Maimonides—Le Tagata na Toe Faatulagaina le Faa-Iutaia
“MAI i a Mose e oo i a Mose, e leai lava se tasi e pei o Mose.” E toatele tagata Iutaia o le a latou iloaina lenei faaupuga uigaese o se faaaliga o le viiviia o le faifilosofia Iutaia o lona 12 o senituri, o lē na faamaopoopoina, ma faamatalaina ōna manatu e uiga i le Talmud ma Tusitusiga paia, o Moses Ben Maimon—na iloa foi o ia o Maimonides po o Rambam.a I aso nei, e toatele e lē iloaina ia Maimonides, ae peitai, o āna tusitusiga na matuā aafia loloto ai tagata Iutaia, Mosalemi, ma mafaufauga faalelotu o ōna aso. I se tulaga faavae, na ia toe faatulagaina tu faa-Iutaia. O ai Maimonides, ma aisea na manatu ai le toatele o tagata Iutaia i a te ia e faapea “o le Mose lona lua”?
O ai Maimonides?
O Maimonides na fanau i Córdoba, i Sepania, i le 1135. O lona tamā o Maimon, o lē na faia se sao tele i lona uluai toleniga faalelotu, o se tagata poto lauiloa na sau mai i se aiga iloga o rapi. Ina ua faatoilaloina e tagata Almonhad ia Córdoba i le 1148, na fesagai ai tagata Iutaia ma se filifiliga pe latou te liliu i le faa-Isalame po o le sosola. O lenei mea na amataina ai se vaitaimi umi na maumau solo ai le aiga o Maimonides. I le 1160 na latou faamautū ai i Fez, i Morocco, o inā na aʻoga ai o ia e avea o se fomai tau vailaau. I le 1165 na tatau ai ona sosola atu lona aiga i Palesitina.
Ae peitai, sa lē toʻafilemu le tulaga i Isaraelu. O lea nuu toaitiiti faa-Iutaia, na fesagai ma lamatiaga mai Taua Faalelotu a Kerisinetoma faapea ma autau a Mosalemi. Ina ua mavae sina taimi e itiiti ifo i le ono masina i le “Nuu Paia,” na maua ai e Maimonides ma le aiga se sulufaiga i Fustat, le Aai Anamua o Kairo i Aikupito. O i inā na iloa atoatoa ai taleni a Maimonides. I le 1177 na avea ai o ia ma faauluuluga o le faigānuu faa-Iutaia, ma i le 1185 na tofia ai o ia o se fomai tau i vailaau i le maota o le taʻitaʻi lauiloa o Mosalemi, o Saladin. Na maua e Maimonides nei tulaga uma seia oo i lona maliu i le 1204. Sa matuā lauiloa lona tomai tau vailaau, o lea na faapea mai ai, e oo lava i se nofoaga mamao e pei o Egelani, na taumafai ai le tupu o Richard Lion-Hearted ina ia ona maua Maimonides e avea ma āna fomai totino tau vailaau.
O ā Mea na Ia Tusia?
O Maimonides, o se tusitala e matuā anoanoai ni tusi na ia tusia. Ina ua sola mai le sauā o Mosalemi ma ola fesolasolatai, sa ia tuufaatasia ai le tele o vaega o lana uluai tusi autū, le Commentary on the Mishnah.b Na tusia i le gagana Arapi, o loo faamanino mai ai le tele o manatu ma faaupuga i le Mishnah, i nisi taimi, e see atu ai e faamatala faafilosofia a Maimonides e uiga i faiga faa-Iutaia. I le vaega o loo faamatalaina ai tusi o le Sanhedrin, na faavaeina ai e Maimonides ni mataupu silisili autū se 13 o le faatuatuaga faa-Iutaia. E leʻi taitai lava ona faamaninoina e le faiga faa-Iutaia se aʻoaʻoga patino faalelotu, po o se taʻutinoga o ni talitonuga. Nei la, ua avea ai Mataupu Silisili e 13 o le Faatuatuaga a Maimonides ma ata moni o augā tulafono o aʻoaʻoga faa-Iutaia.—Tagaʻi i le pusa i le itulau e 23.)
Na taumafai Maimonides e faamalamalama le faasologa tatau o mea uma, pe faaletino pe faaleagaga. Na ia teena le faatuatua lē mautinoa, ma manaomia ni faamalamalamaga mo mea uma e faavae i mea na ia manatu o ni faamaoniga e fetaui ma e talafeagai ma tulaga faalemafaufau. O lenei faanaunauga masani na iu ai i le tusiaina o lana tusi aupito sili—O le Mishneh Torah.c
I aso o Maimonides, sa manatu ai tagata Iutaia i le “Torah,” po o le “Tulafono,” e faapea e faatatauina e lē na o upu tusitusia na faamauina e Mose, ae i faamatalaga uma faarapi o lenei Tulafono i le faagasologa o senituri. O nei manatu sa faamauina i le Talmud ma i le faitauafe o faaiuga faarapi ma tusitusiga e uiga i le Talmud. Sa iloa e Maimonides e faapea, o le telē tele ma le lavelave o nei faamatalaga uma, na lē mafai ai e se tagata Iutaia lautele ona faia ni filifiliga i mea na aafia ai lona olaga i aso faisoo. O le toatele sa lē iai i se tulaga na mafai ai ona suesueina lomiga faarapi uma i se taimi umi, ona o le tele o vaega o le tusi na tusia i le gagana faigata faa-Arama. O le faaiuga na faia e Maimonides o le toe teuteuina lea o lenei faamatalaga i le faamatilatilaina o faaiuga aogā, ma faamaopoopoina i se tusi e tasi e faasolosolo lelei o ni tusi e 14, e vaevaeina e tusa ma le faasologa o mataupu autū. Na ia tusia le tusi i le gagana Eperu e matuā manino ma sologa lelei.
O le Mishneh Torah sa avea o se taiala aogā tele o lea na fefefe ai nisi o taʻitaʻi Iutaia ina neʻi suia atoatoa ai le Talmud. Peitai, e oo lava i a i latou na tetee, na latou iloaina le matuā maofa ai i le atamai o lena tusi. O lenei tusi e matuā sili ona maopoopo, o se taumafaiga ina ia suia, e toe faaolaolaina ai se faiga faa-Iutaia lea na lē mafai e le tagata lautele ona faamasani i ai ma ave i fale.
O lea, na amata ai e Maimonides ona tusia se isi tusi e telē atu—The Guide for the Perplexed. I le faaliliuina o tusitusiga Eleni i le faa-Arapi, na oo ai ina toatele tagata Iutaia e masani ma Aristotle ma isi fai filosofia. O nisi sa fenuminumiai, i le iloa e faigata ona faafesootai le uiga moni o faaupuga faale-Tusi Paia ma le faafilosofia. I le tusi The Guide for the Perplexed, o Maimonides o lē na ia matuā viiviia Aristotle, na saili i se auala e mafai ai ona faamalamalamaina le uiga o le Tusi Paia ma le faiga faa-Iutaia ina ia ogatasi ma manatu faafilosofia ma mea e fetaui ma mafaufauga faaletagata.—Faatusatusa i le 1 Korinito 2:1-5, 11-16.
E faaopoopo i nei tusi tetele ma isi tusitusiga faalelotu, na tusia ai ma le mautinoa e Maimonides, manatu e tusa ai ma lona malamalama i mea tau vailaau ma suesuega tau i le vateatea. O le tasi lea vala o le anoanoai o āna tusitusiga e lē tatau ona faaleamanaiaina. Ua faapea mai le Encyclopaedia Judaica: “O tusi a Maimonides ua faailogaina ai se vaitaimi fou o le tusiaina o tusi. O ia o le uluai tagata Iutaia na tusiaina ni tusi, o āna tusi na matuā tele ni kopi na faasaoina. . . . O āna tusi sa ofi i mafaufauga ma loto o tagata na ia tusi atu i ai, ma sa ia fesuisuiai auala e tusia ai ina ia talafeagai ma i latou.”
O le ā na Ia Aʻoaʻo Atu?
I āna Mataupu Silisili e 13 o le Faatuatuaga, na saunia ai e Maimonides se auivi manino o le talitonuga, o nisi o ia mataupu silisili na faavae mai i le Tusi Paia. Ae peitai, o le mataupu silisili lona fitu ma lona iva, e feteenai ma le uiga o le faatuatuaga e faavae i le Tusi Paia e faatatau i a Iesu i le avea ma Mesia.d Pe a manatu atu i aʻoaʻoga faaaposetate a Kerisinetoma, e pei o le Tolutasi, ma le matuā pepelo faagutugutulua na faatinoina i Taua i Eleele Paia na matuā masaa ai le toto, e lē o se mea la e ofo ai ona sa leʻi suesueina atili e Maimonides le fesili e uiga i le tulaga faa-Mesia o Iesu.—Mataio 7:21-23; 2 Peteru 2:1, 2.
Ua tusia faapea e Maimonides: “Pe e iai se mea e sili atu ona tausuai ai na i lo o le [Faa-Kerisiano]? O perofeta uma lava na tāutala e uiga i le Mesia e faapea o le laveai ma le faaola o Isaraelu . . . [I se faaeseesega, o le Faa-Kerisiano], na faapogaia ai le fasiotia o tagata Iutaia i le pelu, na faataapeapeina ai ma faamaulaloina ai ē na totoe o i latou, na suia ai le Torah, na sese ai le toatele o le lalolagi ma auauna ai i se atua ese na i lo o le Alii.”—Mishneh Torah, “The Laws of Kings and Their Wars,” mataupu e 11.
Peitai, e ui i le tele o le faaaloalo na faaalia i a te ia, ae e toatele tagata Iutaia na faaleamanaia Maimonides i nisi o mataupu na ia matuā tautala tuusaʻo i ai. O le tupu tele o le taaʻiga e uiga i mealilo o faiga faa-Iutaia (le Kabbalah), na oo ai ina taatele faiga tau valovaloga i fetu i tagata Iutaia. Na tusia e Maimonides e faapea: “Po o ai lava e aafia i faiga tau i valovaloga i fetu ma fuafua sana galuega po o se malaga e faavae i le taimi e faatulaga e ē o saili faailoga i fetu ua tatau ona sasaina . . . O nei mea uma o ni pepelo ma le taufaasese . . . So o se tasi e talitonu i nei mea . . . o se tagata valea ma e leai se mafaufau.”—Mishneh Torah, “Laws of Idolatry,” mataupu e 11; faatusatusa i le Levitiko 19:26; Teuteronome 18:9-13.
Na matuā faitioina foi e Maimonides se isi faiga: “[O Rapi] na latou faatulaga le tāpā o ni tupe mai tagata ma nuu, ua pogai ai ona mafaufau tagata ona o le tele o le valea e faapea, o se avega tauave ma o se mea tatau . . . O nei mea uma e sese. E leai lava ma se upu e tasi i le Torah po o ni faamatalaga i tusitusiga i le [Talmud] e lagolagoina ai lenei talitonuga.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) I le eseesega ma nei rapi, sa galue ma le filigā Maimonides mo le tausiga o ia lava i le avea o se fomai tau vailaau, na te leʻi talia lava se totogi mo ni auaunaga faalelotu.—Faatusatusa i le 2 Korinito 2:17; 1 Tesalonia 2:9.
Na Faapefea ona Aafia ai le Faa-Iutaia ma Isi Talitonuga?
Na taʻua e le polofesa o Yeshaiahu Leibowitz o le Iunivesite Eperu, i Ierusalema, e faapea: “O Maimonides, o se tagata sa sili ona taaina ai le talafaasolopito o faiga faa-Iutaia, mai lava i taimi o Tamā matutua ma Perofeta seia oo mai i lenei tupulaga.” Ua faapea mai le Encyclopaedia Judaica: “O taaʻiga a Maimonides i le atiina aʻe o le lumanai o le faiga faa-Iutaia, e lē mafaitaulia. . . . Na oo foi ina faapea mai C. Tchernowitz . . . ana lē seanoa Maimonides, semanū ua vaevaeina le faa-Iutaia i lotu mavae eseese ma talitonuga . . . O lana taumafaiga sili, o le tuufaatasia lea o mafaufauga o tagata.”
E ala i le toe fetuunaia o manatu faa-Iutaia ia fetaui ma ōna lava manatu e uiga i tulaga maopoopo ma mea e talafeagai ma mafaufauga faaletagata, na toe faatulaga ai e Maimonides talitonuga faa-Iutaia. O tagata popoto ma le isi anoanoai o tagata faapena, na latou iloa le aogā ma le talafeagai o lenei faatulagaga fou. E oo lava i ona fili na latou talia mulimuli ane le tele o manatu o Maimonides. E ui lava o āna taumafaiga sa faia ma le faanaunauga ina ia taofia ai tagata Iutaia mai le mananao e faalagolago i faamatalaga e leai ni iuga, ae sa leʻi pine ae tusia loa ni faamatalaga uumi e uiga i āna galuega.
Ua faapea mai le Encyclopaedia Judaica: “O Maimonides . . . o se faifilosofia Iutaia na sili ona iloga i le Taulotoaiga o Tausaga, ma o lana tusi Guide of the Perplexed ua avea o se tusi sili ona tāua o se galuega faafilosofia ua faia e se tagata Iutaia.” E ui lava na tusia i le faa-Arapi, ae o le Guide for the Perplexed na faaliliuina i le gagana Eperu i le taimi na ola ai Maimonides, ma e leʻi umi lava mulimuli ane, ae faaliliuina i le gagana Latina ma ua mafai ai ona maua mo le suesueina i le atu Europa. O le iuga, o le tusi tutasi na tuufaatasia ai e Maimonides aʻoaʻoga faafilosofia a Aristotle ma manatu faa-Iutaia, na vave lava ona ofi atu i le aʻa o mafaufauga faa-Kerisinetoma. O tagata popoto o Kerisinetoma i lena vaitaimi, e pei o Albertus Magnus ma Thomas Aquinas, sa masani ona latou taʻua manatu o Maimonides. Sa taaina ai foi ma tagata popoto o le faa-Isalame. O aʻoaʻoga faafilosofia a Maimonides, na taaina ai mulimuli ane faifilosofia Iutaia e pei o Baruch Spinoza, ina ia matuā momotu ese atoatoa mai i aʻoaʻoga faa-Iutaia.
Atonu sa manatu i a Maimonides o se tagata sogasogā i gaoioiga faalemafaufau, o lē na ola a o leʻi oo i le vaitaimi o le Renaissance. O lona tausisi mai e faapea e tatau ona ogatasi le faatuatua ma mea ua tonu i le mafaufau, o loo avea pea ma mataupu silisili tāua. O lenei mataupu silisili na māfua ai ona ia tautala malosi atu faasaga i faiga faataulaitu i lotu. Peitai, o le faaaoaoga leaga a Kerisinetoma ma taaʻiga faafilosofia a Aristotle, sa masani ona taofia ai o ia mai le faia o ni faaiuga e ogatasi atoatoa ma le upu moni o le Tusi Paia. E ui e lē o tagata uma e ioe i upu o loo tusia i le tuugamau o Maimonides—“Mai i a Mose e oo i a Mose, e leai se tasi e pei o Mose”—ae ua tatau ona ioeina e faapea na ia toe faatulagaina le taualumaga ma le faiga o mea faa-Iutaia.
[Faaopoopoga i lalo]
a O “Rambam” o se faapuupuuga faa-Eperu o se igoa na faavae mai i mataitusi muamua o le igoa “Rabbi Moses Ben Maimon.”
b O le Mishnah o se tuufaatasiga o manatu o rapi, e faavae i mea e manatu i ai tagata Iutaia e faapea o le tulafono tuugutu. Na tusia ia tulafono i le faaiuiuga o lona lua ma le amataga o lona tolu o senituri T.A., ua faia aʻe ai le amataga o le tusi o le Talmud. Mo nisi faamatalaga, tagaʻi i le polosiua, Will There Ever Be a World Without War? itulau 10, lomia e le Watch Tower Bible and Tract Society of New York, Inc.
c O le igoa Mishneh Torah o se upu Eperu na maua mai i le Teuteronome 17:18, o lona uiga, o se kopi po o le toe taʻua o le Tulafono.
d Mo ni faamatalaga atili i le faamaoniga o Iesu e faapea o le Mesia folafolaina, tagaʻi i le polosiua Will There Ever Be a World Without War? itulau 24-30, lomia e le Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Pusa i le itulau 23]
MATAUPU SILISILI E 13 O LE FAATUATUAGA A MAIMONIDESe
1. O le Atua Lē na Foafoaina Mea ma o le Pule o mea uma lava. E na o ia na faia, ua faia, ma o le a faia mea uma lava.
2. E toatasi le Atua. E leai lava se autasi i so o se mea e tusa ma Ia.
3. E lē faitino le Atua. E lē faatatauina i a te Ia ni manatu faaletino.
4. O le Atua, o lē muamua ma lē mulimuli.
5. O le mea tatau ona tatalo atu na o le Atua lava. E lē mafai e se tasi ona tatalo atu i so o se tasi po o se isi mea.
6. O upu uma a perofeta e moni.
7. E moni aʻiaʻi valoaga a Mose. Sa sili o ia i perofeta uma, i le taimi ae leʻi iai ma ina ua mavae atu o ia.
8. O le tusi atoa o le Torah lea ua i a i tatou nei, o lea na tuuina atu i a Mose.
9. O le a lē suia le Torah, ma o le a leai lava se isi tusi e toe tuuina mai e le Atua.
10. E silafia e le Atua gaoioiga uma ma manatu o tagata.
11. E tauia e le Atua i latou e tausia Āna poloaiga, ma faasalaina i latou e agasala faasaga i a te Ia.
12. O le a afio mai le Mesia.
13. O ē ua oti o le a toe faatutuina mai i le ola.
[Faaopoopoga i lalo]
e Na faamalamalamaina e Maimonides nei mataupu silisili i lana tusi Commentary on the Mishnah, (Sanhedrin 10:1). Na talia mulimuli ane e le faa-Iutaia na mataupu silisili e avea o se aʻoaʻoga aloaia. O le lisi o loo i luga, ua otooto mai i mea o loo tusia i le tusi tatalo a tagata Iutaia.
[Ē Ana le Ata i le itulau 21]
Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations