na popo ti abibe mingi ti senda-ye.” Tongana ti so mo hinga peut-être, mbeni bibe ti senda-ye “aye ti fa so zo ni ayeke na atâ nda ti ye pepe ti fa mbeni ye nde ahon gi senge tarango ti fa nda ti ye.”

18. Job 38:8-11 ague na mo ti si na nda ti tene wa?

¹⁸ So afa pepe so ahundango tene so e diko na Job 38:8-11 ayeke na lege ni? Tâ tene, e sala ye oko pepe na yâ ziango na sese ambage nde nde kue ti sese ti e. A yeke e pepe si azia nze na nduzu ti tene ngangu ti lo asala si guengo na kiringo ti kota ngu-ingo na yanga ti sese aduti dä, ye so ayeke sala pepe si ngu amene aye so angoro e wala e mveni. Mo hinga zo so asala ni, Wasalango apendere kusala.​—Psaume 33:7; 89:9; aProverbe 8:29; Kusala 4:24; Apocalypse 14:7.

Mu na Jéhovah Gonda so Lo Lingbi na Ni

19. Atene so ayeke na Job 38:12-14 agboto lê ti e na ndo aye wa so e lingbi ba na lê?

¹⁹ Azo asala nga ye oko pepe na yâ ngorongo ti sese na tele ti lo mveni, so a sala tene ni na Job 38:12-14. A yeke ngorongo ti sese na tele ti lo mveni si amu lege na yanga ti ndapelele ti duti dä, na fani mingi a yeke pendere mingi. Tongana lâ ayeke londo, tele ti sese ti e ayeke ga polele, tongana wokongo ndo so mbeni ye asala kusala na ni na azia marque ti lo dä. Na bingo bê atä gi kete na ndo tambelango ti sese, a lingbi bê ti e adö teti so sese angoro na loro mingi pepe, tongaso pepe, a yeke ga na kota kpale, tongana ti so e lingbi ti ba ni hio. Na mbage, ngorongo na tele ti lo mveni ague nga yeke mingi pepe si alâ na bï aninga ahon ndo ni pepe, ye so alingbi ti ga na ndowâ na dê ti ngangu mingi na asala si zo alingbi ti duti na fini pepe. Ti tâ tene ni, a lingbi e duti na ngia so Nzapa, pepe mbeni bungbi ti azo nde, asoro loro ti sese na tele ti lo mveni.​—Psaume 148:1-5.

20. Tongana nyen fade mo yeke kiri tene na ahundango tene so a hunda ni na Job 38:16, 18?

²⁰ Fadeso, gi ti ba so Nzapa ayeke hunda na mo ahundango tene so na ndo ni: “Mo lï juska na lingu ti kota ngu ti ingo? Mo tambela na yâ ngu so alï mingi?” Même mbeni wagingo nda ti kota ngu-ingo alingbi pepe ti mu mbeni nzoni kiringo tene! “Mo hinga kota ti sese? Tongana mo hinga ye so kue, mo fa tene ni.” (Job 38:16, 18) Mo ba na mo fono awe na ambage kue ti sese, wala atä na mbeni kota mbage ni? A hunda ti tene e duti na fini fani oke si e ba apendere ndo na aye ti kpene ti sese? Na so atâ pendere ngoi si aye so ayeke duti ande!

21. (a) Ahundango tene so awara na Job 38:19 alingbi peut-être ti ga na abango ndo wa na lege ti senda-ye? (b) A lingbi atâ ye so a fa na ndo lumière apusu e ti sala nyen?

²¹ Ba nga akpengba hundango tene so ayeke na Job 38:19: “Lege ti gue na ndo so lumière aduti dä, ayeke na ndo wa? Ndo ti duti ti bingo ayeke na ndo wa?” Mo hinga peut-être so a ninga awe, bango ndo ti mingi ti azo ayeke so lumière ayeke tambela tongana mapo, tongana amapo so e lingbi ti ba na lê ti ngu. Na pekoni, na ngu 1905, Albert Einstein afa so lumière ayeke sala ye tongana gbâ ti ngangu, wala particule (fuku ti ngangu). Afango nda ti ye so alingbi la ni kue? Mbeni kota bakari so asigigi a ninga pepe ahunda: “Lumière ayeke mbeni mapo wala fuku ti ngangu?” Lo kiri tene: “Na bango ni, [lumière] alingbi pepe ti duti ala use kue teti so aye use so [mapo na fuku ti ngangu] ayeke nde mingi. Tâ nzoni kiringo tene ni ayeke so lumière ayeke ye oko pepe na popo ti ala.” E ngbâ lakue ti wara wâ (so alondo biani na lumière ti lâ nga na mbeni lege nde), atä so zo alingbi pepe ti fa akusala kue ti Nzapa na lege so. E wara nzoni na lege ti kobe nga na pupu so aga na lege ti salango ye ti akeke na gbele lumière. E lingbi ti diko mbeti, ti ba lê ti ala so e ndoye ala, ti wara kota ngia na gbele alâ so ayeke linda, na ambeni ye mingi tongaso. Na ngoi so e yeke sala ye so, a lingbi e yeda pepe na apendere kusala ti Nzapa?​—Psaume 104:1, 2; 145:5; Esaïe 45:7; Jérémie 31:35.

22. Tongana nyen David na ngoi ti giriri akiri tene na gbele apendere kusala ti Nzapa?

²² Nda ti gbungo li ti e na ndo apendere kusala ti Jéhovah ayeke gi ti tene a pika bê ti e, ti sala si bê ti e adö mingi ahon wala na mbeni lege so e lingbi pepe ti zi yanga ti sala tene? Oko pepe. Wasungo psaume ti giriri ayeda so a yeke ngangu mingi ahon ti gbu nda ti akusala kue ti Nzapa na ti fa nda ni. David asû na mbeti: “O L’Eternel Nzapa ti mbi, kusala ti kpene ti Mo, na bibe ti Mo teti e awu mingi; zo oko ti lingbi na Mo ayeke pepe; tongana mbi ye ti sala tene ti kusala ti Mo, fade ayeke mingi mingi, zo alingbi diko kue pepe.” (Psaume 40:6 [40:5, NW]) Ye oko, lo ye biani pepe ti tene so fade lo yeke kanga yanga ti lo ti sala tene pepe na ndo akpengba kusala so. David afa na gigi ye so na lege ti ye so lo leke na bê ti lo, so a fa ni na Psaume 9:1 (NW [9:2, Bible ti Sango]): “Fade mbi sepela mo, O Jéhovah, na bê ti mbi kue; fade mbi fa na gigi tene ti akusala ti kpene ti mo kue.”

23. Mo ba ti mo apendere kusala ti Nzapa tongana nyen, na tongana nyen mo lingbi ti mu maboko na ambeni zo?

²³ A lingbi salango ye ti e aduti nga tongaso pepe? A lingbi bibe ti e so adö na apendere kusala ti Nzapa apusu e pepe ti sala tene ti lo, ti ye so lo sala, na ti ye so lo yeke sala nga ande? Kiringo tene ni ayeke polele: a lingbi e “fa tene ti gloire ti Lo na popo ti amara, na ye ti kpene ti Lo na popo ti azo kue.” (Psaume 96:3-5) Biani, e lingbi ti fa na gigi yekiango ndo ti e na tâ bê ti molenge teti apendere kusala ti Nzapa na kangbingo na ambeni zo ye so e manda na ndo lo. Atä so ala kono na yâ mbeni bungbi ti azo so aba na nene ni pepe Wasalango ye, nzoni tene ti yanga ti e ti fa ye na ala alingbi peut-être ti pusu ala ti yeda na Nzapa. Me ahon so, a lingbi peut-être ti pusu ala ti manda na ti sala na lo so ‘asala ye kue,’ Wasalango apendere kusala, Jéhovah.​—Apocalypse 4:11.

Mo Yeke Kiri Tene Tongana Nyen?

• Tene so a sû na Job 37:14 apusu e ti gbu li na ndo akusala wa ti Nzapa?

• Ambeni ye wa ayeke dä so a fa pekoni na yâ achapitre 37 na 38 ti Job na so senda-ye alingbi pepe ti fa nda ni kue?

• Bibe ti mo ayeke tongana nyen na ndo apendere kusala ti Nzapa, na ye so apusu mo ti sala nyen?

[Foto na lembeti 11]

Zo wa akanga kota ngu ti ingo na porte, na batango ni na ndo so a yeke dä?

[Foto na lembeti 11]

Zo wa aba apendere mbage nde nde kue ti sese ti e, so Nzapa aleke?