Chapitre Gumbaya

Fade Zo Wa Akomande Sese?

PENDERE prophétie ti Daniel akiri na e fadeso na kozo ngu ti Gbia Belshatsar ti Babylone. Daniel aninga ngu mingi tongana ngba na Babylone, me lo yengi lâ oko pepe na yâ dutingo be-ta-zo ti lo na Jéhovah. Fadeso lo hon ngu 70 awe, na prophète be-ta-zo so aba “suma, na lo ba ye na li ti lo tongana suma, na ndo tange ti lo.” Na aye so lo ba na li ti lo tongana suma amu mbito na lo mingi!—Daniel 7:1, 15.

² Daniel atene: “Mbi ba! Pupu osio ti yayu aïa ngangu na ndo kota ngu ti ingo. Na akota nyama osio asigigi na kota ngu ti ingo so, ala yeke nde nde.” Anyama so agboto lë biani! Kozo nyama ayeke bamara so ayeke na akpangbi, na use ni ayeke tongana ours. Na pekoni a yeke ze so ayeke na kpangbi osio ti ndeke nga na li osio! Nyama osio ni so akpengba ngangu mingi ayeke na akota pembe ti win na nza bale oko. Na popo ti anza bale oko ti lo mbeni “kete” nza asigigi so ayeke na lë “tongana lë ti zo” na “yanga ayeke so asala kota tene na baba.”—Daniel 7:2-8.

³ Na pekoni aye so Daniel aba tongana suma ayeke aye ti yayu. Lo Ti Giriri aduti na gloire mingi na ndo trône tongana Wafango ngbanga na yâ Da-ngbanga ti yayu. “Saki mingi mingi asala na lo, nga saki bale oko fani saki bale oko angbâ ti luti tâ na gbele lo.” (NW ) Lo fâ ngbanga ti sioni na ndo akota nyama, lo lungula komandema na tïtî ala na afuti nyama osio ni. A mu komandema so ayeke ngbâ lakue na ndo ti “azo kue, amara kue, na azo ti yanga nde nde kue” na “Zo oko tongana Molenge Ti Zo.”—Daniel 7:9-14.

⁴ Daniel atene: “Na mbi, Daniel, vundu agbu yingo ti mbi na yâ tele ti mbi, na ye so mbi ba na li ti mbi tongana suma agi mbi.” Tongaso lo hunda na mbeni ange “tene biani ti ye ni so kue.” Ange ni afa na lo biani “nda ti ye so.” (Daniel 7:15-28) Ye so Daniel aba na amä na bï so agbu bê ti e ngangu mingi, teti a fa aye so ayeke si ande na sese na a ndu nga ngoi ti e, tongana amu komandema na “Zo oko tongana Molenge Ti Zo” na ndo “azo kue, amara kue, na azo ti yanga nde nde kue.” Na mungo maboko ti Tene nga na yingo ti Nzapa, e nga e lingbi ti gbu nda ti aye so aba tongana suma so ayeke aprophétie.a

AKOTA NYAMA OSIO ASIGIGI NA YÂ NGU TI INGO

⁵ Daniel atene: “Akota nyama osio asigigi na kota ngu ti ingo so.” (Daniel 7:3) Kota ngu-ingo so pupu aïa dä aduti fä ti nyen? Ngu mingi na pekoni, bazengele Jean aba mbeni nyama ti ngonda so ayeke na li mbasambala so asigigi na yâ “kota ngu ti ingo.” Kota ngu-ingo so aduti fä ti “azo nde nde, na azo mingi mingi,” gbâ ti azo so aduti yongoro na Nzapa. Tongaso, kota ngu-ingo ayeke nzoni fä ti gbâ ti azo so ayeke awato ti Nzapa.—Apocalypse 13:1, 2; 17:15; Ésaïe 57:20.

⁶ Ange ti Nzapa atene: “Akota nyama so, so ayeke osio, ala yeke agbia osio so fade alondo na sese.” (Daniel 7:17) Biani, ange atene anyama osio so Daniel aba ayeke fä ti “agbia osio.” Tongaso, anyama so aduti fä ti angangu ti komande sese kue. Me so wa?

⁷ Mingi ni awandara so asala tene na ndo ti Bible azia kamba na popo ti suma na ye so aba tongana suma ti anyama osio ti Daniel na suma ti kota yanda so Neboukadnetsar aba. Na tapande, mbeni bakari (The Expositor’s Bible Commentary) atene: “Chapitre 7 [ti Daniel] ague legeoko na chapitre 2.” Traduction Oecuménique de la Bible atene: “Anyama ti ngonda osio so asigigi na yâ ngu-ingo adabe na molongo ti akodoro-togbia ti azo, a lingbi na ye so a fa awe na chapitre 2.” A-osio ngangu ti komande sese kue so awin osio ti suma ti Neboukadnetsar aduti fä ni ayeke Kodoro-togbia ti Babylone (li ti lor), Médo-Perse (alibe na maboko ti argent), Grèce (yâ na kuni ti gengere), na Kodoro-togbia ti Rome (agere ti win).b (Daniel 2:32, 33) Zia e ba tongana nyen aroyaume so alingbi na akota nyama osio so Daniel aba.

SIONI MINGI TONGANA BAMARA, AMU LORO TONGANA NGUALO

⁸ Anyama so Daniel aba apika bê mingi! Na salango tene ti mbeni oko, lo tene: “Kozo nyama ni ayeke tongana bamara, na lo yeke na kpangbi ti ngualo; mbi ba juska a gboto kpangbi ti lo, a yä lo na nduzu na ndo sese, a sala si lo luti na gere use tongana zo; na a mu bê ti zo na lo.” (Daniel 7:4) Nyama so aduti fä ti oko komandema so li ti lor ti kota yanda ni aduti nga fä ni, Ngangu ti Komande Sese Kue ti Babylone (607-539 K.N.E.). Babylone ate amara, nga na azo ti Nzapa, na ngangu mingi, legeoko tongana mbeni “bamara” so agbu anyama. (Jérémie 4:5-7; 50:17) Tongana ti so lo yeke na kpangbi ti ngualo, “bamara” so ague na li ni na loro mingi ti gbu akodoro na ngangu.—Toto ti Jérémie 4:19; Habakuk 1:6-8.

⁹ Na peko ti mbeni ngoi, “a gboto kpangbi” ti bamara so ayeke nde. Ndulu na nda ni ti komandema ti Gbia Belshatsar, Babylone aglisa lege ti gbungo akodoro ti lo na loro nga na kota ti lo tongana ti bamara na ndo amara. Loro ti lo ahon pepe zo so akpe na gere use. A mu “bê ti zo na lo,” na tongaso lo woko. Teti lo yeke mbeni pepe na “bê ti bamara,” Babylone alingbi ti sala ye fadeso pepe tongana gbia “na popo ti anyama ti ngonda.” (Ba nga 2 Samuel 17:10; Michée 5:7 [5:8, NW].) Mbeni kota nyama ahon lo na ngangu.

NA KOTA NZALA TONGANA OURS

¹⁰ Daniel atene: “Ba, mbeni nyama, use ni, ayeke tongana ours; na lo yä tele ti lo na mbage oko, bio ota ti kate ayeke na yanga ti lo na popo ti pembe ti lo; ala tene tongaso na lo, Mo londo, mo te mi mingi.” (Daniel 7:5) Gbia so “ours” aduti fä ti lo ayeke oko gbia so libe na maboko ti argent ti kota yanda ni aduti fä ti lo, molongo ti amokonzi ti Médo-Perse (539-331 K.N.E.) so a to nda ni na Darius ti Médie na Cyrus ti Kota na a ko nda ni na Darius III.

¹¹ Ours so aduti fä, ‘a yä tele ti lo na mbage oko,’ peut-être ti leke tele ti lo ti sala bira na ti hon amara na ngangu na tongaso ti bata ngangu ti komande sese kue. Wala yango lo na nduzu na mbage oko aye ti fa so molongo ti amokonzi ti Perse ayeke hon na ngangu na ndo oko gbia ti Médie, Darius. Abio ota ti kate na popo ti apembe ti ours ni alingbi ti duti fä ti ando ota so lo gbu na akodoro dä. “Ours” ti Médo-Perse ague na mbage ti banga ti gbu Babylone na ngu 539 K.N.E. Na pekoni a gue na mbage ti do ahon na yâ Asie Mineure nga juska na Thrace. Na nda ni, “ours” ague na mbage ti mbongo ti mu Égypte. Teti so ngoi na ngoi molongo ota aye ti tene ye so ayeke ngangu mingi, abio ota ti kate alingbi nga ti fa na gigi polele nzala ti ours so ayeke fä ti hon ambeni kodoro na ngangu.

¹² “Ours” asala ngangu na amara alingbi na atene so: “Mo londo, mo te mi mingi.” Na tengo Babylone alingbi na ye so bê ti Nzapa aye, Médo-Perse alingbi ti sala mbeni nzoni kusala mingi teti mara ti Jéhovah. Na a yeke biani ye so lo sala! (Ba “Mbeni Gbia so Asala Nzobe,” na lembeti 149.) Na lege ti Cyrus ti Kota, Darius I (Darius ti Kota), na Artaxerxès I, Médo-Perse azi aJuif so ayeke angba na Babylone na amu maboko na ala ti kiri ti sala temple ti Jéhovah na ti leke agbagba ti Jérusalem. Na nda ni, Médo-Perse akomande na ndo akete kodoro 127 na tongaso, koli ti Wo-gbia Esther, Assuérus (Xerxès I), akomande “a to nda ni na Inde juska na Éthiopie.” (Esther 1:1) Ye oko, mbeni nyama aga ndulu ti ba gigi.

NA LORO TONGANA ZE SO AYEKE NA KPANGBI!

¹³ Ota nyama ayeke “tongana ze, so kpangbi osio ti ndeke ayeke na peko ti lo; na nyama ni so ayeke na li osio nga; na a mu royaume na lo.” (Daniel 7:6) Tongana ye so lo duti fä ni, yâ nga na likuni ti gengere ti yanda ti suma ti Neboukadnetsar, ze so ayeke na kpangbi osio nga na li osio aduti fä ti molongo ti agbia ti Macédoine, wala Grèce, a to nda ni na Alexandre ti Kota. Na yapungo nga na mungo loro ti mbeni ze, Alexandre ahon kodoro ti Asie Mineure, ague na mbongo alï na yâ Égypte, na lo si juska na katikati ti do ti Inde. (Ba Habakuk 1:8.) Ndo so lo komande dä ayeke kota ahon ti “ours,” teti a wara na yâ ni Macédoine, Grèce, na Kodoro-togbia ti Perse.—Ba “Gbia so Ade Pendere Ahon Sese Kue,” na lembeti 153.

¹⁴ “Ze” awara li osio na peko ti kuâ ti Alexandre na ngu 323 K.N.E. Na nda ni awatongoro osio ti lo amu place ti lo na ambage nde nde ti ndo so lo komande kozoni dä. Séleucus awara Mésopotamie na Syrie. Ptolémée amu li ni na Égypte nga na Palestine. Lysimaque akomande na ndo Asie Mineure na Thrace, na Cassandre awara Macédoine na Grèce. (Ba “A Kangbi Yâ Ti Mbeni Kota Royaume,” na lembeti 162.) Na pekoni mbeni fini ye ti mungo mbito aba gigi.

MBENI NYAMA SO AMU MBITO NA AYEKE NDE

¹⁵ Na ndo osio nyama ni so, Daniel atene “lo mu mbito, lo hili mingi, na lo yeke na ngangu mingi.” Lo tene nga: “Lo yeke na kota pembe ti win; lo te, lo fâ ye ndulu ndulu, na lo doro tanga ni na gere ti lo; lo yeke nde na anyama kue so asi kozoni; na lo yeke na nza bale oko.” (Daniel 7:7) Nyama so amu mbito ato nda ni tongana ngangu ti poroso na ti turugu ti Rome. Yeke yeke lo hon ndo ti ambage osio ti sese so ayeke na gbe ti ngobo ti salango ye ti Kodoro-togbia ti Grèce, na tongana a si na ngu 30 K.N.E., Rome asigigi awe tongana fini ngangu ti komande sese kue ti prophétie ti Mbeti ti Nzapa. Na hongo ye kue so ayeke na gbele lo na lege ti ngangu ti aturugu ti lo, Kodoro-togbia ti Rome akono si na nda ni amu mbeni ndo so ato nda ni na azoa ti Grande-Bretagne, kota mbage ti Poto, mbage kue ti kota ngu-ingo ti Méditerranée, a hon Babylone ti si na ngu-ingo ti Perse.

¹⁶ Teti so lo ye ti hinga mbilimbili nda ti nyama so “ahili mingi mingi,” Daniel adengi mê nzoni na ngoi so ange afa nda ni: “Na tene ti nza bale oko so, fade agbia bale oko alondo na yâ royaume ni so; na mbeni gbia alondo na peko ti ala; lo yeke nde na ala ti kozoni, na fade lo kinda agbia ota.” (Daniel 7:19, 20, 24) “Nza bale oko,” wala “agbia bale oko” ayeke nyen?

¹⁷ Na ngoi so Rome awara mosoro mingi na lo to nda ti kiri na peko ngbanga ti tambela ti kirikiri ti azo ti komande ti lo, lo glisa kota ngangu ti lo ti turugu. Na pekoni, a lingbi ti ba polele kiringo na peko ti ngangu ti aturugu ti Rome. Na nda ni ngangu kodoro-togbia so akangbi na aroyaume mingi mingi. Teti fani mingi Mbeti ti Nzapa amu wungo ti bale oko ti fa ye so alingbi kue, “nza bale oko” ti osio nyama aduti fä ti aroyaume kue so aba gigi na peko ti kangbingo ti Rome.—Ba nga Deutéronome 4:13; Luc 15:8; 19:13, 16, 17.

¹⁸ Ye oko, Ngangu ti Komande Sese Kue ti Rome ahunzi pepe tongana alungula ndangba togbia ti lo na Rome na ngu 476 N.E. Teti angu ngbangbo mingi, Rome so apape aduti na ndo ni angbâ ti komande Poto, na lege ti poroso, na mbilimbili na lege ti vorongo. Lo komande na lege ti mbeni kode, so na yâ ni mingi ti awakodoro ti Poto ayeke na gbe ti mbeni seigneur, so lo mveni ayeke na gbe ti mbeni gbia. Na agbia kue ayeda na ngangu ti komande ti pape. Tongaso Kodoro-togbia ti Nzoni-Kue ti Rome so Rome ti pape ayeke libe ni, aba lege ti atene ti sese na yâ ti yongoro molongo ti ngoi ti mbaï so ahiri ni Ngoi ti Bingo.

¹⁹ Zo wa alingbi ti bele so osio nyama ni ayeke “nde na aroyaume kue”? (Daniel 7:7, 19, 23) Na ndo tene so, wasenda-mbaï H. Wells asû na mbeti: “Fini ngangu ti Rome so . . ., na yâ aye mingi, ayeke nde na akota kodoro-togbia so akomande juska na ngoi so na yâ sese so azo ahinga ndo dä. . . . [A] ninga pepe lo komande ndulu na sese ti aGrec kue na, nde na akodoro-togbia kue so aga kozo na lo, a wara mingi pepe na yâ azo ti kodoro ni amara so alondo na Cham na Sem . . . Tongaso lo duti mbeni ngangu ti komande so ayeke nde na yâ mbaï . . . Kodoro-togbia ti Rome ayeke mbeni ye so aba gigi, mbeni fini ye so aleke tene ni kozoni pepe; na aRomain alï, gi tongaso, na yâ ti mbeni kota mandango lege ti komande.” Ye oko, osio nyama ni ayeke kiri ti kono.

MBENI KETE NZA AMU LI NI

²⁰ Daniel atene: “Mbi bi bê ti mbi na tene ti nza ni, na ba, mbeni nza, kete nza, asigigi na popo ti nza ni, na a gboto nza ota ti nza ti kozoni na gere ni na gbele kete nza so.” (Daniel 7:8) Na ndo ti maïngo ti kete nza so, ange atene na Daniel: “Mbeni gbia alondo na peko ti ala [agbia bale oko]; lo yeke nde na ala ti kozoni, na fade lo kinda agbia ota.” (Daniel 7:24) Gbia so ayeke zo wa? Lo londo lawa? Na lo kinda agbia ota wa?

²¹ Zia e ba aye so asi na pekoni ge. Na ngu 55 K.N.E., Watongoro ti Rome, Jules César alï na ngangu na Bretagne (so ayeke laso Grande-Bretagne) me lo wara lege pepe ti zia na sese teti lakue mbeni kodoro so ayeke na gbe ti lo. Na ngu 43 N.E., Togbia Claude ato nda ti mbeni hongo na ngangu biani na mbongo ti Bretagne. Na pekoni, na ngu 122 N.E., Togbia Hadrien ato nda ti sala mbeni gbagba so alondo na Ngu ti Tyne ti si na Ngu ti Solway, so afa katikati ti banga ti Kodoro-togbia ti Rome. Na tongo nda ti siècle oku ni, aturugu ti Rome azia zoa ni. Mbeni wasenda-mbaï afa nda ni: “Na siècle bale oko na ndo ni omene ni, Angleterre aduti mbeni kete ngangu ti komande. Lo yeke na mosoro mingi pepe tongana a haka ni na kodoro ti Pays-Bas. Wungo ti azo ti kodoro ni ayeke kete ahon ti France. Aturugu ti lo (nga na ala ti amangboko) ayeke na gbe ti ala ti Espagne.” Biani, na lâ ni kâ, Grande-Bretagne ayeke gi mbeni senge royaume, ye so alingbi biani na kete nza ti fä ti osio nyama ni. Me ye so kue ayeke gbian ande.

²² Na ngu 1588, Philippe II ti Espagne atokua na tele ti Grande-Bretagne Armada so Alingbi ti Hon Ni na Ngangu Pepe. Bungbi ti amangboko 130, so aturugu ahon 24 000 ayeke na yâ ni, ama na ndo ti ngu ti Manche, gi ti tene amangboko ti bira ti Grande-Bretagne ahon lo na ngangu na alinda ngu, teti apupu so aïa kirikiri nga teti angangu pupu ti Atlantique. Mbeni wasenda-mbaï atene, ye so asi “ato nda biani ti londongo ti kota ngangu na lege ti amangboko ti bira na tïtî Espagne ti gue na Angleterre.” Na siècle 17, aHollandais ayeke na bungbi ti amangboko ti dengo buze so ayeke kota ahon atanga ni kue na ndo sese. Ye oko, ngbanga ti akodoro mingi so lo mu ala na ngba na ambeni ndo, Grande-Bretagne ahon royaume so na ngangu. Na siècle 18, Grande-Bretagne na France asala bira na popo ti ala na Amérika ti Banga nga na Inde, so na nda ni ala te Mbele ti Paris na ngu 1763. Wasungo mbeti William Willcox, atene mbele so “ayeda so fadeso Grande-Bretagne ayeke ngangu ti kota ahon ti Poto na yâ sese so amu ambeni kodoro mingi na ngba.” A ba kota ngangu ti Grande-Bretagne na hongo na ngangu ti lo ti kota na ndo Napoléon ti France na ngu 1815 N.E. “Agbia ota” so Grande-Bretagne ‘akinda’ ala ayeke Espagne, Pays-Bas, na France. (Daniel 7:24) Tongana ye ti pekoni, Grande-Bretagne asigigi tongana ngangu ti kota ahon na lege ti mungo ambeni kodoro na ngba nga na lege ti dengo buze ti sese. Tâ tene, “kete” nza amaï ti ga mbeni ngangu so akomande sese kue!

²³ Ange atene na Daniel so osio nyama, wala osio royaume ni, ayeke ‘te sese kue.’ (Daniel 7:23) A lingbi ti tene tongaso na ndo kete mbage ti sese ti Rome so ahinga ni kozoni tongana Bretagne. Na nda ni a ga Kodoro-togbia ti Grande-Bretagne na a ‘te sese kue.’ Na mbeni ngoi, na ndo ye osio, kodoro-togbia so akomande mbage oko ti sese kue nga tongana akangbi azo ti ndo sese kue na bungbi osio, mbage oko ayeke ti kodoro-togbia so.

²⁴ Legeoko tongana Kodoro-togbia ti Rome ayeke nde na angangu ti komande sese ti kozoni, gbia so “kete” nza aduti fä ti lo ayeke nga “nde na ala ti kozoni.” (Daniel 7:24) Na ndo tene ti Kodoro-togbia ti Grande-Bretagne, wasenda-mbaï H. Wells atene: “Lâ oko sese aba mara ti ye tongaso pepe. Kozoni nga na gunda ti ye so aleke, ayeke ‘kodoro ti couronne’ ti Royaumes-Unis ti Grande-Bretagne . . . Kodoro-togbia tongaso aduti lâ oko pepe na gbe ti mbeni ye so aleke ti mu li ni wala ti mbeni zo oko. Lo yeke mbeni ye so ayeke maï gi na bê ti lo, lo yeke kusala ti angangu nde nde so abungbi yeke yeke na so ayeke nde biani na akodoro-togbia ti kozoni.”

²⁵ “Kete” nza so andu gi pepe Kodoro-togbia ti Grande-Bretagne. Na ngu 1783, Grande-Bretagne ayeda na dutingo yamba ti a-colonie ti lo 13 ti Amérika. Na pekoni Kodoro ti États-Unis asala songo na Grande-Bretagne, na a sigigi na yâ Use Bira so Amu Sese Kue tongana mara ti ngangu ahon kue ti sese. Lo ngbâ lakue ti lê kpengba songo na Grande-Bretagne. Angangu ti komande use ti Anglo-Américain ayeke ‘nza so ayeke na lë.’ Biani, ngangu ti komande sese kue so ahinga ti ba ndo, lo yeke na kode! Yanga ti lo ‘ayeke sala kota tene na baba,’ na lege so lo yeke hunda na ngangu na mingi ti amara ti sese ti yeda na poroso ti lo na lo yeke sala kusala tongana wamungo tene ti lo, wala “prophète ti wataka.”—Daniel 7:8, 11, 20; Apocalypse 16:13; 19:20.

KETE NZA AKE NZAPA NA AZO TI NZONI-KUE TI LO

²⁶ Daniel angbâ ti fa tene ti ye so lo ba na li ti lo tongana suma , lo tene: “Mbi ba, na nza ni mveni asala bira na azo ti be-vulu [nzoni-kue, NW], na lo hon ala.” (Daniel 7:21) Na ndo ti “nza” so, wala gbia, ange ti Nzapa afa kozoni: “Fade lo sala tene ti ke Lo Ti Nduzu Ahon Kue na lo sala si ngangu ti azo ti be-vulu ti Lo Ti Nduzu Ahon Kue awe. Lo bi bê ti lo ti gbian ngoi na ndia; na fade a zia ala na tïtî lo teti ngoi oko, ngoi use, na ndambo ti ngoi.” (Daniel 7:25) Tongana nyen, nga lawa si mbage so ti prophétie ni aga tâ tene?

²⁷ ‘Azo ti nzoni-kue’ so “kete” nza, Ngangu ti Komande Sese Kue ti Anglo-Américain, asala ngangu na ala ayeke adisciple ti Jésus so asa yingo na ndo ti ala na so aduti na sese. (aRomain 1:7; 1 Pierre 2:9) Teti ngu mingi kozoni na Kozo Bira so Amu Sese Kue, tanga ti ala so asa yingo na ndo ti ala afa na gbele azo tene ti gbotongo mê so ngu 1914 ayeke ba ande kongo nda ti “ngoi ti aGentil.” (Luc 21:24) Tongana bira asungba na ngu so, a fa biani so “kete” nza ake gbotongo mê so, teti lo ngbâ lakue ti gi tene na ‘azo ti nzoni-kue’ so asa yingo na ndo ti ala. Ngangu ti Komande Sese Kue ti Anglo-Américain ake même ngangu so ala sala ti bata ye so Jéhovah ahunda (wala, “ndia”) ti tene atémoin ti lo afa nzo tene ti Royaume na sese kue. (Matthieu 24:14) Tongaso “kete” nza agi lege ti “gbian ngoi na ndia.”

²⁸ Ange ti Jéhovah asala tene ti mbeni ngoi ti prophétie ti “ngoi oko, ngoi use, na ndambo ti ngoi.” Ye ni aninga ngoi oke? Mingi ti awafango tene na ndo Bible ayeda so tene ni aye ti tene ngoi ota na ndambo, wungo ti ngoi oko, ngoi use, na ndambo ti ngoi. Teti “ngoi mbasambala” so Neboukadnetsar aduti zo ti fou alingbi na ngu mbasambala, ngoi ota na ndambo alingbi na ngu ota na ndambo.c (Daniel 4:16, 25) Mbeni kete tene na gbe ni na yâ Bible de la Pléiade atene: “Mingi ni ayeke fa nda ni tongaso: ‘ngu oko, ngu use, na ndambo ti ngu,’ wala ngu ota na ndambo.” Na yâ mbeni kete tene na gbe ni Bible d’Osty atene: “So ti tene ngu ota na ndambo.” A sala tene ti ngoi oko so nga na Apocalypse 11:2-7, so atene fade atémoin ti Nzapa ayeke yü bongo ti mua na ala yeke fa tene teti nze 42, wala lango 1 260, na pekoni a fâ ala. Ngoi so ato nda ni na a ko nda ni lawa?

²⁹ Teti aChrétien so asa yingo na ndo ti ala, Kozo Bira so Amu Sese Kue aye ti tene mbeni ngoi ti tara. Ala yeke ku ti tene kozoni si ngu 1914 ahunzi, mbeni ye ti ngangu asi. Biani, versê so asoro ni teti ngu 1915 ayeke hundango tene ti Jésus na adisciple ti lo: “I lingbi nyon kopo so fade mbi nyon?” A luti na ndo Matthieu 20:22, na yâ King James Version. Tongaso, a to nda ni na décembre 1914, kete bungbi ti atémoin so ato nda ti fa tene na yungo “bongo ti mua.”

³⁰ Na ngoi so bira ayeke mu ndo kue, aChrétien so asa yingo na ndo ti ala ayeke wara aye ti ngangu mingi ahon. A bi ambeni na da ti kanga. Azo ti komande ti sioni asala sana na ambeni zo, tongana Frank Platt na Angleterre nga Robert Clegg na Canada. Na lango 12 ti février, 1918, Dominion britannique ti Canada alu ndia ti kanga lege na mbage mbasambala ni ti Études des Écritures so alondo ti sala ni, so iri ni ayeke Le mystère accompli, nga na atract so iri ni ayeke L’Étudiant de la Bible. Na nze ti pekoni, ndokua ti gbenyon gbia ti fango ngbanga ti kodoro ti États-Unis atene kangbingo mbasambala buku ni ake ndia. Ye ti pekoni ayeke nyen? Ba, a gi yâ ti da ti azo, agbu na ngangu ambeti, na agbu nga awavorongo Jéhovah!

³¹ Salango ngangu na azo ti Nzapa so asa yingo na ndo ti ala asi na kota ni na lango 21 ti juin 1918, tongana afâ ngbanga na li ti président, J. F. Rutherford, na ambeni zo so amu li ni na yâ Watch Tower Bible and Tract Society ngbanga ti atene ti wataka na adë ngbanga ti kanga so aninga na li ti ala. Teti lo ye ti “ti gbian ngoi na ndia,” “kete” nza so amingo biani kusala ti fango tene so aleke. (Apocalypse 11:7) Tongaso ngoi so asala tene ni giriri ti “ngoi oko, ngoi use na ndambo ti ngoi” ahunzi na juin 1918.

³² Me gingo tene ti “kete” nza afuti ‘azo ti nzoni-kue’ pepe. Tongana ti so a fa kozoni na buku ti Apocalypse, na peko ti mbeni kete ngoi so ala sala kusala pepe, aChrétien so asa yingo na ndo ti ala akiri na fini na akiri ti sala kusala ti fango tene. (Apocalypse 11:11-13) Na lango 26 ti mars 1919, a zi na kanga président ti Watch Tower Bible and Tract Society na amba ti lo, na pekoni a zi na li ti ala atene kue ti wataka so atene na ndo ti ala. Fade fade na pekoni, tanga ti ala so asa yingo na ndo ti ala alondo ti kiri ti leke tele ti ala ti sala kusala. Ye oko, fade ye nyen aku “kete” nza na ngoi so ayeke ga?

LO TI GIRIRI ADË NGBANGA

³³ Na peko ti so lo sala tene ti anyama osio, lë ti Daniel alondo na tele ti osio nyama ni ti ba mbeni ye na yayu. Lo ba Lo Ti Giriri aduti na ndo trône ti gloire ti lo tongana Wafango ngbanga. Lo Ti Giriri ayeke gi Jéhovah Nzapa. (Psaume 90:2) Na ngoi so Da-ngbanga ti yayu ayeke duti, Daniel aba so ‘alungula ambeti.’ (Daniel 7:9, 10) Teti so dutingo na fini ti Jéhovah ague na mbeni ngoi ti giriri so adiko ni pepe, lo hinga tene ti mbaï kue ti azo legeoko tongana ti so a sû ni na yâ mbeni mbeti. Lo ba awe anyama osio kue so ayeke fä na lo lingbi ti fâ ngbanga na ndo ala alingbi na ye so lo mveni ahinga na ndo ala.

³⁴ Daniel akiri atene: “Na l’heure ni mveni mbi ba ndo, ngbanga ti kota tene ti baba so nza ni atene; mbi ba même juska afâ nyama so, na a futi tele ti lo, na a mu tele ti lo ti zö na wâ. Na tene ti tanga ti anyama, a lungula royaume na tïtî ti ala; me a mu na ala ti ngbâ na fini teti ngoi oko na kapa oko.” (Daniel 7:11, 12) Ange atene na Daniel: “Fade a fâ ngbanga, na fade a lungula ngangu ti lo ti komande, a fâ kue, na a futi royaume ni juska kue awe.”—Daniel 7:26.

³⁵ Na lege ti mbela ti Kota Wafango ngbanga, Jéhovah Nzapa, nza so azonga Nzapa na agi tene na ‘azo ti nzoni-kue’ ti lo ayeke wara ande oko ye so asi na Kodoro-togbia ti Rome, so asala ye ti ngangu na akozo Chrétien. Komandema ti lo ayeke ninga ande pepe. Komandema ti akete “gbia” so asigigi na yâ Kodoro-togbia ti Rome ayeke ninga nga pepe. Me ti ayanga-ti-komande so aga na lege ti angangu ti komande ti nyama so aga kozo, a yeke duti ande tongana nyen? Tongana ti so a fa kozoni, a gboto yâ ti fini ti ala “teti ngoi oko na kapa oko.” Laso azo angbâ ti duti na yâ ti asese so ayeke ti ala giriri. Na tapande, Iraq aduti na ndo so Babylone ti giriri aduti dä. Perse (Iran) na Grèce angbâ lakue. Akodoro so angbâ ti angangu ti komande sese kue so ayeke mbage ti Bendo ti Gigi. Fade aroyaume so ayeke buba nga na futingo ti tanga ti ngangu ti komande sese kue. Fade alungula biaku ayanga-ti-komande kue ti azo na “bira ti kota lâ ti Nzapa, Lo Ti Ngangu Ahon Kue.” (Apocalypse 16:14, 16) Me, na pekoni, fade zo wa akomande sese?

MBENI YANGA-TI-KOMANDE SO ANINGA AYEKE GA!

³⁶ Daniel atene: “Mbi ba ye tongana suma na bï, mbi ba Zo oko tongana Molenge Ti Zo aga na mbinda ti yayu, Lo si ndulu na Lo Ti Giriri, na ala sala si Zo so aga na gbele Lo.” (Daniel 7:13) Na lâ ni so lo yeke na sese, Jésus Christ ahiri lo mveni “Molenge Ti Zo,” ti fa songo ti lo na azo. (Matthieu 16:13; 25:31) Na Sanhédrin, wala kota da-ngbanga ti aJuif, Jésus atene: “Fade i ba Molenge Ti Zo aduti na koti ti Ngangu, na fade i ba Lo ga na ndo mbinda ti yayu.” (Matthieu 26:64) Tongaso na yâ suma ti Daniel, lo so ayeke ga, so lë ti zo alingbi ba lo pepe, na lo si ndulu na Jéhovah Nzapa ayeke Jésus Christ so azingo lo na popo ti awakinda na awara gloire awe. Ye so asi lawa?

³⁷ Nzapa ate mbele teti mbeni Royaume na Jésus Christ, legeoko tongana Lo te mbele giriri na Gbia David. (2 Samuel 7:11-16; Luc 22:28-30) Tongana “ngoi ti aGentil” ahunzi na ngu 1914 N.E., Jésus Christ, tongana héritier ti Gbia David, alingbi tâ na lege ni ti wara komandema ti Royaume. A diko na yâ tene ti prophétie ti Daniel: “A mu na Lo ngangu ti komande, na gloire, na royaume, si azo kue, amara kue, na azo ti yanga nde nde kue, asala na Lo; ngangu ti Lo ti komande ayeke ti lakue lakue, fade a hon pepe, na a lingbi futi royaume ti Lo pepe.” (Daniel 7:14) Tongaso, a leke Royaume ti Messie na yayu na ngu 1914. Ye oko, a mu komandema nga na ambeni zo.

³⁸ Ange atene: ‘Fade azo ti nzoni-kue ti Lo Ti Nduzu Ahon Kue awara royaume.’ (Daniel 7:18, 22, 27) Jésus Christ ayeke kozo zo ti nzoni-kue. (Kusala 3:14; 4:27, 30) Ambeni ‘zo ti nzoni-kue’ so amu mbage ti ala na yâ komandema ayeke aChrétien be-ta-zo 144 000 so asa yingo na ndo ti ala, so ayeke ahéritier ti Royaume legeoko na Christ. (aRomain 1:7; 8:17; 2 aThessalonicien 1:5; 1 Pierre 2:9) A zingo ala na popo ti awakinda ti wara fini tongana ayingo so alingbi ti kui pepe ti komande legeoko na Christ na ndo Hoto ti Sion ti yayu. (Apocalypse 2:10; 14:1; 20:6) Tongaso, Christ Jésus na aChrétien so asa yingo na ndo ti ala so alondo na popo ti awakinda ayeke komande sese kue ti azo.

³⁹ Na ndo tene ti komandema ti Molenge Ti Zo na ti ambeni ‘zo ti nzoni-kue’ so alondo na popo ti awakinda, ange ti Nzapa atene: “Fade a mu na azo ni so ayeke ti azo ti be-vulu [nzoni-kue, NW] ti Lo Ti Nduzu Ahon Kue royaume ni, ngangu ti komande, na kota ndo ti royaume nde nde na gbe ti yayu kue; royaume ti Lo ayeke royaume ti lakue lakue, fade angangu ti komande kue asala na Lo na ala mä Lo.” (Daniel 7:27) So tâ deba nzoni si azo ayeke wara ande na gbe ti Royaume so!

⁴⁰ Daniel ahinga la ni pepe apendere gango tâ tene kue ti aye so lo ba tongana suma so Nzapa amu na lo. Lo tene: “Tene ni awe tongaso. Me mbi, Daniel, bibe ti mbi agi mbi mingi, na lë ti mbi agbian; me mbi bata tene so na bê ti mbi.” (Daniel 7:28) Ye oko, e duti na ngoi so e lingbi ti gbu nda ti gango tâ tene ti ye so Daniel aba. Bingo bê na prophétie so ayeke kpengba mabe ti e na a mu ngangu na tene ti bê ti e so Gbia Messie ti Jéhovah ayeke komande ande sese kue.

[Akete Tene na Gbe Ni]

MO MANDA NYEN?

• ‘Akota nyama osio so asigigi na yâ kota ngu-ingo’ aduti fä ti nyen ala oko oko?

• “Kete” nza ayeke nyen?

• Tongana nyen kete nza so aduti fä, agi tene na ‘azo ti nzoni-kue’ na ngoi ti Kozo Bira so Amu Sese Kue?

• Fade ye nyen ayeke si na kete nza so aduti fä nga na ambeni ngangu so akpa anyama?

• Tongana nyen mo wara nzoni na bingo bê na ndo suma ti Daniel, nga na aye so lo ba tongana suma, so andu “akota nyama osio”?

[Ahundango Tene ti Manda na Ye]

1-3. Fa peko ti suma nga na aye so Daniel aba tongana suma na kozo ngu ti komande ti Belshatsar.

4. (a) Daniel ague na mbage ti zo wa ti wara atâ tene? (b) Ngbanga ti nyen ye so Daniel aba na amä na bï ni so ayeke kota ye teti e?

5. Kota ngu-ingo so pupu aïa dä aduti fä ti nyen?

6. Anyama osio aduti fä ti nyen?

7. (a) Ambeni wafango tene ti Bible atene nyen na ndo ye so Daniel aba tongana suma ti anyama osio na suma ti Gbia Neboukadnetsar ti kota yanda ni? (b) Ambage osio ti win ti yanda ni aduti fä ti nyen?

8. (a) Tongana nyen Daniel afa kozo nyama ni? (b) Kozo nyama aduti fä ti kodoro-togbia wa, na lege wa a sala ye tongana bamara?

9. Agbiango ye wa asi na nyama so akpa bamara, na aye ti nda ni ayeke nyen?

10. “Ours” aduti fä ti molongo ti amokonzi wa?

11. So ours ti fä ni ayä tele ti lo na mbage oko nga so a yeke na bio ota ti kate na yanga ti lo a ye ti tene nyen?

12. Ye nyen asi tongana ours so ayeke fä amä yanga so: “Mo londo, mo te mi mingi”?

13. (a) Ota nyama ni aduti fä ti nyen? (b) A lingbi ti tene nyen na ndo mungo loro ti ota nyama ni, nga na ndo sese so lo mu?

14. Tongana nyen “ze” awara li osio?

15. (a) Fa peko ti osio nyama ni. (b) Osio nyama aduti fä ti nyen, na tongana nyen a neka na a te ye kue so ayeke na gbele lo?

16. Tene wa ange ni amu na ndo osio nyama ni?

17. “Anza bale oko” ti osio kota nyama aduti fä ti nyen?

18. Tongana nyen Rome angbâ ti komande na ndo ti Poto teti asiècle mingi na peko ti so alungula ndangba togbia ti lo?

19. Na lege ti mbeni wasenda-mbaï oko, kangbi wa ayeke na popo ti Rome na akodoro-togbia so aga kozoni?

20. Ange atene nyen na ndo maïngo ti mbeni kete nza na li ti osio nyama ni?

21. Tongana nyen Grande-Bretagne aga kete nza so aduti fä ti osio nyama ni?

22. (a) “Kete” nza ahon na ngangu ambeni nza ota wa ti osio nyama ni? (b) Na pekoni Grande-Bretagne aga nyen?

23. Na lege wa kete nza so ayeke fä “ate sese kue”?

24. Mbeni wasenda-mbaï atene nyen na ndo dutingo nde ti Kodoro-togbia ti Grande-Bretagne?

25. (a) Laso, kete nza ti fä ayeke nyen? (b) Na lege wa “kete” nza ayeke na “lë tongana lë ti zo” na “yanga so asala kota tene na baba”?

26. Ange afa nyen kozoni na ndo tene ti yanga na kusala ti nza so ayeke fä na mbage ti Jéhovah na awakua ti lo?

27. (a) Azo wa ayeke ‘azo ti nzoni-kue’ so “kete” nza asala ngangu na ala? (b) Na lege wa nza so aduti fä aye “ti gbian ngoi na ndia”?

28. “Ngoi oko, ngoi use na ndambo ti ngoi” aye ti tene lango oke?

29. Lawa na tongana nyen si ngu ota na ndambo ti prophétie ato nda ni?

30. Na lege wa Ngangu ti Komande Sese Kue ti Anglo-Américain agi tene na aChrétien so asa yingo na ndo ti ala na ngoi ti Kozo Bira so Amu Sese Kue?

31. Lawa na tongana nyen si “ngoi oko, ngoi use na ndambo ti ngoi” ahunzi?

32. Ngbanga ti nyen mo lingbi ti tene so “kete” nza afuti biani pepe ‘azo ti nzoni-kue’?

33. (a) Zo wa ayeke Lo Ti Giriri? (b) ‘Mbeti so alungula ni’ na Da-ngbanga ti yayu ayeke so wa?

34, 35. Fade ye nyen ayeke si na “kete” nza na ambeni ngangu ti komande so akpa anyama?

36, 37. (a) “Zo oko tongana Molenge Ti Zo” asala tene ti zo wa, na lawa nga nda ni nyen si lo si na yâ Da-ngbanga ti yayu? (b) A leke gere ti ye wa na ngu 1914 N.E?

38, 39. Fade zo wa ayeke wara teti lakue lakue komandema ti sese?

40. Tongana nyen e lingbi ti wara nzoni na bingo bê na suma nga na aye so aba tongana suma ti Daniel?

[Encadré/Afoto na lembeti 149-152]

MBENI GBIA SO ASALA NZOBE

MBENI wasungo mbeti ti aGrec ti siècle oku K.N.E. afa so lo yeke mbeni gbia ti nzobe so azia nzoni tapande. Na yâ Bible a hiri lo “lo so [Nzapa] A sa mafuta na li ti lo” nga “ndeke so ate anyama” so alondo na “mbage ti tö.” (Ésaïe 45:1; 46:11) Gbia so asala tene ti lo tongaso ayeke Cyrus ti Kota, ti Perse.

Guengo ti Cyrus ti wara gloire ato nda ni ndulu na ngu 560/559 K.N.E. tongana lo mu place ti babâ ti lo Cambyse I na ndo mbata ti gbia ti Anshan, mbeni gbata wala kodoro na yâ Perse ti giriri. Na la ni kâ, Anshan ayeke na gbe ti ngangu ti Gbia ti Médie Astyage. Na londongo ti ke komandema ti Médie, hio Cyrus ahon na ngangu teti aturugu ti Astyage azia lo ti mu mbage ti Cyrus. Na pekoni Cyrus asala si azo ti Médie aduti be-biani na lo. Ngbele ye na ye so, azo ti Médie na ti Perse abungbi oko ti tiri bira na gbe ti mungo li ni ti lo. A yeke tongaso si komandema ti Médo-Perse aba gigi nga na nda ni akono yâ ti sese ti lo a londo na Kota Ngu-Ingo ti Égée ti si na Ngu ti Indus.—Ba carte.

Na li ti aturugu ti aMède na ti aPerse so abungbi tele, kozoni Cyrus ague ti leke komandema na mbeni ndo so wuluwulu ayeke dä, mbage ti do ti Médie na ndo so Crésus, Gbia ti Lydie, agboto yâ ti sese ti lo asi na yâ territoire ti Médie. Tongana lo gue juska na katikati ti tö ti Kodoro-togbia ti Lydie, na Asie Mineure, Cyrus ahon Crésus na ngangu na lo gbu kota gbata ti lo, Sardes. Na pekoni, Cyrus agbu agbata ti Ionie na lo zia Asie Mineure kue na gbe ti komandema ti Kodoro-togbia ti Médo-Perse. Na lege so, lo ga kota wato ti Babylone na gbia ti lo, Nabonide.

Tongaso Cyrus aleke tele ti sala bira na ngangu Babylone. Na a to nda ni na ngoi ni so, lo sala mbeni kusala na yâ gango tâ tene ti aprophétie ti Mbeti ti Nzapa. Na lege ti prophète Isaïe, ndulu na ngu ngbangbo use kozoni, Jéhovah adi iri ti Cyrus tongana mokonzi so ayeke kinda ande Babylone na ayeke zi aJuif na gbe ti ngba. A yeke na lege ti tene ti prophétie so si Mbeti ti Nzapa asala tene ti Cyrus tongana “lo so [Jéhovah] A sa mafuta na li ti lo.”—Ésaïe 44:26-28.

Tongana Cyrus aga ti sala bira na Babylone na ngu 539 K.N.E., lo yeke na gbele lo mbeni kusala so ayeke kota mingi. Teti so ambeni kota gbagba nga na mbeni kota dû so alï mingi, so ngu ti Euphrate azi angoro gbata ni, a ba a tene alingbi ti mu ni lâ oko pepe. Na tele ti Euphrate so asua ahon na yâ ti Babylone, mbeni kota gbagba so akono tongana hoto ayeke dä so akoro ni na akota yanga-da ti gengere. Tongana nyen Cyrus alingbi ti mu Babylone?

Ngu ngbangbo oko kozoni, Jéhovah atene so fade “épée aga na ndo ngu ti lo” na a tene a lingbi “a hule kue.” (Jérémie 50:38) A lingbi na prophétie ni, Cyrus asuru mbeni lege nde na angu ti Euphrate akilomètre kete na mbage ti banga ti Babylone. Na pekoni aturugu ti lo azu na yâ ti potopoto ti ngu ni, ala ma kete hoto so ague na gbagba ni na ala lï senge na yâ ti gbata ni, teti akanga pepe ayanga ti gbagba so asala na gengere. Legeoko tongana “mbeni ndeke so ate anyama” na so atï fade fade na ndo ye so lo ye ti gbu, mokonzi so “alondo na mbage ti tö,” mbage so lâ alondo dä, agbu Babylone na bï oko!

Teti aJuif na Babylone, hongo na ngangu ti Cyrus aye ti tene ngoi so ala ku ni a ninga asi awe ti zi ala na gbe ti ngba na nda ti ngu 70 so kodoro ti ala aduti yangbato. Bê ti ala aduti na kota ngia mingi la ni tongana Cyrus alü ndia ti mu lege na ala ti kiri na Jérusalem na ti sala temple ni mbeni! Cyrus akiri nga na ala aye ti kusala ti ngele ngangu ti temple so Neboukadnetsar ague na ni na Babylone, lo mu tene na ala ti gue na keke ti Liban na kodoro ti ala na lo mu nginza so alondo na da ti gbia ti kanga na ndo ti aye so lekengo aye ni ayeke hunda ande.—Esdras 1:1-11; 6:3-5.

Mingi ni, Cyrus asala ye na lege ni nga na nzobe na mbage ti amara so lo hon ala na ngangu. Mbeni ye so apusu lo ti sala ye tongaso a lingbi ti duti lege ti vorongo ti lo. A lingbi ti tene Cyrus amu peko ti fango ye ti mbeni prophète ti Perse, Zoroastre na lo voro Ahoura Mazda, mbeni nzapa so atene lo yeke wasalango ye kue so ayeke nzoni. Na yâ buku ti lo, The Zoroastrian Tradition, Farhang Mehr atene: “Zoroastre afa Nzapa tongana tapande ti nzoni salango ye ahon kue. Lo tene na azo so Ahoura Mazda ayeke pepe zo so agi ti futa kula me lo yeke mbilimbili na, tongaso, a lingbi asala mbito ti lo pepe, me andoye lo.” Ye alingbi ti si so mango na bê na mbeni nzapa so asala ye na lege ni na ayeke mbilimbili asala ye na ndo bango ndo ti Cyrus na a pusu lo ti sala be-nzoni na ti sala ye mbilimbili.

Ye oko, bê ti gbia ni aso na tele ti angoi ti Babylone. Lo ye giriri pepe angoi ti buru ti ngangu so ayeke na mbage kâ. Tongaso, atä Babylone angbâ mbeni gbata ti gbia na yâ kodoro-togbia ni, nga na mbeni lingu ti lege ti vorongo na ti tene ti ndara, lo duti gi kota gbata ti lo ti ngoi ti dê. Biani, na peko ti hongo Babylone na ngangu, fade fade Cyrus akiri na kota gbata ti lo ti ngoi ti ndo wâ, Ecbatane, so aduti na nduzu mètre 1 900 na li ti ngu ti ingo, na gbe ti Hoto ti Elvend. Kâ, angoi ti kota dê so pendere ngoi ti ndo-wâ aga na pekoni anzere na lo mingi ahon. Cyrus asala nga mbeni pendere da ti gbia na kozo kota gbata ti lo, Pasargades (ndulu na Persépolis), kilomètre 650 na mbage ti mbongo-tö ti Ecbatane. Da ni so aduti la ni ndo ti hungo tele.

Tongaso a dabe na Cyrus tongana mbeni walombe so asala mbito pepe nga mbeni gbia so asala nzobe. Komandema ti lo ti ngu 30 ahunzi na kuâ ti lo na ngu 530 K.N.E. na ngoi ti mbeni guengo na bira. Molenge ti lo, Cambyse II, amu place ti lo na ndo mbata ti gbia ti Perse.

MO MANDA NYEN?

• Tongana nyen Cyrus ti Perse afa so lo yeke “lo so [Jéhovah] A sa mafuta na li ti lo”?

• Cyrus asala nzoni kusala wa teti azo ti Jéhovah?

• Cyrus asala ye tongana nyen na azo so lo hon ala na ngangu?

[Carte]

(Ti ba tene ni mbilimbili, ba buku ni)

KODORO-TOGBIA TI MÉDO-PERSE

MACÉDOINE

Memphis

ÉGYPTE

ÉTHIOPIE

Jérusalem

Babylone

Ecbatane

Suse

Persépolis

INDE

[Foto]

Dukua ti Cyrus, na Pasargades

[Foto]

Foto so asala na ndo tênë na da ti Cyrus na Pasargades

[Encadré/Afoto na lembeti 153-161]

GBIA SO ADE PENDERE AHON SESE KUE NA NGANGU

A SALA ngu 2 300 awe, mbeni watongoro ti aturugu ti ngu 20 so kuä ti li ti lo abê tongana mbutu aluti na yanga ti Ngu ti Méditerranée. Lë ti lo ayeke na ndo mbeni gbata so aduti na ndo mbeni zoa so ayo gi kilomètre oko na ndo so lo luti dä. Teti a kanga lege na lo ti lï dä, turugu ti kota kamba so bê ti lo asi na ngonzo aleke ye biani ti mu gbata so na ngangu. Kode ti bira ti lo? Ti leke mbeni lege so asi na zoa ni, na pekoni ti tokua aturugu ti lo na tele ti gbata ni. A to nda ni awe ti leke lege ni so.

Me mbeni tokua ti kota gbia ti Kodoro-togbia ti Perse asala si watongoro ti aturugu so ade pendere akaï kusala ni. Teti lo ye mingi ti sala siriri, mokonzi ti Perse so asala mbeni ye ti dongo bê: lo ye ti mu na lo atalent ti lor 10 000 (so a lingbi laso na adollar ti Amérika ahon ngbundangbu use), mbeni oko ti amolenge-wali ti lo na mariage, na komandema na ndo mbage ti do kue ti Kodoro-togbia ti Perse. Ye so lo hunda na pekoni ayeke ti tene akiri na sewa ti lo, so watongoro ni agbu na ngba.

Kota mokonzi, so a yeke na lo ti yeda wala ti ke ye so azia na gbele lo, ayeke Alexandre III ti Macédoine. A lingbi lo yeda na ni? Mbeni wasenda-mbaï, Ulrich Wilcken, atene: “A yeke la ni mbeni kota ngoi teti sese ti giriri. Biani, aye so aga na peko ti desizion ti lo asala ye na ndo Moyen Âge kue juska na ngoi ti e laso, na mbage ti Tö nga na ti Do.” Kozoni si e bi lë ti e na ndo kiringo tene ti Alexandre, zia e ba aye wa aba gigi juska na ngangu ngoi so.

LEKENGO MBENI WALOMBE

A dü Alexandre na Pella, na Macédoine, na ngu 356 K.N.E. Babâ ti lo ayeke Gbia Philippe II, na mama ti lo, Olympias. Olympias afa na Alexandre so agbia ti Macédoine ayeke ahale ti Hercule, mbeni molenge ti Zeus, nzapa ti aGrec. Olympias atene, kotara ti Alexandre ayeke Achille, walombe ti Iliade, poème ti Homère. Teti so ababâ na mama ti lo aleke mongoli ti lo ti hon na ngangu na ti ga kota gbia, pendere Alexandre abi bê ti lo na mbeni ye nde pepe. Tongana a hunda lo mbeni lâ wala lo ye ti kpe loro na mbeni mandako na Angia ti wanguru ti Olympie, Alexandre afa so lo yeke yeda gi tongana lo yeke kpe loro na tele ti agbia. Ye so lo zia na gbele lo ayeke ti sala kusala so ayeke kota ahon ti babâ ti lo na ti wara gloire na lege ti aye so.

Tongana lo yeke na ngu 13, Alexandre awara tongana wafango ye na lo na da mbeni wandara so ayeke Grec, Aristote, so amu maboko na lo ti sala nzala ti senda-ndara, senda-nganga, na senda-ye. Azo apika patara mingi na ndo lege so afango ye ti senda-ndara ti Aristote agbian na bango ndo ti Alexandre. Bertrand Russell, mbeni wandara ti siècle 20, atene: “A lingbi ti tene so, ala yeke na oko bibe na ndo aye mingi pepe. Abibe ti Aristote na ndo poroso aluti na ndo lege so aba na dutingo ti agbata so aleke ni tongana kota kodoro ti aGrec, so na ngoi ni a ga ndulu ti glisa.” Tene ti mbeni ngorogbia so ayeke ba lege ti mbeni kete gbata so aba ni tongana kota kodoro alingbi la ni pepe ti nzere na mbeni molenge ti gbia so azia aye mingi na gbe ti lo na so asala nzala ti leke mbeni kota kodoro-togbia na gbe ti komandema oko. Alexandre a lingbi la ni nga ti yeda mingi pepe na tene ti Aristote so afa atene a lingbi asala na ala so ayeke Grec pepe tongana angba; teti biani lo bi bê ti lo na mbeni kodoro-togbia so na yâ ni ala so ahon na ngangu na ala so ahon ala na ngangu ayeke sala kusala maboko na maboko na ngia.

Ye oko, kite ayeke pepe, so Aristote asala si Alexandre asala nzala ti dikongo mbeti na ti mandango ye. Alexandre angbâ ti diko mbeti mingi na tanga ti fini ti lo kue, na lo ye mingi ambeti ti Homère. A ba a tene lo hinga na li ti lo kue mbeti ti Iliade, so ti tene akamba ti tene 15 693 kue ti mbeti ti bia ni.

Fango ye ti Aristote akaï na ngangu na ngu 340 K.N.E. tongana molenge ti gbia so ayeke na ngu 16 na lâ ni kâ akiri na Pella ti komande Macédoine na peko ti babâ ti lo. Na a ninga pepe si a hinga mokonzi na héritier so na lege ti akusala ti kpene ti lo ti turugu. A nzere na Philippe ti ba so, fade fade lo hon na ngangu aMaide, mbeni kete mara ti Thrace so alondo ti ke yanga, na lo mu kota gbata ti ala biaku na ngangu, na lo hiri ndo ni Alexandroupolis, a lingbi na iri ti lo.

AHONGO NA NGANGU ANGBÂ TI GUE NA LI NI

Fango Philippe na ngangu na ngu 336 K.N.E. asala si Alexandre, so ayeke na ngu 20 na lâ ni kâ, awara mbata ti gbia ti Macédoine. Na pekoni so lo lï na Asie na Hellespont (laso Dardanelles) na tongo nda ti nze ti mai ti ngu 334 K.N.E., Alexandre ato nda ti mbeni kapa ti gbungo akodoro na ngangu na mbeni kete bungbi ti aturugu me so ayeke na ngangu ti azo 30 000 so tambela na gere na ala 5 000 na ndo ambarata. A-ingénieur, a-géomètre, awasenda-da, awandara na awasenda-mbaï amu peko ti aturugu ti lo.

A yeke na Ngu ti Granique, na yanga ti banga-do ti Asie Mineure (fadeso Turquie), si Alexandre awara kozo hongo na ngangu ti lo na yâ bira na tele ti azo ti Perse. Na ngoi ti dê ti ngu 334 K.N.E. so, lo hon na ngangu do ti Asie Mineure. Na octobre ti ngu ti peko, use kota bira na aPerse atambela na Issus, na mbage ti mbongo-tö ti Asie Mineure. Na mbeni bungbi ti aturugu saki ngbangbo oku, kota Gbia ti Perse, Darius III aga dä ti tingbi na Alexandre. Teti lo tene na bê ti lo so lo yeke hon ande biani na ngangu, Darius aga nga na mama ti lo, wali ti lo, na ambeni zo ti sewa ti lo si ala lingbi ti ba mbeni hongo na ngangu so ayeke dö ande bê mingi. Me azo ti Perse aleke tele ti ala pepe ti ku salango bira fade fade nga na wâ ti azo ti Macédoine. Aturugu ti Alexandre ahon biani na ngangu aturugu ti Perse, na Darius akpe, lo zia sewa ti lo na yâ maboko ti Alexandre.

A hon ti tomba peko ti azo ti Perse so ayeke kpe, Alexandre atambela na mbage ti mbongo na tele ti yanga ti Ngu ti Méditerranée, na lo gbu na ngangu tâ gunda ti angangu mangboko ti Perse. Me gbata ti Tyr, so aduti na ndo mbeni zoa, atï pepe. Teti lo leke na bê ti lo ti mu ni, Alexandre ato nda ti se kando na tele ni so aninga nze mbasambala. A yeke na ngoi ti sengo kando so si tene ti gingo siriri ti Darius so a sala tene ni kozoni asi. Aye so lo ze ni ayeke kota mingi na tongaso Parménion, wawango ti bê ti Alexandre, atene: ‘Tongana mbi yeke Alexandre, ka mbi yeda na ni.’ Me watongoro so angbâ pendere akiri tene: ‘Ka mbi kue mbi sala tongaso, tongana mbi yeke fade Parménion.’ Tongana lo ke mango tene ni, Alexandre angbâ ti se kando na lo futi walombe ti akota ngu-ingo so ayeke na baba na nze ti juillet ngu 332 K.N.E.

Na ziango Jérusalem, so ayeda na yanga-ti-komande ti lo, Alexandre apusu na mbage ti mbongo, lo mu Gaza. Teti so lo woko na gbe ti komandema ti Perse, Égypte ayamba lo tongana mbeni watongo ala. Na Memphis, lo mu sadaka na koli-bagara Apis, ye so anzere na aprêtre ti Égypte. Lo leke nga gere ti gbata ti Alexandrie, so angbâ lakue ti yö iri ti lo; na pekoni gbata ni agbugburu kozo ndo na Athènes tongana tâ ndo ti maïngo ti ndara.

Na pekoni, Alexandre ague na banga-tö, lo hon na yâ ti Palestine ti gue na mbage ti Ngu ti Tigre. Na ngu 331 K.N.E., lo to nda ti ota kota bira ti lo na azo ti Perse, na Gaugamèles, so ayo mingi pepe na ye so angbâ ti Ninive. Na ndo so, akoli 47 000 ti Alexandre ahon na ngangu bungbi ti aturugu ti Perse so akiri aleke ni na so ayeke na aturugu 250 000! Darius akpe, na pekoni azo ti lo mveni afâ lo.

Teti so hongo na ngangu ti lo anzere na lo, Alexandre ague na mbongo na lo mu Babylone, kota gbata ti Perse na ngoi ti dê. Lo mu nga akota gbata ti Suse na Persépolis, lo gbu kota da ti mosoro ti Perse, na lo gbi na wâ kota da ti gbia Xerxès. Na nda ni, mbeni kota gbata na Ecbatane atï na gbele lo. Wagbungo akodoro na loro so agbu na pekoni tanga ti sese ti Perse, lo gue na mbage ti tö ti si na Ngu ti Indus, so aduti laso na Pakistan.

Tongana lo hon na yâ ti Indus, na mbeni ndo so ayeke ndulu na Taxila mbeni kete kodoro ti Perse, Alexandre atingbi na mbeni kota wato, Porus, Gbia ti Inde. Alexandre atiri na lo na yâ osio na ndangba kota bira ti lo, na juin 326 K.N.E. Na yâ bungbi ti aturugu ti Porus awara aturugu 35 000 na adoli 200, so amu mbito mingi na ambarata ti Macédoine. Bira ni ayeke ngangu na mene atuku mingi, me aturugu ti Alexandre ahon na ngangu. Na nda ni, Porus ayeda na ngangu ti lo na lo te mbele na lo.

Ngu miombe ahon awe ngbele ye so aturugu ti Macédoine ague na Asie, na aturugu anze na ayeke na nzala ti ba kodoro na sewa ti ala. Teti bê ti ala anze na peko ti ngangu bira so ala tiri na Porus, ala ye ti kiri na kodoro. Atä so kozoni lo ye ti sala tongaso pepe, Alexandre ayeda na ye so bê ti ala aye. Grèce aga biani mbeni kota ngangu ti komande sese kue awe. Na lege ti akodoro mingi so aduti na ngba na gbe ti aGrec, yanga ti Grec nga na ngobo ti salango ye ti aGrec amu yâ ti kodoro-togbia ni kue.

KOLI SO AYEKE NA PEKO TI VALA NI

Ye so abata mango tele ti aturugu ti Macédoine na ngoi ti angu kue ti mungo akodoro na ngangu ayeke salango ye ti Alexandre. Na peko ti abira so ala tiri, mingi ni Alexandre ayeke gue ti ba ala so awara akä, ti ba kä ti ala, ti gonda aturugu teti akusala so ala sala na mbito pepe, na ti yekia ala na lege ti mbeni matabisi alingbi na ye so ala sala. Ti ala so akui na ngoi ti bira ni, Alexandre aleke mbeni pendere matanga ti lungo kuâ teti ala. Asewa nga na amolenge ti akoli so akui na yâ bira ayeke futa lampo pepe wala ahunda ala ti sala pepe ambeni kusala nde kue teti azo. Ti hu tele na peko ti abira, Alexandre aleke aye ti ngia na amandako. Mbeni lâ, lo mu même na akoli so asala mariage na fini ni mbeni ngoi ti hungo tele, si ala lingbi ti duti na ngoi ti dê na awali ti ala, na Macédoine. Asalango ye tongaso asala si aturugu ti lo aye lo na agonda lo.

Na ndo ti mariage ti Alexandre na Roxane, molenge ti gbia ti Bactriane, wasenda-mbeso ti aGrec, Plutarque, asû na mbeti: “Lo sala ni teti ndoye, me a lingbi nga na ye so lo leke na bê ti lo ti sala. Bê ti azo ti kodoro ni anzere teti so lo soro wali ti lo na popo ti ala, na ala ye tene ti lo mingi teti, même na ngoi ni so lo kanga nzala ti tele ti lo mingi, atä na tele ti oko wali so ahon ndo ti lo, lo ye ti ndu lo pepe kozoni si lo kamata lo na wali na lege ti mariage.”

Alexandre ayekia nga mariage ti ambeni zo. Atä so wali ti Gbia Darius ayeke ngba ti lo, lo mu yanga ti sala ye na lo na lege ni. Legeoko nga, tongana lo mä so aturugu use ti Macédoine asala sioni na awali ti ambeni wande, lo mu yanga ti fâ ala tongana biani ala sala ni.

Legeoko tongana mama ti lo, Olympias, Alexandre avoro nzapa mingi. Lo yeke mu sadaka kozo nga na peko ti abira na lo yeke ba tene ti awagingo bendo ti lo na ndo ye so ambeni fä aye ti tene. Lo hunda ye nga na ndo ti gingo bendo ti Ammon, na Libye. Nga na Babylone lo mu peko ti wango ti azo ti Chaldée na lege ti mungo asadaka, mbilimbili na nzapa Bel (Mardouk) ti Babylone.

Tongana Alexandre asala ye na lege ni na ndo tengo kobe, na nda ni lo tï na yâ nyongo samba ahon ndo ni. Na peko ti kopo ti vin oko oko, lo yeke sala tene mingi na lo yeke pika kate teti aye ti kpene so lo sala. Mbeni oko ti asioni kusala so Alexandre asala aduti ti fâ ndeko ti lo Clitus, na ngoi ti mbeni ngangu ngonzo so asala lo na ngoi so samba asala lo mingi. Me tene ni aso bê ti Alexandre mingi na tongaso teti lango ota lo ngbâ na ndo gbogbo ti lo, lo ke ti te ye wala ti nyon ye. Na nda ni, andeko ti lo asala si lo te kobe.

Tongana ngoi ayeke hon, kota nzala ti Alexandre ti wara gloire asala si ambeni sioni lengo aba gigi nga. Lo duti ndulu ti mä na bê fade fade na atene ti wataka so adiko na ndo ti ambeni zo na ti se azo ngangu mingi. Na tapande, teti a ga na lo ti yeda so Philotas ayeke na popo ti azo so agbe-lingo ti fâ lo, Alexandre amu yanga ti tene a fâ lo nga na babâ ti lo, Parménion, wawango so kozoni lo zia bê ti lo kue na lo.

TINGO TI ALEXANDRE

Ngoi kete na peko ti so lo kiri na Babylone, palu asala Alexandre ngangu mingi, na lo sava na pekoni lâ oko pepe. Na lango 13 ti juin 323 K.N.E., na peko ti so lo duti na fini gi teti ngu 32 na nze 8, Alexandre azia fini ti lo na tïtî wato ti ngangu ahon kue, kui.

A yeke legeoko tongana ambeni wandara ti Inde atene: “O Gbia Alexandre, sese ti zo oko oko ayeke gi kete ni so e yeke luti na ndo ni; na teti mo yeke zo legeoko tongana tanga ti azo kue, gi so mo yeke kpö pepe na mo zia peko ti ye pepe, mo yeke gue yongoro na sese ti ababâ ti mo, na mo fono na ndo sese kue na dungo akpale na tele ti mo nga na ambeni zo. Ye oko, na yâ ngoi kete fade mo yeke kui, na sese so mo yeke wara ande ayeke gi so alingbi ti lu na kuâ ti mo.”

MO MANDA NYEN?

• Aye wa asi na yâ fini ti Alexandre ti Kota kozoni?

• Ngoi kete na peko ti so lo wara mbata ti gbia ti Macédoine, kapa ti bira wa Alexandre ato nda ni?

• Fa ambeni hongo na ngangu ti Alexandre.

• A lingbi ti tene nyen na ndo salango ye ti Alexandre?

[Carte]

(Ti ba tene ni mbilimbili, ba buku ni)

ASESE SO ALEXANDRE AGBU NA NGANGU

MACÉDOINE

ÉGYPTE

Babylone

Ngu ti Indus

[Foto]

Alexandre

[Foto]

Aristote na élève ti lo Alexandre

[Foto so amu lembeti ni kue]

[Foto]

Palata so a tene a yeke Alexandre ti Kota

[Encadré/Afoto na alembeti 162, 163]

A KANGBI YÂ TI MBENI KOTA ROYAUME

NA NDO TI royaume ti Alexandre ti Kota, Bible afa kozoni so fade a fâ yâ ni na a kangbi ni, “me na ahale ti lo pepe.” (Daniel 11:​3, 4) A lingbi na prophétie so, na yâ angu 14 so aga na peko ti kui ti Alexandre so azo aku ni pepe na ngu 323 K.N.E., azo afâ na ngangu Alexandre IV, tâ molenge-koli ti lo, nga na Héraclès, molenge-koli ti lo so lo wara na yâ ti mariage pepe.

Ti si na ngu 301 K.N.E., awatongoro osio ti Alexandre agbu komandema na yâ kota kodoro-togbia so mokonzi ti ala aleke ni. Watongoro Cassandre aduti na ndo ti Macédoine nga na Grèce. Watongoro Lysimaque awara Asie Mineure na Thrace. Séleucus I Nicator awara Mésopotamie na Syrie. Na Ptolémée Lagus, wala Ptolémée I, akomande na ndo Égypte na Palestine. Tongaso na lege ti kota royaume oko ti Alexandre aroyaume osio so asala ye alingbi na ngobo ti aGrec asigigi dä.

Na popo ti aroyaume osio so asala ye alingbi na ngobo ti aGrec, komandema ti Cassandre aninga mingi pepe. Angu kete na pekoni so lo ma na ndo mbata ti gbia, hale ti lo ti koli amingo, nga, na ngu 285 K.N.E., Lysimaque amu mbage ti Poto ti Kodoro-togbia ti Grèce. Ngu osio na pekoni, Lysimaque akui na yâ bira na gbele Séleucus I Nicator, ye so amu lege na lo ti komande na ndo kota mbage ti asese ti Asie. Séleucus aga kozo gbia ti molongo ti agbia so ayö iri ti lo na Syrie. Lo leke gere ti Antioche na Syrie na lo sala si a ga fini kota gbata ti lo. A fâ lo na ngangu na ngu 281 K.N.E., me molongo ti agbia so lo leke angbâ ti komande a si na ngu 64 K.N.E., ngu so Watongoro ti Rome Pompée asala si Syrie aga mbeni kete kodoro ti Rome.

Na popo ti ambage osio ti kodoro-togbia ti Alexandre, royaume so Ptolémée aleke ni a ninga mingi ahon atanga ni. Ptolémée I amu kota iri ti gbia na ngu 305 K.N.E. na aga kozo gbia, wala Pharaon ti Macedoine, ti komande na ndo Égypte. Lo sala si Alexandrie aga kota gbata ti lo na fade fade lo to nda ti mbeni kapa ti lekengo yâ ti kodoro. Mbeni oko ti apialo ti lekengo ye ti lo so ayeke kota mingi ahon aduti kota ndo ti batango abuku ti Alexandrie so azo ahinga tene ni mingi. Ti ba lege ti kota lekengo ye so, Ptolémée ahiri na Grèce ti ga, mbeni zo ti Athènes so iri ti lo ayeke Démétrius ti Phalère, mbeni zo so ahinga ye mingi na so azo ahinga lo mingi. A tene ti si na kozo siècle ti ngoi ti e awara a-rouleau kutu oko na yâ da ti batango ambeti so. Molongo ti agbia so iri ti ala ayeke Ptolémée angbâ ti komande Égypte a si na tingo ti lo na gbele Rome na ngu 30 K.N.E. Na ngoi so Rome aga kota ngangu ti komande sese kue na place ti Grèce.

MO MANDA NYEN?

• Tongana nyen a kangbi yâ ti kota kodoro-togbia ti Alexandre?

• Agbia ti hale ti Séleucus akomande juska lawa na Syrie?

• Lawa royaume ti aPtolémée ti Égypte ahunzi?

[Carte]

(Ti ba tene ni mbilimbili, ba buku ni)

KANGBINGO YÂ TI KODORO-TOGBIA TI ALEXANDRE

Cassandre

Lysimaque

Ptolémée I

Séleucus I

[Afoto]

Ptolémée I

Séleucus I

[Tene/Foto na lembeti 139]

(Ti ba tene ni mbilimbili, ba buku ni)

ANGANGU TI SESE KUE TI PROPHÉTIE TI DANIEL

Kota yanda (Daniel 2:31-45)

Anyama osio so asigigi na yâ kota-ngu (Daniel 7:3-8, 17, 25)

BABYLONIE a londo na 607 K.N.E.

MÉDO-PERSE a londo na 539 K.N.E.

GRÈCE a londo na 331 K.N.E

ROME a londo na 30 K.N.E.

ANGLO-AMÉRICAIN a londo na 1763 N.E.

SESE SO AKANGBI NA LEGE TI POROSO na lâ ti nda ni

[Foto so amu lembeti 128 kue]

[Foto so amu lembeti 147 kue]