Iloaina ma Gaoioi i Āuga ua Aliaʻi

PE A aliaʻi āuga o le pē faafuasei o le fatu, e matuā tāua le sailia vave o ni fesoasoani faafomai, auā e sili ona telē se lamatiaga o le iu ina oti i totonu o le uluai itula pe a faatoʻā uma ona oso. O ni togafitiga vave e mafai ona laveai ai le musele o le fatu mai se faaleagaina e ono lē mafaaleleia. Pe afai e tele musele o le fatu e mafai ona faasaoina, o le atili lelei foi lena o le a toe pamuina ai e le fatu le toto pe a faatoʻā uma ona oso.

Ae peitai, o nisi pē faafuasei o le fatu e aunoa ma se iloaina, e leai ni āuga e mafai ona iloa atu i fafo. I nei tulaga atonu e lē o iloa ai e le tagata o loo ia te ia le faamaʻi ua aafia ai ālatoto o lona fatu (CAD). E faanoanoa lava, o nisi tagata o le pē faafuasei e sili ona matautia o le fatu atonu o le uluai taimi lea ua faatoʻā latou iloa ai o loo faaletonu o latou fatu. Pe a pē faafuasei le fatu (ua taofia le pamuina e le fatu o le toto), e itiiti se avanoa e toe ola ai seʻi vaganā ua vili faavave atu i se vaega laveai ma faatinoina e nisi o iai i lena lava taimi le feula atu i ai o le mānava i lona fofoga ma tāomi lona moa mo le tau toe faateʻiina o lona fatu (CPR), a o faatalitali le fesoasoani laveai muamua.

I se vaega toatele o tagata o ē ua iai āuga o le CAD, ua lipotia mai e le Harvard Health Letter, e tusa o le ʻafa o i latou o le a mumusu e saili atu mo se fesoasoani vave faafomai. Aisea? “E masani lava ona ua latou lē iloa le uiga o āuga ua aliaʻi mai pe e lē o manatu mamafa foi i ai.”

O Ioane,a o se tasi na pē faafuasei lona fatu ma o se tasi o Molimau a Ieova, ua augani mai e faapea: “Pe a e lagona e iai se mea o loo faaletonu, aua e te faatuai e saili se fesoasoani faafomai ona o lou fefe ina neʻi faapea ua e soona faamamafa naʻuā lou maʻi. Na toeitiiti lava maimau ai loʻu ola auā sa lei lava le vave o aʻu gaoioiga.”

Le Mea na Tupu

Ua faamatala mai Ioane: “I le tausaga ma le ʻafa a o lei pē faafuasei loʻu fatu, sa lapataia ai aʻu e se fomai i le tele o le gaʻo i loʻu toto, o se lamatiaga matuia i le CAD. Peitai sa ou lē amanaia le mataupu, auā sa ou manatu o lea ou te talavou—e lei atoa soʻu 40 tausaga—ma sa lelei loʻu soifua maloloina. Na ou matuā faanoanoa ona o loʻu lē faia o ni gaoioiga i lena taimi. Sa iai foi nisi faailoilo lapatai na ou iloa—le tau lē lava o laʻu mānava pe a gaoioi mamafa, o tiga sa ou manatu e māfua i se mea na ʻai ma, mo ni masina a o lei pē faafuasei loʻu fatu, sa matuā gapelu lava oʻu tino. O le tele o nei āuga sa ou tuuaʻia ai le lē lava o laʻu moe ma le tele o omiga mai le galuega. I aso e tolu a o lei pē faafuasei loʻu fatu, sa ou lagona ai se mea na ou faapea o se musele ua tuutaseʻi faafuasei i totonu o loʻu fatafata. Sa na o sina pē faafuasei itiiti lena na ou muai taia ai a o lei oo mai le pē faafuasei na sili ona matautia i le tolu aso mulimuli ane.”

O le tiga po o le faalogona fufusi o le fatafata, lea e taʻua o le angina, e avatu ai se lapataiga i le tusa o le ʻafa o i latou o loo mafatia i le pē faafuasei o le fatu. O nisi ua oo i ai āuga e pei o le tau lē lava o le mānava po o le matuā gapelu o le tino ma le lē lavā, e faaalia mai ai e lē o lava le okesene o loo maua e le fatu ona ua poloka se ālatoto. O nei faailoilo lapatai e tatau ona uunaia ai se tasi e vaai se fomai mo ni faamatalaga i le tulaga o lona fatu. Ua taʻua e Dr. Peter Cohn e faapea: “Pe a togafitia le tiga ma le faalogona fufusi mai o le fatafata (angina), e leai se faamaoniga e faapea ai o le a taofia mai le pē faafuasei o le fatu, ae o le mea sili ua faaitiitia mai ai ni avanoa na semanū e tupu ai se pē faafuasei o le fatu.”

Le Pē Faafuasei

Ua faapea mai atili Ioane: “O le aso lena na tuu matou te taaalo pesipolo ai. A o ʻai faatopetope lau meaʻai o le aoauli o le hamburger ma pateta falai, sa ou tau lagona sina lē sologa lelei o oʻu tino, le faafaufau, ma sa pei ua fufusi atoa le pito i luga o loʻu tino. Ae ina ua matou taunuu i le malae e fai ai le taaloga ma amata ona taaalo, sa ou iloa lava e iai se mea ua faaletonu. A o faagasolo le aoauli, na atili faatetele le leaga o lagona ua oo mai.

“O le tele o taimi, ua na o loʻu talitaliaga i luga o nofoa o le autaaalo, ma taumafai e fālō musele o loʻu fatafata, ae sa na o le atili ai ona matuā fufusi. A o oʻu taalo, na ou faapea ifo i loʻu mafaufau, ‘Atonu ua lavea aʻu i le fulū,’ auā sa iai ni taimi ou te lagona ai le afu mālūlū ma le vaivai o loʻu tino. A o oʻu tamoe, sa matuā lē lava laʻu mānava. Ona ou toe taoto foi lea i luga o le nofoa. Ina ua ou nofo aʻe i luga, sa mautinoa ai ua ou iai i se tulaga pagatia. Sa ou ee atu i loʻu atalii o Iakopo: ‘Ua ou fia alu i le falemai i le TAIMI NEI!’ Sa ou lagona i loʻu fatafata e pei ua pepē atoa ona vaega i totonu. Sa matuā tetele tiga na lē mafai ai ona ou tu i luga. Sa ou manatu, ‘Ailoga o se pē faafuasei lenei o le fatu? O lea faatoʻā 38 oʻu tausaga!’”

Ua faamatala mai e le atalii o Ioane, o lē sa 15 ona tausaga i lena taimi, e faapea: “Sa na o ni nai minute lava ae ua matuā mou ese uma atu le malosi o loʻu tamā, o lea sa tatau ai ona sii o ia i le taavale. Sa ave e laʻu uo le taavale a o ia tuufesili atu ia Tamā ina ia taumafai pea e iloa lona tulaga o iai. Na iu lava ina lē toe tali ane Tamā. ‘Ioane!’ o le ee atu lea a laʻu uo. Ae sa lē tali ane lava loʻu tamā. Ona faafuasei lea ona teʻi aʻe Tamā, ua autafiti solo ma faasuati. Sa ou faufauee pea: ‘Tamā! ou te alofa ia te oe! Faamolemole aua e te oti!’ Ina ua uma lenei oso faamaimaliu, ona taatia atu lea o lona tino ua matuā galemu lava i luga o le nofoa o le taavale. Sa ou manatu lava ua oti o ia.”

I le Falemai

“Sa matou taufetuli atu i le falemai mo se fesoasoani. E lua i le tolu minute ua mavae talu ona ou manatu ua maliu Tamā, ae sa ou talotalo e mafai ona toe faasaoina lona ola. Sa ou ofo, auā e tusa ma le toʻa 20 isi Molimau a Ieova o ē na iai i le malae na fai ai taaloga, ae o lea ua iai i le potu faatalitali. O i latou na mafai ai ona ou lagona le mafanafana ma le alofagia, o se fesoasoani sili i lea taimi matautia. I le tusa o le 15 minute mulimuli ane, na sau ai se fomai ma faamatala mai: ‘Ua mafai ona matou toe faafoisia mai le ola o lou tamā, ae ua taia o ia i le pē faafuasei e sili ona matautia o lona fatu. E matou te lē o mautinoa pe o le a ola pea o ia.’

“Ona ia faataga lea o aʻu ina ia ou vaai ia Tamā mo sina taimi puupuu. Sa ou matuā mafatia ina ua faaali mai e Tamā lona alofa mo lo matou aiga. I le ogaoga o tiga, na ia faapea mai: ‘Atalii, ou te alofa ia te oe. Ia manatua pea o Ieova o le peresona lea e sili ona tāua i o tatou olaga. Aua lava neʻi taofia le auauna atu ia te ia, ma ia e fesoasoani i lou tinā ma ou uso ina ia aua neʻi taofia le auauna atu ia te ia. Ua ia i tatou se faamoemoe mausalī i le toetu, ma afai ou te oti, ou te toe fia vaai atu ia te outou uma pe a ou toetu mai.’ Sa ma taufai fetagisi uma i loimata o le alofa, le popole, ma le faamoemoe.”

I le itula na sosoo ane, ae taunuu loa Maria, le avā a Ioane. “Ina ua ou savali atu i le potu o faalavelave faafuasei, na faapea mai le fomai ia te au: ‘Ua taia lau tane i se pē faafuasei e sili ona matautia o le fatu.’ Sa ou lē magagana. Na ia faamatala mai e faavalu ona faateʻi le fatu o Ioane. O lenei togafitiga faavavevave e aofia ai le faaaogaina o se fua faaeletise, e taofia ai le tātāvale o le fatu ma toe faafoisia ai le tātā e masani aʻi. E lē gata i le CPR, le fafagaina o le okesene, ma vailaau na faaui atu i uaua o le tino, ae o le faateʻi o le fatu o se faiga vave lea e faasaoina ai le ola.

“Ina ua ou vaai atu ia Ioane, na mafatia loʻu loto. Sa matuā sesega lona tino, ma le tele o faagaʻau ma uaea o loo sulu solo atu i lona tino e faaolaola ai le fatu. Sa ou tatalo ifo lē leoa ia Ieova ina ia foai mai ia te au le malosi e onosaia ai lenei puapuaga ona o si a ma fanau tama e toatolu, ma sa ou tatalo mo le taitaiga e faia ai ni faaiuga atamai i ni mea o loo fotuai mai. A o oʻu faalatalata atu i le moega o Ioane, sa ou faapea ifo, ‘O le ā se tala e fai atu i sē e pele ia te oe i se taimi faapenei? Pe ua matou sauniuni moni ea mo se tulaga faapea ua lamatia ai le ola?’

“ʻPele ea,’ o le tala lea a Ioane, ‘ua e iloa atonu o le a lē toe faasaoina mai loʻu ola i lenei mea. Ae e tāua tele mo oe ma tamaiti ona faamaoni pea ia Ieova auā ua lē o toe umi ona muta lea o lenei faiga o mea ma o le a lē toe iai ni maʻi ma le oti. Ou te fia ala aʻe i lena faiga fou ma vaai atu ia te oe ma si a ta fanau iina.’ Sa totō faaua ifo loimata.”

Le Faamatalaga a le Fomai

“Mulimuli ane na aami mai aʻu e le fomai ma faamatala mai faapea, ua faaalia e suesuega, na māfua le pē faafuasei o le fatu o Ioane ina ua poloka atoa le vaega i totonu o le ālatoto i lona itu agavale. Sa iai foi se isi mea na poloka ai le isi ālatoto. Na taʻu mai e le fomai ia te au e tatau ona ou faia se faaiuga e tusa ai o le togafitiga o Ioane. E lua ni auala sa mafai ona maua, o le faaaogā o vailaau ma le taotoga e taʻua o le angioplasty. Sa ia manatu e sili atu ona lelei le filifiliga lona lua, o lea na matou filifili ai loa e fai le taotoga. Ae sa lei folafola mai e fomai pe o le a manuia lea togafitiga, auā o le toatele lava o tagata e lē mafai ona manuia mai i lenei ituaiga o pē faafuasei o le fatu.”

O le angioplasty o se ituaiga o taotoga lea e momono ai i totonu o le ālatoto se faagaʻau e pei o se paluni, ona feula atu lea ina ia tatala ai le mea o loo poloka. E telē se taulau manuia o lenei faiga i le toe faaleleia o le fegasoloaiga o le toto. Pe a tele atu nisi ālatoto e matuā poloka, e masani lava ona fautuaina le lelei o se taotoga lea e sosoo ai e le fomai le ālatoto lea ua poloka o le fatu i se ālatoto mai le vae po o le fatafata.

Se Toe Manuia sa Lē Mautinoa

Ina ua maeʻa le taotoga (angioplasty), sa iai pea le ola o Ioane i se tulaga lamatia mo le isi 72 itula. Ae na iu ina amata ona toe faaleleia lona fatu mai le tulaga leaga na iai. Peitai sa na o le ʻafa o le malosi na iai muamua lea sa toe tātā ai le fatu o Ioane, ma sa iai se vaega tele o le fatu ua avea o ni tisu ua lē toe aogā (scar tissue), ma na toetoe lava lē mafaafitia ai le foliga mai o le a avea ma se tasi e faaauau pea ona maʻi fatu.

Ina ua toe tō mānatu i taimi ua teʻa, ona timai mai lea o Ioane: “Ua ia i tatou se avega tauave e tusa ai o Lē na Foafoaina i tatou, o tatou aiga, o tatou uso ma tuafāfine faaleagaga, ma i tatou lava, ina ia utagia lapataiga ma tausi lelei o tatou soifua maloloina—ae maise lava pe afai ua tatou iai i se tulaga lamatia. I se tulaga tele, e mafai ona avea i tatou o le pogai o le fiafia po o le faavauvau. O la tatou lava filifiliga lena.”

Sa matuia le tulaga o Ioane ma na manaomia vave ona uaʻi atu i ai. Ae lē faapea o tagata uma e faalogoina le fufusi o le fatafata e manaomia ona faavave atu i se fomai. Peitai, o le mea na tupu ia te ia o se lapataiga, ma o i latou e lagona ua ia i latou ia āuga e tatau ona siakiina e se fomai.

O le ā e mafai ona fai e faaitiitia ai le lamatiaga o le pē faafuasei o le fatu? O le a talanoaina i le mataupu o loo sosoo mai lenei mea.

[Faaopoopoga i lalo]

[Pusa i le itulau 14]

Āuga o le Pē Faafuasei o le Fatu

• O le faalogona lē lelei o le mamafa, le fufusi, ma le tiga o le fatafata mo le sili atu i ni nai minute. E mafai ona fesetai ma faalogona e foliga mai ua mu le fatu

• O le tiga atonu e sosolo atu—pe tiga na o—le aulamu, le ua, o tauʻau, o ogalima, o tulilima, po o le lima agavale

• O le tiga faaumiumi i le vaega pito aluga o le manava

• E tau nofo le mānava, faanivaniva, matapogia, e afu, pe lagona le afu mālūlū o le tino pe a paʻi atu i ai

• E lē lavā—atonu e logo i ai i ni vaiaso a o lei pē faafuasei le fatu

• E faafaufau pe faasuati

• E tau puni soo le mānava ae lē faapogai mai le soona fosi o le malosi

Atonu e fesuisuiai āuga mai se tulaga e lē matuia tele e oo atu ina matuā malosi ma e lē aliai na āuga i taimi uma e pē faafuasei ai le fatu. Ae afai e aliaʻi faatasi mai i se taimi nei augā, ia vave ona sailia se fesoasoani. Peitai, o nisi tulaga e leai ni āuga e aliaʻi mai; e taʻu la na tulaga o ni pē faafuasei o le fatu e aunoa ma se iloa.

[Pusa i le itulau 15]

Gaoioiga mo le Faasaoina

Pe afai o oe po o se tasi e te iloa ua aliali mai ai ni āuga o le pē faafuasei o le fatu:

• Ia amanaia āuga ua aliali mai.

• Taofi loa so o se mea lava o loo e faia ae nofo ifo i lalo pe taoto.

• Afai e sili atu i ni minute o lagona pea na āuga, ia telefoni atu i se numera o faalavelave faafuasei i le vaipanoa o loo e iai. Taʻu atu i lē o loo faatautaia feau faafuasei ua e masalomia le ono pē faafuasei o le fatu, ma taʻu atu i lea tagata faamatalaga manaomia o le nofoaga e maua mai i ai oe.

• Afai e sili atu ona vave pe a e alu lava oe e ave le tagata maʻi i le falemai i sau taavale, ona faia lea faapea. Afai e te lagona o oe lea o le a pē faafuasei le fatu, talosaga atu i se isi tagata na te aveina atu oe iina.

Pe afai o loo e faatali i le vaega faafomai mo faalavelave faafuasei:

• Ia faaʻōʻō ni lavalava o loo fufusi, e pei o se fusipau po o se fusiua. Taumafai e faanofo pe faataoto i se tulaga lelei le tagata ua aafia, ia lalago atu lona tino i ni aluga pe a manaomia.

• Ia toʻafilemu, e tusa pe o oe lea e aafia po o oe lea e avatua le fesoasoani. O le popole e ono faateleina ai le lē tātā lelei o le fatu lea e lamatia ai le ola. E mafai ona avea le tatalo o se fesoasoani faamalosiau e toʻafilemu ai.

Pe a foliga mai ua lē toe mānava le tagata o loo aafia:

• Ia fesili leotele atu, “O e lagona mai aʻu?” Afai ua lē o tali mai, e lē o tātā le fatu, ma e lē o mānava foi le tagata, ia amata loa le faiga lea e tau faaolaola ai (CPR).

• Manatua laasaga autū e tolu o le tau faaolaina (CPR):

1. Faasipa i luga le auvae o le tagata, ina ia mafai ona tatala le ālaea.

2. Pe a matala le ālaea, a o uu le isu o le tagata ina ia lē toe sao i ai se ea, ia faalua ona feula lemu atu le ea i le gutu seia oo ina fefete aʻe i luga le fatafata.

3. Ia oomi faasefulu i le faasefululima le moa i le va o ona susu ina ia uunai ese atu le toto mai le fatu ma le fatafata. I sekone uma taʻi 15, ia faalua ona mānava atu i totonu ma sosoo atu ai ma ni oomi se 15 seia oo ina toe mānava ma tātā le fatu, pe seia oo ina taunuu ane le vaega o faalavelave faafuasei.

E tatau ona faia le faiga lea e tau faaolaola ai (CPR) e se tasi ua uma aʻoaʻoina i le faia o lea mea. Ae afai e lē o iai se tasi ua uma ona aʻoaʻoina, “e sili atu ona lelei le fai e so o se tasi o le faiga lea e tau faaolaola ai (CPR) nai lo le leai o se mea e faia,” o le faamatalaga lena a Dr. R. Cummins, o ia o le faatonu o se vaega e gafa ma faalavelave faafuasei tau i le fatu. E itiiti se avanoa e ono laveaia mai ai se isi vaganā ua tausolomua se tasi e faatino nei laasaga. E aogā le faiga e tau faaolaola ai (CPR) ina ia ola ai le tagata seia oo ina taunuu atu se fesoasoani.

[Ata i le itulau 13]

O se togafitiga vave pe a faatoʻā uma ona pē faafuasei le fatu atonu e laveaiina ai le ola ma faaitiitia ai le faaleagaina o le fatu