Kipatuluilo kia bishima bia mu Bible
A B D E F G H I K L M N P S T Y Z
A
Akayi.
Mu bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, adilesha provense a bena Loma a kuushi kua Grese, epata diakio nyi Kodinda. Mu Akayi nyi mu baadi bibundi bioso bia Peloponese na kipindi kia pankatshi kia Nsenga ya Grese.—Bik 18:12.
Alabasta.
Nyi eshina dia milangi ipeela ya malashi ikitshibue na ebue adisanganyibua pepi na Alabastron, mu Ejipitu. Ino milangi abaadi abeyikitshi na nshingo ipeela ibaabadi balombene kushika bua kupela’shi aa malashi e na muulo taapepukanga. Ababangile kuitanyina diadia ebue mu dino eshina dimune.—Mak 14:3.
Aleopage.
Eshina dia ka muengie kapeela ke mu Atene pankasthi pa kunundu na kupona nguba. Dingi, dibaadi eshina dia tumiladi tubaadi atuibungila kuanka. Abaadi batuale Mpoolo ku Aleopage kui ba filozofe bena Epikure na bena Setoya bua kupatuula nkumiino yaaye.—Bik 17:19.
Alfa na Omega.
Amene.
“Bikale nka biabia,” sunga “Nnabio.” Nkishima akikatukila ku kishima amane kia mu kina Ebelu, akipatuula “kuikala sha lulamato, a kukulupila.” Abaadi abakula “Amene” bua kukumiina mutshipo, luteko, sunga muanda w’abakula. Mu Kibafumbuilue mbekifubishe bu muasu wa Yesu.—Miy 27:26; 1 Mya 16:36; Lom 1:25; Kbf 3:14.
Anyima.
Nyi nkishima kiabakambaa kualula muyile kishima kia mu kina Ebelu nephesh na kishima kia mu kina Greke psykhe. Pa kutaluula mushindo wabadi bafubishe bino bishima mu Bible, abimueka patooka’shi abikamba kulesha (1) muntu, (2) nyema, sunga (3) muwa wa muntu sunga wa nyema. (Kib 1:20; 2:7; Mb 31:28; 1Mp 3:20; tala dingi mke.) Mu kuilekena na biabafubisha kishima “anyima” mu bipuilo bi bungi, Bible alesha’shi, kishima nephesh na psykhe, bioso abilesha bipangua bia pa nsenga, bintu abimueneka biatudi balombene kukuma na abifuiya. Mu uno Bible, mbalule bino bishima bia mu ndimi ya ku kibangilo muyile kiabipatuula pa mbalo yabebisambila, mbafubishe bishima bu “muwa,” “kipangua,” “muntu.” Mu mambalo ebungi mayi a kushi ku’esaki aalesha akipatuula kishima “anyima.” Nsaa yabadi bafubishe kishima “anyima,” biabikala mu verse sunga mu mayi a kuushi ku’esaki, abitungu’shi bikale mu kuipushena na biakidi kipatuulue kuno kunundu. Nsaa yabalesha bua kukita kintu kampanda na anyima oso, abilesha kuikikita na muwa wetu oso na eshimba dietu dioso na bukome buetu boso. (Miy 6:5; Mat 22:37) Mu angi ma mbalo be kufubisha bino bishima bia mu ndimi ya ku kibangilo, bua kulesha lukalo sunga malaka e na kipangua kampanda ki na muwa. Nkilombene dingi kulesha muntu mufue sunga kitanda.—Mb 6:6; Nki 23:2; Yesh 56:11; Ang 2:13.
Armagedone.
Nkishima akifiki ku kishima Har Meghiddohn, akipatuula “Muengie wa Megido.” Abalamakasha kino kishima na “ngoshi y’efuku dikata di’Efile Mukulu sha bukome boso” mui “ba nfumu ba pa nsenga ishima” abebungu bua kuluisha Yehowa ngoshi. (Kbf 16:14, 16; 19:11-21)—Tala MPOMBO IKATA.
Aselgeia.—
Tala MUIKELO WI BUUFU.
Azi.
Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, dino eshina adilesha provense a Loma mubaadi kipindi kia kupona nguba kia Turquie a lelo, mpa na bingi bisangi, bu kisangi kia Samose na Patemose. Efeso nyi baadi epata diaye.—Bik 20:16; Kbf 1:4.
B
Ba demo.
Mbipangua bibubi bia mu kikudi bish’abimueneka bi na bukome kukila bantu. Mu Kibangilo 6:2, abebetanyina bu “bana b’Efile Mukulu a binyibinyi,” na mu Yuda 6 abebetanyina bu “mikeyilu,” ino mikeyilu tayibaadi ipangibue ibubi nya; anka, ibaadi yate kitshibilo kia kuikala beshikuanyi b’Efile Mukulu pa kupela kumukookiela mu mafuku a Nowa, na ayo nkukuatshishena Satana mu kutombokiela kuaye kua Yehowa.—Miy 32:17; Luk 8:30; Bik 16:16; Yak 2:19.
Ba filozofe bena Epikure.
Nyi balongi ba filozofe muina Greke Epikure (341-270 K.B.B.). Malongiesha aabo abaadi emeene pa binangu bia’shi kukimba muloo, nyi kepatshila kakata mu muwa wa muntu.—Bik 17:18.
Ba filozofe bena Setoya.
Nyi nkisaka kia ba filozofe bena Greke babaadi abakumiina’shi bua kuikala na muloo, abitungu kuikala na nshalelo e mu kuipushena na kabingilo koobe, na e mu kuipushena na bintu bipangibue. Babaadi abamono’shi muntu e na binangu, abitungu ekale muntu shapusha busungu sunga muloo mu nshalelo aaye.—Bik 17:18.
Baale.
Nyi efile a bena Kanaana abaabadi abaata bu sha eyilu, anokiesha mpeshi na atuusha bufukie. Abafubisha dingi eshina “Baale” bua kulesha tu efile tushadile. Kishima kia mu kina Ebelu akipatuula “Sha bintu; Nfumu.”—1 Bf 18:21; Lom 11:4.
Bafadisee.
Nyi nkisaka kia bantu babaadi na kinemo mu lulanguilo lua bena Yunda mu siekele a kumpala B.B. Tababaadi ba mu kifuko kia ba tshite muakuidi nya, anka babaadi abalondo Muiya mpa na mu tu mianda tupeela, na babaadi abaata bipikua na muulo ukata kukila mpa na Miiya. (Mat 23:23) Tababaadi abakumiina bipikua bia bena Greke su nkapeela, na bu bibaabadi balongieshi bakata ba Miiya na ba bipikua, babaadi na matalua akata kui bantu. (Mat 23:2-6) Bangi ba kuabadi babaadi bena Tumiladi tukata tua bena Yunda. Babaadi abakamba kuikakeena na Yesu pabitale kunemeka kua Sabato, bipikua na kushala pamune na bankitshishi ba miluisho na bafutshishi ba bitadi. Bangi ba kuabadi babafikile bena Nkidishitu, mpa na Saule a ku Tarse.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Bik 26:5.
Bakata ba kibundi.
Mu bukunkushi bua bena Loma, mukata a kibundi baadi muina mbulamatadi baadi atala mianda kampanda. Bakata ba kibundi babaadi na mudimo wa kuludika mianda, kutala mianda ya makuta, kusambisha bantu babaadi abayipaa muiya, na kutuma eyi bua kunyoka bantu.—Bik 16:20.
Bakeluba.
Mmikeyilu ikile ingi, i na mifubo i pa buayo. Mbelekeene na ba Selafina.—Kib 3:24; Efi 25:20; Yesh 37:16; Eb 9:5.
Balami ba muibalasa.
Nyi nkisaka kia basalayi bena Loma babaabadi batuule bua kulama amperere a bena Loma. Bano balami babafikile na bukitshishi buibukopo mu mianda ya politike pabitale kukuatshishena sunga kukatusha amperere ku bufumu.—Fid 1:13.
Bantu ba mu kisaka kia Erode.—
Basaduseo.
Nyi nkisaka kia bantu babaadi na kinemo kikata mu lulanguilo lua bena Yunda. Mu kiakia kisaka mubaadi bampeta na ba tshite muakuidi babaadi na matalua akata ku midimo ya ku ntempelo. Basaduseo babaadi abapele bipikua bibungi bibaadi Bafadisee abalondo. Tababaadi abakumiina’shi akukekala lusangukilo, sunga’shi mikeyilu ayikalaa kuanka. Babaadi bashikue Yesu.—Mat 16:1; Bik 23:8.
Belzebule.
Bena Mede.
Nyi bantu batuukile mu kifuko kia Madaayi muana a Yafete; babaadi bakashale mu kipindi kia nsenga ki miengie kibaafikile bu eumbo dia Medi, mu yaaya mbalo nyi mui eumbo dia Iran lelo uno. Bena Mede babaadi ku Yelusalema mu efuku dia Mpentekote mu kipua kia 33 B.B.—Bik 2:9.
Bena Samadiya.
Kumbangilo, dino eshina dibaadi adilesha bena Isalele babaadi mu bufumu bua bisamba ekumi bia kunundu, kadi kunyima kua bena Asirii kukuata bena Samadiya ku bupika mu 740 K.B.B., dibafikile mu kulesha mpa na benyi babaabafikile nabo kui bena Asirii bebatuula mu Samadiya. Mu mafuku abaadi Yesu pa nsenga, eshina bena Samadiya tadibaadi dingi adilesha mianda y’ekoba sunga mianda ya politike nya, dibaabangile kulesha bena mu kisaka kia mianda ya lulanguilo kibaadi akifubila mu bibundi bifunyishe Sikeme na Samadiya a kala. Malongiesha a bena mu kiakia kisaka abaadi elekene ngofu na malongiesha a mu lulanguilo lua bena Yunda.—Yo 8:48.
Bia buntu bia lusa.
Mbia buntu abituushibua bua kukuasha muntu e mu lukalo. Ntabebiakuile patooka mu bifundue bia mu kina Ebelu, anka Muiya ubaadi aulesha akitungu’shi bena Isalele bakitshine balanda.—Mat 6:2.
Bifundue.
Mbifundue bia kishila bia mu Eyi di’Efile Mukulu. Kino kishima ki’nka penda mu bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.
Bikuba bia kumpala.
Nyi bikuba bia kumpala bia baumbulaa; bipeta bia kumpala bia kintu kampanda. Yehowa baadi mutekie muilo wa Isalele bua kumulambula bikuba biabo bia kumpala, biabikala bia muntu, bia nyema, sunga bia biumbuluanga. Bu bibaabadi muilo, bena Isalele babaadi abalambula Efile Mukulu bikuba bia kumpala ku Musangelo wa mikate ishi kitatusho na ku Mpentekote. Kishima “bikuba bia kumpala” mbekifubishe dingi mu ngakuilo a mu kinfuanyi bua Nkidishitu na bua balongi baye bediibue muimu.—1Ko 15:23; Mb 15:21; Nki 3:9; Kbf 14:4.
Bilengieleshi.
Nyi nkukita muanda wa kukaanya ushi ulombene kukita muntu, aukitshika ku bukuashi bua bukome butabukile bua bantu. Kishima “kitunduilo” na “muanda wa kukaanya” abebifubishaa ingi nsaa mu mushindo umune mu Bible.—Mat 11:20; Bik 4:22; Eb 2:4.
Bipusu.
Mbipusu bi’abakatusha ku ntete nsaa y’abeyipepula. Bipusu mbebifubishe mu Bible, mu ngakuilo a mu kifuanyi bua kulesha bintu bishi na muulo na bishi buwa.—Mis 1:4; Mat 3:12.
Bubale.
Tu mabue tupeela sunga tupese tua mitshi sunga ebue bibaabadi abafubisha bua kuata bitshibilo. Babaadi abebiele mu nkonyeno ya kilamba sunga mu kintu kampanda akupu abekinyuku. Bubale bubaadi abupono sunga bubaabadi abatuusha nyi bubaabadi abasangula. Kebungi babaadi abatekie bua kuta bubale.—Mat 27:35; Bik 1:26.
Bufumu bu’Efile Mukulu.
Nkishima akifubishua bua kulesha nka penda matalua a Efile Mukulu a kumunana aaleshibua na mbulamatadi a Muana aaye, Yesu Nkidishitu nfumu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.
Buina bula.
Nkishima akikatukila ku kishima kia mu kina Greke abissos, akipatuula “bula bukilekile” sunga “bushi bia kupima, bushi na nfudiilo.” Mbekifubishe mu bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, bua kulesha mbalo ishi bia kutuuka muntu. Akilesha dingi mashama mpa na bingi bintu.—Luk 8:31; Lom 10:7; Kbf 20:3.
Butemuki.
Nyi mmukandu aufiki kui Efile Mukulu. Abakulaa bua butemuki su Efile Mukulu bafumbula kikiebe ki’eshimba diaye kui muntu, sunga nsaa ayakula muntu kikiebe ki’eshimba ki’Efile Mukulu. Butemuki bui kuikala dilongiesha adifiki kui Efile Mukulu, muiya waye sunga kiimu kiaye, sunga kuukisha kua muanda kampanda aukakitshika mu mafuku aafiki.—Mat 13:14; 2Mp 1:20, 21.
D
Dekapole.
Nkisaka kia bibundi bia mu Grese, ku mbangilo kibaadi na bibundi ekumi (akifiki ku kishima kia mu kina Greke deka, akipatuula “ekumi,” na polis, akipatuula “kibundi”). Dingi, dibaadi eshina dia kipindi kia nsenga kia dia kutunduka kua Kalunga ka mema ka Ngalileya na Muela wa Yordane, kubaadi biabia bibundi bibungi. Mu biabia bibundi nyi mubaadi mukambe kuikala bipikua bia mianda ya busunga ya bena Grese. Yesu baadi mukidile mu kiakia kipindi kia nsenga, anka Bifundue ntambileshe su Yesu baadi mutuele mu kimune kia biabia bibundi.—Mat 4:25; Mak 5:20.
Diabulu.
Drakme.
Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishittu, kino kishima akilesha ekuta dia kiamo kia arja, dibaadi mu aa mafuku bushito bua 3.4 g.—Mat 17:24.
E
Ebue dia mpelua.
Nyi ebue di kishengu dibaabadi abafingi nadio ntete bua kutuusha bukula. Mpelua baadi na mabue abidi, dimune kunundu na dingi kuushi, na babaadi abele mulonda pankatshi aukuasha bua kuifunyisha ebue dikunundu. Mu mafuku a kala, bana bakashi nyi babaadi abakamba kufubisha mabue a mpelua a ku maasa. Bu bibaadi ebue dia mpelua adikuasha kifuko bua kupeta kia kudia kia kuifuku, Muiya wa Moyise ubaadi ukandikue kuata ebue dia mpelua bua kufuta elengi. Mabue akata a mpelua babaadi abeefunyisha kui nyema.—Miy 24:6; Mak 9:42.
Ebue dia muipaka.
Ebue di’abatuulaa muipaka, mbalo ayakeena midimba, adikuashaa bua kulunga midimba. Ebue dikata dia muipaka dibaadi ebue dia kitako; babaadi abakamba kusangula ebue dibukopo bua kuibaka mashibo na midimba ya kibundi. Kino kishima mbekifubishe mu ngakuilo a mu kinfuanyi bua kupangibua kua nsenga, na abalesha Yesu bu “ebue dia kitako dia muipaka” dia kakongie ka bena Nkidishitu, k’abapuandikisha na nshibo ya mu kikudi.—Ef 2:20; Yob 38:6.
Efrate.
Mmuela ula ngofu na wi na muulo ukata wi pankatshi pa kuushi na kupona nguba kua Azi, na ngumune wa ku miela ibidi ikata ya mu Mesopotami. Mbeutemune bua mususa wa kumpala mu Kibangilo 2:14 bu umune wa ku miela inanka ya mu Edene. Abakambaa kuiwitanyina bu “Muela.” (Kib 31:21) Ubaadi mukalo wa kunundu kua nsenga ibaabadi bape bena Isalele.—Kib 15:18; Kbf 9:14; 16:12.
Efuku dia Kiimu.
Efuku di pabuadio sunga kipungo kampanda, di bisaka kampanda, miilo, sunga bantu abayimuka kumpala ku’Efile Mukulu. Di kuikala efuku adipayibua baaba batshibilue kiimu kia lufu, sunga efuku adipebua bangi mushindo wa kupaashibua na kupeta muwa wa loso. Yesu Nkidishitu na batumibua baye abaadi bakule bua “Efuku dia Kiimu” adikafiki; diadia efuku tanditale penda bantu be na muwa kadi nditale mpa na baaba bapue kufua.—Mat 12:36.
Efuku dia Kubuikila miluisho.
Nyi efuku dikata dia kishila bua bena Isalele, abaadi abeditanyina dingi bu Yom Kippur (adikatukila ku kishima kia mu kina Ebelu yohm hakkippurim, “efuku dia kubuikila”), abaadi abedinemekiela muifuku dia 10 dia mueshi wa Etanime. Mu Bifundue bia mu kina Ebelu, aditaminyibua bu Efuku dia Kubuikila miluisho. Mpenda mu dino efuku dia ku kipua dibaadi tshite muakuiki mukata atuele mu mbalo Ikile Kishila ya mu tabernakele bua kutuusha mase a milambu bua miluisho yaaye, miluisho ya bangi bena Levi na miluisho ya muilo. Yaaya milambu ibaadi ayilesha mulambu wa Yesu ubaadi na kia kushimisha miluisho ya bantu bua loso, na kupa bantu mushindo wa kuikala mu kipuano na Yehowa. Dibaadi efuku dia kikongeno kiselele na dia kuishidika, dingi dibaadi efuku dia sabato, dishibaadi muntu na kia kufuba.—Lv 23:27, 28; Bik 27:9; Kol 1:20; Eb 9:12.
Efuku dia kulumbuula.
Nyi eshina dibabapeele efuku dia muladilo wa Sabato, dibaadi bena Yunda abalumbula bintu bioso bibaabadi nabio lukalo bua Sabato. Diadia efuku dibaadi adipu pa kutuela kua nguba kua efuku diabetanyina lelo bu mu dia Katano, nsaa ibaadi Sabato na kia kubanga. Efuku dia bena Yunda dibaadi adibanga ku kiolua na kupua ku kingi kiolua ki’efuku adilondo.—Mak 15:42; Luk 23:54.
Elengie.
Nkishima kiabafubishaa bua kulesha mitshi ibungi ayikambaa kumena mu ma mbalo e kitaleesha. Mu Bible, kino kishima akikambaa kulesha mutshi wi na eshina bu Arundo donax mu latin.—Mat 27:29; Kbf 11:1.
Ermese.
Nyi efile a bena Greke, muana a Zeuse. Mu Listre, bena Greke abaadi baate Mpoolo bu Ermese, efile baadi bena Greke abaata bu mukiendi wa b’efile na bu efile a bantu abauku kukita miisambo.—Bik 14:12.
Erode, bantu ba mu kisaka kia.
Abaadi bebaukie dingi bu bena Erode. Abaadi kisaka kia bantu balamate ngofu kuiumbo abaadi abakuatshishena mianda ya politike ya ba Erode abaadi bakunkushe mu kipungo kia bena Loma. Bangi Basaduseo abaadi pangi mu kiakia kisaka. Bena Erode abaadi bakite kintu kimune na Bafadisee bua kuluisha Yesu.—Mak 3:6.
Erode.
Eshina dia kifuko kia ba nfumu kibaabadi batuule kui Loma bua kukunkusha bena Yunda. A kumpala baadi Erode Mukata, baadi muukibue bua kuibakuula kua ntempelo mu Yelusalema na bua bibaadi mutume eyi bua kuipaa bana na kepatshila ka kubutula Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Erode Akelause na Erode Antipase, bana ba Erode Mukata, abaadi bebatuule mu bipindi bia nsenga ya nshabo. (Mat 2:22) Antipase baadi tetrake, bantu abaadi abamuitanyina bu “nfumu,” baadi mukunkushe munda mua bipua bisatu na kipindi bia mufubo wa Nkidishitu mpa na ku kipungo kibaabadi bafunde Bikitshino shapitre 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Bik 4:27; 13:1) Kunyima kua biabia, Erode Agripa I, muikulu a Erode Mukata, baadi muipayibue na muikeyilu a Efile Mukulu kunyima kuaye kukunkusha munda mua mafuku apeela. (Bik 12:1-6, 18-23) Muana aaye, Erode Agripa II, bafikile nfumu, na aye nkukunkusha mpa na ku mafuku abaadi bena Yunda batombokiele Loma.—Bik 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Eselele; Buiselele.
Nyi eyikashi adikalaa nka nadio Yehowa; Nka penda aye nyi eselele mu binangu na nga kishila. (Efi 28:36; 1 Sam 2:2; Yo 17:11) P’abedifubisha bua bantu (Mak 6:20; Bik 3:21), bintu (Lo 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), ma mbalo (Mat 4:5; Bik 7:33; Eb 9:1), na mifubo (Efi 36:4), bishima bia mu kina Ebelu na mu kina Greke abilesha binangu bia kuilamuna sunga kuikashua a kishila bua Efile Mukulu; kutudibua ku lupese bua mufubo wa Yehowa. Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, bishima biabadi baluule bu “eselele” na bu “buiselele” mbebifubishe dingi bua kulesha kuitoosha mu muikelo wa muntu.—2Ko 7:1; 1Mp 1:15, 16.
Eshiba dia kaalo.
Nyi mbalo ya mu kinfuanyi “ayitembe kaalo na nsufule,” mbedileshe dingi bu “lufu lua kabidi.” Ba nkitshishi ba miluisho bash’abelanga, Diabulu, lufu mpa na Mashama (sunga, Hadese) abiedibua muanka. Bu biabidi’shi kaalo take na bukitshishi ku kipangua kia mu kikudi, ku lufu, na ku Hadese, abilesha’shi dino eshiba ndia mu kinfuanyi, tadilesha kukiengieshibua kua loso, kadi adilesha kabutu ka loso.—Kbf 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Eshinda di na musaka dia Salomone.
Mu ntempelo mu mafuku a Yesu, mubaadi eshinda dibuikile kuiyilu dia kutunduka kunundu kua ntempelo. Bantu bebungi babaadi abakumiina’shi, dibaadi kipindi kia ku ntempelo a Salomone kibaadi kishaale. Yesu baadi muikutambukile mu kipungo kia mashika. Na bena Nkidishitu ba mu siekele a kumpala babaadi abebungila paapa bua kulanguila—Yo 10:22, 23; Bik 5:12.
Eshinda.
Nkishima kiabadi bafubishe mu ngakuilo a mu kinfuanyi bua kulesha bikitshino sunga muikelo wabakumiina sunga wabash’abakumiina kui Yehowa. Baaba babaafikile bu balongi ba Yesu Nkidishitu babaadi abebetanyina bu “Eshinda,” muanda nshalelo abo na lukumiino luabo lubaadi luimene mui Yesu Nkidishitu, na babaadi abalondo kileshesho kiaye.—Bik 19:9.
Etempu.
Nkitu kia bipombo bibidi kiabakakaa kui mpunda bua kusemuna bintu. Abaadi abekifubisha mu ngoshi.—Efi 14:23; Bans 4:13; Bik 8:28; Kbf 9:9.
F
Faraone.
G
Gehena.
Eshina dia mu kina Greke dia Ebanda dia Hinome, di pankatshi pa kuushi na kupona nguba kua Yelusalema a kala. (Yel 7:31) Abaadi bakule mu butemuki’shi ayikekala mbalo y’abakasumbula bitanda. (Yel 7:32; 19:6) Takui bishinkamisho abilesha’shi abaadi abasumbula nyema i na muwa sunga bantu be na muwa mu Gehena bua kuibashiika kaalo sunga kuibakiengiesha. Biabia yaaya mbalo, tayibaadi ilombene kuikala mbalo ya mu kinfuanyi isha imueka mubaadi anyima ya bantu na kia kukiengieshibua bua loso mu kaalo. Anka, Yesu na balongi baye mbakule bua Gehena bua kulesha dinyoka dia loso dia “lufu lua kabidi,” nkuamba’shi, kabutu ka loso, sunga kushimishibua bua loso.—Kbf 20:14; Mat 5:22; 10:28.
H
Hadese.
Nkishima kia mu kina Greke akipushena na kishima kia mu kina Ebelu “Sheole.” Mbekialuule bu “Mashama” (na dileta dikata ku mbangilo), bua kulesha’shi mmashama a bantu boso.—Tala MASHAMA.
I
Ilirikume.
Provense a Loma e pankatshi pa kunundu na kupona nguba kua Grese. Mu mafuku a mufubo waye, Mpoolo bayile mpa na ku Ilirikume, anka tambaleshe su baadi mulungule mukandu wibuwa mu Ilirikume sunga penda ku mikalo yaye.—Lom 15:19.
Isalele.
Eshina dibaadi Efile Mukulu mupe Yakobo. Dino eshina ndifikie mu kulesha tuikulu tuaye toso, mu kipungo kioso kiakia. Bekulu ba bana 12 ba Yakobo babaadi abakamba kuitaminyibua bu bana ba Isalele, nshibo ya Isalele, muilo (bana balume) wa Isalele, sunga bena Isalele. Eshina Isalele dibaadi dingi adilesha bisamba ekumi bia bufumu bua kunundu bibaadi bitshibuule na bufumu bua kushi, na kunyima adio nkulesha bena Nkidishitu bedibue muimu, “Isalele a Efile Mukulu.”—Nga 6:16; Kib 32:28; Bik 4:10; Lom 9:6.
Izope.
Nka mutshi ke na tutabi tupeela na tumasaki tupeela, kabaabadi abafubisha bua kuponga mase sunga mema nsaa ibaabadi abakitshi bipikua bia kuitoosha. Kabaadi pangi ka mutshi ka marjolaine (Origanum maru; Origanum syriacum). Muyile biabadi bekafubishe mu Yowano 19:29, kabaadi pangi ka mutshi ka marjolaine kalamikie ku lutabi sunga ku ka mutshi ka dura, mushindo kampanda wa pondo (Sorghum vulgare), muanda kano ka mutshi kabaadi bula bulombene kufikisha butongo bui na nfinyo ibusasa kukanua kua Yesu.—Eb 9:19.
K
Kabanda katooka.
Maka aume a mitshi ya mishindo kampanda ya Boswellia. Pabekashiiki mu kaalo, akatusha mapembue ebuwa. Babaadi abakitshi nako kabanda keselele kababaadi abafubisha mu tabernakele na mu ntempelo. Abaadi abekalambula pamune na ntete na kuikatuula pa mutuuto oso wa mikate ya kulesha mu mbalo ya Kishila.—Efi 30:34-36; Lv 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Kabanda.
Mbekakite na maka aume e na eshiko dibuwa abadi basangie na maka aume a mutshi wa bome aatembaa kapeela kapeela, atushanga eshiko dibuwa. Kabanda ke pabuako kabaabadi abafubisha mu tabernakele na mu ntempelo abaadi abekakitshi na bintu binanka. Abaadi abekataatshisha mu kadimbo ka Kishila namashika na bufuku pa kilambuilo kia kabanda, na Muifuku dia Kubuikila miluisho abaadi abekataatshisha mu kadimbo Kakile Kishila. Kabaadi akalesha nteko ikuminyibue ya bafubi basha lulamato b’Efile Mukulu. Ntambatekie bena Nkidishitu bua kui kafubisha nya.—Efi 30:34, 35; Lv 16:13; Kbf 5:8.
Kakongie.
Nkisaka kia bantu bebungie pamune bua kepatshila sunga mufubo kampanda. Mu Bifundue bia mu kina Ebelu, kino kishima akikamba kulesha muilo wa Isalele. Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, akilesha kakongie ka bena Nkidishitu kamune ku kamune, anka kebungi akilesha kakongie ka bena Nkidishitu mu kabushima.—1 Bf 8:22; Bik 9:31; Lom 16:5.
Kaldea.
Mmuilo ubaadi ushale pankatshi pa muela wa Tigre na wa Efrate. Ku kala, kibundi kikata kia nsenga ya bena Kaldea, kibaadi Ure, kibundi kia ba Abalahama.—Bik 7:4.
Kalolo.
Nkishima afiki ku kishima kia mu kina Greke akilesha kintu kibuwa. Abakambaa kufubisha kino kishima bua kulesha kia buntu kia kalolo sunga mushindo wa kupaana wibuwa. Nsaa y’abekifubisha bua kuisambila kalolo k’Efile Mukulu, akilesha kia buntu kiabadi batushe kui Efile Mukulu na kalolo koso, kushi kutengiela bua’shi bantu bamualuishe kintu. Biabia, kalolo akalesha eshimba dibuwa dia kupaana di’Efile Mukulu na kifulo kiadi mufule bantu. Muntu alesha bangi kalolo ebalesha kanka n’eshimba dimune, sunga biekala’shi tambekapuandikiile.—2Ko 6:1; Ef 1:7.
Kasaka.
Nyi mbantu balamate ku kipuilo kampanda sunga kui muntu kampanda abamono bu mukunkushi na abalondo nkumiino yabo abo banabene. Mu Bible mbatemune tusaka tubidi, kasaka ka Bafadisee na kasaka ka Basanduseo, tuno nyi ntusaka tubidi tui na muulo ukata mu lulanguilo lua bena Yunda. Bantu bashi bena Nkidishitu babaadi abamba’shi, bena Nkidishitu “nkasaka” sunga’shi “nkisaka kia kipuilo kia bena Nazarete,” muanda babaadi pangi abamono’shi babaadi beabuule na lulanguilo lua bena Yunda. Kunyima kua mafuku mu kakongie ka bena Nkidishitu mubatukile tusaka tusaka; na mu Kibafumbuilue mbatemune “kasaka ka Nikolase”.—Bik 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kbf 2:6; 2Mp 2:1.
Kezare.
Eshina dia kifuko mu Loma difikie muasu wa ba amperere ba mu Loma. Ogiste, Tibere, na Klodiuse mbebatemune mu Bible mu dino eshina, sunga biabashi batemune Nero mu dino eshina, naye namu ayitaminyibua mu uno muasu. Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, mbafubishe dingi eshina “Kezare” bua kulesha mbulamatadi.—Mak 12:17; Bik 25:12.
Ki’ekumi.
Nyi nkipindi ki’ekumi, sunga 10%, abaabadi abatuusha sunga kufuta bu mulambu, kebungi mu mianda ya lulanguilo. (Mal 3:10; Miy 26:12; Mat 23:23; Eb 7:5) Mu Muiya wa Moyise, babaadi abatuusha ki’ekumi kia bintu abitusha nsenga, ki’ekumi kia mu kisaka kia nyema ikata na ipeela bua kuikipa bena Levi ku kipua kioso bua kuibakuatshishena. Bena Levi namu babaadi abatuusha ki’ekumi kia ku biabia bi’ekumi bua kuikipa ba tshite muakuidi ba mu kifuko kia Alona bua kuibakuatshishena. Bena Isalele babaadi abatuusha bingi bi’ekumi. Bena Nkidishitu tambatekibue bua kutuusha ki’ekumi nya.
Kibutete.
Nkilombene kulesha kintu sunga muntu ebutete, sunga kikitshino kishakipushena na miiya. Kadi mu Bible, kino kishima akilesha kintu kishi kikuminyibue muyile Miiya ya Moyise. (Lv 5:2; 13:45; Mat 10:1; Bik 10:14; Ef 5:5)—Tala KISHI BUTETE.
Kidibua kia Muanana.
Nyi nkidibua kia mukate ushi kitatusho na nfinyo bikale kinfuanyi kia mbidi na mase bia Nkidishitu; kitentekiesho kia lufu lua Yesu. Bifundue abitekie bena Nkidishitu bua kutungunuka na kuikikita, abekitanyina dingi bu “Kitentekiesho.”—1Ko 11:20, 23-26.
Kiengielo.
Mu mafuku a kala, kiengielo kibaadi na meena abidi abaabadi ababundula mu lubuebue, buina bumune kunundu na bungi namu kuushi, na babaadi abealungu na ka mukola kapeela pankatshi. Pabaabadi abafuntu tukuba tua nfinyo mu buina bui kunundu, nfinyo ibaadi ayipongolokiela mu buina bui kuushi. Mbafubishe kiengelo mu ngakuilo a mu kifuanyi bua kulesha kiimu ki’Efile Mukulu.—Kbf 19:15.
Kikudi kiselele.
Mbukome busha bumueka abufubishaa Efile Mukulu bua kukumbasha kikiebe ki’eshimba diaye. Ki selele muanda akifiki kui Yehowa, aye e selele na mululame bikilekile, na muanda Efile Mukulu alombashaa kiakia kiselele ku bukuashi buakio.—Luk 1:35; Bik 1:8.
Kikudi.
Nkishima akitukila ku kishima kia mu kina Ebelu ruach na kia mu kina Greke pneuma, kiabadi baluule bu “kikudi,” na akipatuula mianda ibungi. Bino bioso bishima abilesha bintu bishabimueka ku meso a bantu kadi abimuekiela ku bintu biabikitshi. Kishima kia mu kina Ebelu na kia mu kina Greke mbebifubishe bua kulesha (1) lupapi, (2) bukome abufubu mui bipangua bi pa nsenga, (3) abipusha muntu muishimba dia mu kinfuanyi na abimutumu bua kukita sunga kuakula muanda mu mushindo kampanda, (4) mayi ayokielue aafiki kui muntu shamueka, (5) bipangua bia mu kikudi, na (6) bukome abufubaa nabo Efile Mukulu, sunga bu kikudi kiselele.—Efi 35:21; Mis 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
Kikumbo.
Nyi mutshi wabatualaa ku mapampa wabapudikaa bushito ku masongo oso abidi, sunga mutshi wabelaa nyema mu nshingo (ke bungi ngombe) bua kukaka kikasu kia kudima nakio sunga etempu. Bu bibaadi ba mpika abakamba kufubisha kikumbo bua kutuala bushito buibungi, babaadi abafubisha kikumbo mu ngakuilo a mu kinfuanyi bua kulesha bupika sunga kukookiela ungi muntu mpa na kukiengieshibua. Kukatusha sunga kutshokola kikumbo, kubaadi akulesha kupososhibua ku bupika, kukiengieshibua na kukitshishibua kua mianda pa bukopo.—Lv 26:13; Mat 11:29, 30.
Kilamba kia lushiko.
Nkilamba kibuwa kiabadi batele, ki na binfuanyi bia bakeluba kibaadi kitshibule mbalo ya Kishila na mbalo Ikile Kishila ya mu tabernakele na mu ntempelo.—Efi 26:31; 2 Mya 3:14; Mat 27:51; Eb 9:3.
Kilambuilo.
Nyi kitenta kiabadi bakite na nsenga, mabue, mututo wa mabue sunga mabaya abadi bapuute na biamo pabaabadi abalambuila milambu sunga kabanda mu lulanguilo. Mu kadimbo ka kumpala ka tabernakele na ka ntempelo, mu baadi ka “kilambuilo ka ôlo” kapeela bua kulambula kabanda. Abaadi bekakite na mabaya apuute ôlo. Kubaadi “kilambuilo kia cuivre” kikata bua kushiika milambu paasha mu lupango. Abaadi dingi abafubisha bilambuilo mu lulanguilo lua madimi.—Efi 39:38, 39; 1 Bf 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Bik 17:23.
Kilombeno.
Nkuipushena pankatshi p’Efile Mukulu na bantu, pankatshi pa bantu babidi sunga bantu ba mpese ibidi bua kukita sunga kupela kukita muanda kampanda. Ingi misusa, nka penda muntu umune nyi baadi na bushito bua kulombasha mayi (kilombeno kiabadi bakite kui muntu umune sunga bantu ba lupese lumune, kibaadi kebungi mulayilo). Ingi nsaa, bantu boso babidi sunga bantu ba mpese yoso ibidi babaadi na kia kukumbasha mayi (kilombeno kiabadi bakite mpese yoso). Kukatusha bilombeno bikite Efile Mukulu na bantu, Bible akula bua bilombeno pankatshi pa bantu, bisamba, miilo, sunga bisaka bia bantu. Munkatshi mua bilombeno bibaadi na bukitshishi bui bungi, mui bilombeno bibaadi Efile Mukulu mukite na Abalahama, Davide, muilo wa Isalele (kilombeno kia Muiya), na Isalele a Efile Mukulu (kilombeno kipia).—Kib 9:11; 15:18; 21:27; Efi 24:7; 2 Mya 21:7; Luk 22:29; Bik 3:25; 2Ko 3:6; Eb 8:6.
Kina (muina) Ebelu.
Kino kishima mbekifubishe bua mususa wa kumpala bua Abalahama, bua kulesha’shi muilekene na bankungishanyi naaye bena Amore. Kunyima abaadi bekifubishe bua kulesha tuikulu tua Abalahama kukidila kui muikulu aaye Yakobo mpa na ludimi luabo. Mu mafuku a Yesu, mu ludimi lua kina Ebelu mubaadi muisangie bishima bibungi bia mu kina Arameya, na ndio ludimi lubaadi Yesu na balongi baye abakula.—Kib 14:13; Efi 5:3; Bik 26:14.
Kina (muina) Greke.
Ludimi lua bakulaa kui bantu ba mu Grese; akilesha dingi muntu mutandikue mu Grese sunga muina kifuko kia muanka. Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, kino kishima mbekifubishe mu mpushisho ibungi, akilesha bantu boso bashi bena Yunda sunga baaba abaadi kubukitshishi bua ludimi lua kina Greke na ku bipikua bia bena Greke.—Yow 3:6; Yo 12:20.
Kina Arameya.
Nyi ludimi luifuanene ngofu na kina Ebelu, alufubishaa alfabe e mumune na a kina Ebelu. Kumpala abaadi abeluakula kui bena Arameya. Kunyima, abo kubanga kuiluisamba mu ma mbalo ebungi mu mianda ya busunga na bua kuisamba mu ampire a Asirii na a Babilone. Lubaadi dingi aluakulua mu mianda ya mbulamatadi ya ampire a bena Perse. (Esel 4:7) Bipindi bia mukanda wa Esela, wa Yelemiya, na wa Ndaniele bibaadi bifundibue mu kina Arameya. Bingi bishima bia mu kina Arameya mbebifubishe mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu.—Esel 4:8–6:18; 7:12-26; Yel 10:11; Nda 2:4b–7:28; Mak 14:36; Bik 9:36.
Kina ngoshi.
Mbintu bibaadi abifuala basalayi bua kuikaluila bu: kifulu, ngabo a pa kiadi, mukaba, bintu bia kuishikila ku mikolo, na ngabo.—1 Sam 31:9; Ef 6:13-17.
Kintu kia kushiikila kabanda.
Mbitu bikitshibue na ôlo, kiamo kia arja, sunga cuivre, bibaadi abifubishua mu tabernakele na mu ntempelo bua kushiika kabanda na bua kukatusha makala ku kilambuilo na mushinga ubapu kutemba ku kitudilo kia kimunyi kia ôlo.—2 Mya 26:19; Eb 9:4.
Kipupa.
Nyi mmukumbo sunga keeshi kampanda akapalakana bukidibukidi mu mushindo wabidi bilombene kufika bu kipupa na kuipaa bantu.—Luk 21:11.
Kishila (kadimbo ka).
Nyi kadimbo ka kumpala na kakata ngofu ka tabernakele sunga ka ntempelo, nkelekene na kadimbo ka munda ngofu, mbalo Ikile Kishila. Mu mbalo ya Kishila ya tabernakele, mubaadi kituudilo kia bimunyi kia ôlo, kilambuilo kia kabanda kia ôlo, mesa akutuudila mikate ya kulesha, na bingi bintu bia ôlo; mu mbalo ya Kishila ya ntempelo mubaadi kilambuilo kia ôlo, bituudilo bia ôlo ekumi bia bimunyi na mesa ekumi a kutuudila mikate ya kulesha.—Efi 26:33; Eb 9:2.
Kitampi.
Nkantu kabaabadi abafubisha bua kuela kiala (misango ibungi ku kintu ki’ema sunga kia ndundo) kabaadi akalesha muntu sha kintu kampanda sunga kukumiina muanda. Babaadi abakitshi bitampi bia mu mafuku a kala na bintu bibukopo bu ebue, mibanga ya ngiefu, sunga ebaya, na babaadi abafundu kuanka sunga kusola bintu bia kufuatula nabio. Ingi nsaa mu Bible, mbafubishe kitampi mu ngakuilo a mu kinfuanyi bua kulesha’shi kintu nkia binyibinyi sunga bu kitunduilo bua kulesha’shi kintu nkia muntu kampanda sunga bua kulesha kintu kifuame kishabandile kuukibua.—Mat 27:66; Yo 6:27; Ef 1:13; Kbf 5:1; 9:4.
Kitatusho.
Bintu bia bela mu musabu bua’shi utatukie; bikishekishe ndambo ya musabu utatukie wabadi balame ku wa kumpala. Mbekifubishe kebungi mu Bible bu kinfuanyi kia muluisho na kuluila, mbekifubishe dingi bua kulesha kintu akitama sunga kupalakana mushi mushi.—Efi 12:20; Mat 13:33; Nga 5:9.
Kitumbuilo.
Kino kishima akilesha “kuibunga pamune; sunga kakongie,” kadi mu bifundue bibungi, kitumbuilo akilesha nshibo sunga mbalo ibaadi ayibungila bena Yunda bua kubadika Bifundue, kulongieshibua, kulambukisha na kuteka. Mu mafuku a Yesu, mu bibundi bioso bipeela bia mu Isalele mubaadi kitumbuilo, ingi nsaa mu bibundi bikata mubaadi bitumbuilo bibungi.—Luk 4:16; Bik 13:14, 15.
Kitunduilo.
Kor.
Nkipimino kia bintu biume sunga bisungulukie. Kor umune baadi 220 L, abekipuandikisha na bukata bua mbaafu.—1 Bf 5:11; Luk 16:7, mke.
Kubaluka kua mueshi.
Nyi efuku dia kumpala dia mueshi oso mu kalandriye ka bena Yunda, mu diadia efuku bena Isalele babaadi abebungu pamune, abateekie bia kudia bibuwa na kutuusha milambu muyile bibaadi abilesha muiya penda bua diadia efuku. Muenda mafuku, kubaluka kua mueshi kubafikile bu musangelo wi na muulo ukata bua muilo ushima, na tababaadi abakitshi mudimo mu diadia efuku.—Mb 10:10; 2 Mya 8:13; Kol 2:16.
Kuikala kuanka.
Mu angi ma mbalo a mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, kino kishima akilesha kuikala kuanka kua Yesu Nkidishitu bu nfumu, kubanga mu nsaa ibaadi mutudibue kushii kumueneka bu Mesiya Nfumu mpa na ku mafuku a ku nfudiilo a uno ndumbuluilo. Kuikala kuanka kua Nkidishitu t’akulesha penda kufika na kualukila bukidibukidi nya, anka akulesha kipungo kia mafuku.—Mat 24:3.
Kuilanga.
Mu Bible, kino kishima akilesha kushintuula kua binangu kua muntu benyongola binyibinyi bua nshalelo aaye a kala, bikitshino biaye bibubi, sunga bua mianda yashi mukite, kadi ayitunganga’shi akite. Kuilanga kua binyibinyi akutushaa bikuba bibuwa na akushintuulaa muikeelo.—Mat 3:8; Bik 3:19; 2Mp 3:9.
Kuishidika.
Nkupela kudia kidibua kioso kiakia munda mua mafuku kampanda atshibue. Bena Isalele babaadi abeshidika Muifuku dia Kubuikila miluisho, mu mafuku a kinyongua, na pabaabadi na lukalo lua bukunkushi bu’Efile Mukulu. Bena Yunda babaadi batuule mafuku ananka ku kipua a kuishidika bua kutentekiesha mianda ibubi ya mu nshalelo aabo. Kuishidika tankutekibue bua bena Nkidishitu.—Esel 8:21; Yesh 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Bik 13:2, 3; 27:9.
Kukupila ntete; Mbalo ya kukupiila ntete.
Nyi mbalo ibaabadi abakupila blé sunga ingi ntete bua kuiyikatusha ku bisaasa biayo, babaadi abeyikupila na mutshi, anka bua ntete ibungi, babaadi abeyikatusha ku bisaasa na katempu ke na bipombo sunga na kingi kintu kibaabadi abakaka kui nyema. Babaadi abefunyisha katempu ke na bipombo kunundu kua bisaasa, na ntete ibaadi ayipalakana pa mbalo ya kukupiila ntete, kebungi ibaadi mbalo itentelukie kunundu ayikidi lupunga.—Lv 26:5; Yesh 41:15; Mat 3:12.
Kulamata Efile Mukulu.
Kululama.
Mu Bible, kululama akulesha biabia bibuwa muyile miiya y’Efile Mukulu pabitale bibuwa na bibubi.—Kib 15:6; Miy 6:25; Sef 2:3; Mat 6:33.
Kusadiibua.
Nkukasha kikoba ki ku mutue kua musua wa muana mulume. Kusadiibua abaadi bekukamikie Abalahama na tuikulu tuaye, anka tankukamikibue bua bena Nkidishitu. Dingi, mbekifubishe mu ngakuilo a mu kifuanyi mu bifundue bilekeene.—Kib 17:10; 1Ko 7:19; Fid 3:3.
Kusumbula lukumiino.
Mu kina Greke, kino kishima apostasia akifiki ku kishima akipatuula “kuenda kula na.” Eshina, di na mpushisho a “kuleka sunga kutomboka.” Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, “kusumbula lukumiino” nkufubishue penda bua baaba abatombokiela lulanguilo lua binyibinyi.—Nki 11:9; Bik 21:21; 2Te 2:3.
Kutenteka muntu maasa.
Kutoosha.
Mu Bible, kino kishima t’akilesha penda kutooshibua ku mbidi nya, kadi akilesha dingi kulama sunga kupetuula nshalelo shi matope, shi katoba, na kukatusha kintu kioso kibutshiafu, akiluisha mu binangu sunga mu kikudi. Mu Muiya wa Moyise, kino kishima akilesha kutooshibua muyile kipikua.—Lv 10:10; Mis 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.
L
Lepta.
Mu mafuku abaabadi abafundu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, kabaadi kakuta kapeela ka cuivre sunga ka bronze ka bena Yunda. Mu angi ma Bible mbe kaluule bu “mite”.—Mak 12:42; Luk 21:2; mke.
Levi; bena Levi.
Muana mulume akasatu a Yakobo abaadi mutande na mukashi aaye Lea; dibaadi dingi eshina dia kisamba kibaadi akitukila kuadi. Bana baye balume basatu nyi babaadi bakite bisaka bikata bisatu abiukibua lelo uno bu butshite muakuidi bua bena Levi. Kebungi, kishima “bena Levi” akilesha kisamba kishima kia Levi, kukaasha ba tshite muakuidi ba mu kifuko kia Alona. Kisamba kia Levi, takibaadi kipete kipindi kia nsenga mu Nsenga ya Mulayilo, anka abaadi bekipe bibundi 48 bibaadi mu bipindi bia nsenga bibaabadi bape bingi bisamba.—Miy 10:8; 1 Mya 6:1; Eb 7:11.
Lubatshisho; Kubatshisha.
Nkishima akipatuula “kuina,” sunga kutuesha mu mema. Yesu baadi muikashe lubatshisho bu muanda autungu’shi balongi baye bakumbashe. Bifundue abiakuila dingi lubatshisho lua Yowano, lubatshisho lua kikudi kiselele, na lubatshisho lua kalo, na ingi.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yo 3:23; 1Mp 3:21.
Luenyenyi lua namashika.
Luenyenyi lua nfundiilo alutuukaa lupese lua kutunduka kumpala kua’shi nguba atundukie, aluleshaa kubanga ku’efuku.—Kbf 22:16; 2Mp 1:19.
Lufimbo.
Mu mafuku a Yesu, lufimbo lubabaadi abafubisha bua kunyoka muntu lubaadi na tupese tua biamo tuibumbe na tupindi tua mifufua ku nsongo.—Yo 19:1.
Lukiebanokiebano.
Kino kishima akitukila ku kishima kia mu kina Greke porneia, mbekifubishe mu Bifundue bua kulesha ingi mishindo ya kufubisha bipindi bia mbidi bia bufu yabadi bakandikie kui Efile Mukulu. Mu yaya mianda mui, lusandi, bundumba, bantu abelalena kuabashi beyibakishene, balume abelalena sunga bakashi abelalena, sunga kuilalena na nyema. Mu Kibafumbuilue mbekifubishe mu ngakuilo a mu kinfuanyi bua kulesha ndumbuluilo a bipuilo abetanyina bu “Babilone mukata” kuete kukita mianda bu ndumba; kuete kukuatshishena ba nfumu ba pa nsenga bua’shi bamupe bukome na bupeta. (Kbf 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Bik 15:29; Nga 5:19)—Tala NDUMBA.
Lukindi.
Mmayi a binangu sunga ka muisambo kapeela akatusha dilongiesha di na muulo, sunga kulesha bia binyibinyi mu mayi apeela. Mu Bible, lukindi ndulombene kuikala bu muanda kampanda autekie bua kuela binangu ngofu sunga’shi ndulombene kuikala bu muele. Lukindi aluleshaa bia binyibinyi mu ngakuilo a mu kinfuanyi, ke bungi abikala bu kupuandikisha. Ingi nkindi ibaafikile bu ngakuilo alesha kapesha sunga tusepo bua bantu kampanda.—Mul 12:9; 2Mp 2:22.
Lupango.
Mbalo itandabukie ibaadi ifunyishe tabernakele, kunyima ibaadi imune ya ku ma mbalo ebakue na midimba ibaadi ifunyishe nshibo ya ntempelo. Kilambuilo kia milambu ya kushiika kaalo kibaadi mu lupango lua tabernakele na mu lupango lua munda lua ntempelo. Bible akula dingi bua mpango p’akula bua mashibo na bua mabalasa.—Efi 8:13; 27:9; 1 Bf 7:12; Mat 26:3; Mak 15:16; Kbf 11:2.
Lusandi.
Kuilaalena mu kukumiina kua mulume muibakile sunga mukashi muibakilue na muntu shi mulume aaye sunga mukashi aaye.—Efi 20:14; Mat 5:27; 9:9.
Lusangukilo.
Nyi nkubushibua ku lufu. Kishima kia mu kina Greke anastasis akilesha “kubuuka; sunga kuimana.” Mu Bible, abesambila bua bantu kitema babaadi babushibue ku lufu, pamune na lusangukilo lua Yesu abaabadi babushe ku lufu kui Yehowa Efile Mukulu. Sunga biekala’shi Eliya, Elisha, Yesu, Mpiele na Mpoolo babaadi babushe bantu ku lufu, abimueneka patooka’shi bino bilengieleshi babaadi bebikite ku bukuashi bua bukome bu’Efile Mukulu. Bible aleesha’shi “akukekala lusangukilo lua balulame na bashi balulame” pa nsenga. (Bik 24:15) Bible akuila dingi pabitale lusangukilo lua bantu abende muiyilu luabetanyina bu lusangukilo lua “kumpala.” Luno lusangukilo ndutale bakuabo na Yesu ba mu kikudi bedibue muimu.—Fid 3:11; Kbf 20:5, 6; Yo 5:28, 29; 11:25.
Lusengua.
Nsengua ya nyema ibaabadi abafubisha bua kutomena, bu bintu bia kuelela muimu, bia kuelela mema a mukanda, kuelela bintu bia kuilumbuula nabio mbidi, na bu bintu bia kuyimba nabio na bia kuukisha nabio mianda. (1 Sam 16:1, 13; 1 Bf 1:39; Es 9:2) Mbakambe kufubisha “Lusengua” mu kinfuanyi bua kulesha bukome na kutshimuna.—Nda 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.
M
Maalo.
Nyi nkulesha kua kinyongua kiatupushaa nsaa ayifu muntu sunga ayitufikila ungi muanda wibubi. Mu mafuku a kala, bantu babaadi na kipikua kia kutuula maalo munda mua mafuku. Kukatusha kudila ngofu, bantu abadidi babaadi abafuala bilamba bi pabuabo, abepongo buto mu mutue, abasana bilamba na kukupila mu kiadi. Ingi nsaa babaadi abetanyisha bantu abauku kudila maalo kalolo bua kukita ingi mianda nsaa ya kushiika muntu.—Esh 4:3; Mat 11:17; Mak 5:38; Yo 11:33; Kbf 21:4.
Mafuku a ku nfudiilo.
Kino kishima na bingi, bu “kipungo kia ku nfudiilo kua mafuku,” mbebifubishe mu matemuki a mu Bible bua kulesha kipungo akikitshika mianda ikata ayituala mpa na ku kiimu ki’Efile Mukulu. (Es 38:16; Nda 10:14; Bik 2:17) Muyile akilesha butemuki, ngalombene kuikala kipungo kia bipua bipeela sunga bibungi. Bikishekishe, Bible afubisha kino kishima bua kulesha “mafuku a ku nfudiilo” a uno ndumbuluilo a mianda, mu kipungo kia kuikala kuanka kua Yesu kush’akumueneka.—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Mp 3:3.
Malenganyi.
Nyi nkukumiina sunga kukita mianda na binangu biashi muntu e na kikudi kishakifuiya kunyima kua mbidi kufua, na nkilombene kuisamba na bantu abatala ku bukuashi bua ungi muntu (nganga) akidi kilombene kupushiisha mianda. Kishima kia mu kina Greke pharmakia kiabadi bapatuule bu kukita kua mianda ya malenganyi ku kibangilo kibaadi akilesha kutoma bintu sunga manga aakoluanaa. Anka kunyima kua mafuku, babaadi babangie kuikifubisha bua kulesha malenganyi, muanda mu mafuku a kala babaadi abatomo bintu abikoluanaa nsaa yabapaka manga.—Nga 5:20; Kbf 21:8.
Malondo abadi bakite na misokia.
Nyi bintu bibaabadi abakitshi na misokia ya mikooko, ya mbushi sunga ya ngombe bua kuela mema, nfinyo, mabele, muimu na buleba. Babaadi abele nfinyo mu malondo apia abadi bakite na misokia muanda nsaa ayitutuma nfinyo ibaadi ayitusha gaz carbonique mulombene kutanya malondo a misokia. Malondo apia abadi bakite na misokia abaadi aafuutuka; a kala namu, taabaadi aafuutuka na abaadi aatanyika nsaa ayitutuma nfinyo.—Yos 9:4; Mat 9:17.
Mana.
Nyi nkidiibua kibaadi bena Isalele abadi munda mua bipua 40 bibaabadi mu kabaaka. Yehowa ndio baadi ebatuushila mana mu kilengieleshi. Abaadi aamueneka mu nsenga mu lume, na abaadi atuuku ku nakashika koso, kukaasha efuku dia Sabato. Nsaa ibaadi bena Isalele beamone bua musango wa kumpala, babepuishe’shi: “Kino nkinyi?” sunga mu kina Ebelu’shi: “man huʼ?” (Efi 16:13-15, 35) Yesu namu baadi muisambile mana mu ngakuilo a mu kinfuanyi.—Yo 6:49, 50.
Maseduane.
Nyi nkipindi kia nsenga ki kunundu kua Grèce kibaadi kiende nkumo mu mafuku a Alexandre Mukulu, na kibashadile bulungantu mpa na pabaabadi bekikuate ku bupika kui bena Loma. Maseduane baadi provense a bena Loma pabaadi Mpoolo mutumibua muende mu Europe bua musango wa kumpala. Mpoolo baadi muikuende misango isatu.—Bik 16:9.
Mashama a kitentekiesho.
Nyi mbalo ya kushiikila bantu mubaabadi abatulu kitanda kia muntu. Kishima mashama a kitentekiesho akifiki ku kishima kia mu kina Greke mnemeion, akifiki ku verbe alesha “kutentekiesha,” bua kulesha’shi abatentekiesha muntu bafu.—Yo 5:28, 29.
Mashama.
Pabadi beafunde na dileta dipeela ku mbangilo, aalesha mashama a muntu umune; pabadi beafunde na dileta dikata ku mbangilo, aalesha mashama a bantu boso, bi mumune na kishima kia mu kina Ebelu “Sheole” na kia mu kina Greke “Hadese.” Mu Bible mbealeshe bu mbalo ya mu kinfuanyi mushi mulombene muntu kuuka muanda sunga kufuba mufubo oso wawa.—Kib 47:30; Mul 9:10; Mat 27:61; Bik 2:31.
Mbalo Ikile Kishila.
Nyi nkadimbo ka munda mua tabernakele na mua ntempelo mubaabadi abalamina mushete wa kilombeno; babaadi abeketanyina dingi bu Keselele ka ku Biselele. Kukatusha Moyise, anka penda tshite muakuidi mukata nyi baadi na matalua a kutuela mu Mbalo Ikile Kishila, na baadi emutuele penda musango umune ku kipua mu Efuku dia Kubuikila miluisho.—Efi 26:33; Lv 16:2, 17; 1 Bf 6:16; Eb 9:3.
Mbalo ya kishila.
Misango ibungi mbalo ya kishila ayikalaa mbalo yabadi batuule bua lulanguilo, mbalo iselele. Na dingi, ayikambaa kulesha tabernakele sunga ntempelo baadi ku Yelusalema. Kino kishima akilesha’nyi mbalo ishale Efile Mukulu muiyilu.—Efi 25:8, 9; 2 Bf 10:25; 1 Mya 28:10; Kbf 11:19.
Mbalo ya kutshibila kiimu.
Kebungi kino kishima akilesha kitenta kibakue paasha, bua kufika kuanka abitungu kukaamina ku ma escalier, bantu basha matalua babaadi abashala panka bua kuisamba na muilo na kuukisha bitshibilo biabo. Bishima “tumilaadi tu’Efile Mukulu” na “kiimu kia Nkidishitu” mbebifubishe mu kinfuanyi bua kulesha mpango yate Yehowa bua kutshibila bantu kiimu.—Lo 14:10; 2Ko 5:10; Yo 19:13.
Mboko.
Nkipimino ki bula bu bua kukatukila ku kakongongo mpa na ku nsongo kua munue ula wa pankatshi. Bena Isalele abaadi na kiubishi kia kufubisha mboko i bula bua 44.5 cm, anka babaadi dingi abafubisha mboko ikile ino bula ibaadi pangi bula bua 51.8 cm.—Kib 6:15; Kbf 21:17.
Mbuufi.
Nyi mmuntu akitaa mabumba a ema bu tulondo, ngiesu, malonga na bingi bintu. Kishima kia mu kina Ebelu kiabadi baluule bu mbuufi, akilesha “muntu abumbu kintu.” Matalua e nao mbuufi ku bintu biakitshi, abakambaa kuiapuandikisha na matalua a kumunana e nao Yehowa kui bantu na kui miilo.—Yesh 64:8; Lom 9:21.
Mesiya.
Nkishima akifiki ku kishima kia mu kina Ebelu bua kulesha “muediibue muimu” sunga “muntu muediibue muimu.” Kishima “Nkidishitu” ki mumune na kishima Mesiya, akituukila mu kina Greke.—Nda 9:25; Yo 1:41.
Mikate ya mulambu.
Mmikate ekumi na ibidi ibaabadi abatuulu pa mesa mu mituto ibidi, mututo oso na mikate isamombo mu kadimbo ka Kishila ka tabernakele na ka ntempelo. Babaadi abeyitanyina dingi bu “mututo wa mikate” na bu “mikate ya kulesha.” Ino mikate ibaabadi abalambula Efile Mukulu abaadi abeyishintula na mikate ipia mu Sabato oso. Mikate ibaabadi abakaasha abaadi abeyidi penda kui ba tshite muakuidi.—2 Mya 2:4; Efi 25:30; Lv 24:5-9; Mat 12:4; Eb 9:2.
Mikeyilu.
Nyi kishima akikatukila ku kishima kia mu kina Ebelu malakh na kia mu kina Greke aggelos. Bino bioso bishima abipatuula “mukiendi”, kadi p’abiakuila mikiendi ya mu kikudi, abebialuula bu “muikeyilu.” (Kib 16:7; 32:3; Yak 2:25; Kbf 22:8) Mikeyilu nyi mbipangua bia mu kikudi bi na bukome, biabadi bapangie kui Efile Mukulu mafuku ebungi kumpala kua kupanga bantu. Mu Bible abeyitanyina dingi bu “midiyala ya beselele,” “bana b’Efile Mukulu,” na bu “nyenyenyi ya ku namashika.” (Miy 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yuda 14) Nta mbeyipangie na ngobesha ya kuitandena nya, kadi mbeyipangie umune ku umune. Bungi buayo mbukile midiyo lukama. (Nda 7:10) Bible alesha’shi muikeyilu oso wi na eshina diao na ngikashi yao, anka nakuiyisha koso ayipelaa’shi tabeyilanguilanga, na ibungi ayipelaa mpa na kuakula mashina aayo. (Kib 32:29; Luk 1:26; Kbf 22:8, 9) I mu bitenta bilekeene na i na mifubo ilekeene bu: kufuba kumpala kua lupuna nsulu lua Yehowa, kuukisha mikandu yaaye, kukuasha bafubi ba Yehowa be pa nsenga, kukumbasha biimu bi’Efile Mukulu na kukuatshishena kulungula kua mukandu wibuwa. (2 Bf 19:35; Mis 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Kbf 5:11; 14:6) Mu mafuku aafiki ayikakuatshishena Yesu mu kulua ngoshi ya Armagedone.—Kbf 19:14, 15.
Mine.
Mine umune a bena Greke baadi bushito bua grame 340 na babaadi abapuandikisha’shi baadi na muulo wa drakme 100.—Luk 19:13.
Miomba.
Nyi nkintu kiabelaa muntu bua kumunyoka. Ingi miomba ibaadi ya kutuesha penda ngua ya muntu, anka ingi namu ibaadi ya’shi muntu emuanka ekale muitoonte, ibaadi pangi yakutuesha ngua, maasa, mpa na nshingo.—Yel 20:2; Bik 16:24.
Mire.
Maka aume abaadi n’eshiko dibuwa abaabadi abapete ku mitshi ilekenelekene ina milobo, sunga ku tumitshi tupeela tua Commiphora. Mire baadi kimune kia bintu bibaabadi abakitshi nabio muimu wa kishila ubaabadi abele bantu. Babaadi abamuele ku bilamba sunga ku lusala bua kutuusha eshiko dibuwa, sunga kumusanga na muimu bua kukama muntu pa mbidi sunga mu muimu wa kuifikinya. Babaadi abamusanga dingi na nfinyo bua’shi muntu ebitomo tapushanga busungu. Babaadi abafubisha dingi Mire bua kushinga kitanda kia muntu kumpala kua kumushiika.—Efi 30:23; Nki 7:17; Mak 15:23; Yo 19:39.
Mitshipo.
Nkulaa Efile Mukulu bua kukita kintu kampanda, bua kutuusha mulambu sunga kia buntu, bua kutuela ku mudimo kampanda sunga bua kupela kukita kintu kampanda sunga biekala’shi tambekikandikie kui miiya. Bu bibaadi mutshipo na muulo ukata, bibaadi abitungu kuiulombasha.—Mat 5:33.
Moloke.
Nyi efile a bena Amone; pangi eshina Malkame, Milkome, na Moleke, abilesha yawa efile umune.—Bik 7:43.
Mpaladiso.
Nyi ndupango luibuwa sunga efuba dibuwa bukile. Ku mbangilo yaya mbalo ibuwa ibaadi mu Edene, mubaadi Yehowa mulumbuluile bantu ba kumpala. Nsaa ibaadi Yesu esamba na umune a ku bantomboshi babaadi ku lupese luaye ku mutshi wa makienga, bamulunguile’shi nsenga ayikekala mpaladiso. Mu mukanda wa 2 Bena Kodinda 12:4, kishima mpaladiso, akilesha mpaladiso a mu kinfuanyi, kadi mu Kibafumbuilue 2:7, abakuila mpaladiso a muiyilu.—Ll 4:13; Luk 23:43.
Mpasu.
Nyi mpasu kampanda ayitambukaa mu kisaka kikata. Muyile Muiya wa Moyise ibaadi ikuminyibue bua kudibua. Babaadi abamono bisaka bikata bia mpasu bibaadi abidi bintu bioso pabikidi, biendanga na kuluisha bintu ngofu bu kipupa.—Efi 10:14; Mat 3:4.
Mpaya.
Nyi nkilamba ki bushito kibaabadi abatele bua kukita ma mpaya sunga mifuko, bu abikalaa mifuko ya kuelela ntete. Babaadi abakamba kuiatela na buaa bua mbushi bui na elangi ditue ngofu. Bua kulesha’shi muntu e mu maalo, babaadi abafuala mpaya muyile kipikua.—Kib 37:34; Luk 10:13.
Mpentekote.
Nyi mmusangelo wa kabidi ku misangelo isatu ikata ibaabadi abatekie bana balume boso bena Yunda bua kukita mu Yelusalema. Kishima Mpentekote akilesha “Efuku dia Katano,” nyi eshina diabadi bafubishe mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, bua musangelo ubaabadi abetamina bu musangelo wa Kuumbula sunga bu musangelo wa Mbingo. Babaadi abakitshi ino misangelo kunyima kua mafuku 50 kukila, kubanga muifuku dia 16 dia mueshi wa Nisane.—Efi 23:16; 34:22; Bik 2:1.
Mpombo ikata.
Kishima kia mu kina Greke kiabadi baluule bu “mpombo” akilesha dikenga adikatukila ku bukitshishi bua mianda ya mu nshalelo. Yesu mmuankule bua “mpombo ikata” ishakitshikile kasha ibaadi na kia kufikila Yelusalema, na bikishekishe, yaaya ayifikila bantu mu mafuku e kumpala mu kuipushena na ‘kufika kuaye na ntumbo’ mu mafuku aafiki. (Mat 24:21, 29-31) Mpoolo Alesha ino mpombo bu kikitshino kia kululama ki’Efile Mukulu bua kunyoka “baaba bash’abawuku Efile Mukulu na baaba bash’abakookiela mukandu wibuwa” pabitale Yesu Nkidishitu. Kibafumbuilue shapitre 19 alesha Yesu bu yawa a kunkusha biluilo bia muiyilu bua kuluisha “nyema a bukielo, na ba nfumu ba pa nsenga na biluilo biabo.” (2Te 1:6-8; Kbf 19:11-21) “Kibumbu kikata kia bantu” nkileshibue bu kibapanda ku yaaya mpombo. (Kbf 7:9, 14)—Tala ARMAGEDONE.
Mpungi.
Nkintu kiabadi bakite na kiamo, kibaabadi abafubisha bua kuilungushena mianda na bua kuyimba miziki. Misango ibungi, kudila kua mpungi kubaadi akufiki kunyima kua kuukishibua kua mukandu wa kiimu wa Yehowa sunga kua ingi mianda ikata ayifiki kuadi.—1Ko 15:52; Kbf 8:7–11:15.
Mpuuto a mushete.
Mpuuto a mushete wa kilombeno, kubaadi tshite muakuidi amiamina mase a milambu ya miluisho mu Efuku dia Kubuikila miluisho. Kino nkishima kia mu kina Ebelu akifiki ku verbe alesha “kubuikila (muluisho)” sunga pangi “kushima” (muluisho).” Babaadi bamukite na ôlo ebukopo na bakeluba babidi bakaamine ku masongo oso abidi. Ingi nsaa abamuitanyinaa penda bu “mpuuto.”—Efi 25:17-22; 1 Mya 28:11; Eb 9:5.
Muana a Davide.
Nkishima kibaabadi abakamba kuakula bua kulesha Yesu, bua kushinkamisha’shi mmuikale Mpianyi a kilombeno kia Bufumu, kibaabadi na kia kulombasha kui muntu a mu mulongo wa bana ba Davide.—Mat 12:23; 21:9.
Muana a muntu.
Kino kishima akisanganyibua misango ifikie ku 80 mu ma Evanjile. Akiisambila Yesu Nkidishitu na akilesha’shi ku bukuashi bua kutandibua kuaye, bafikile bu muntu e na mbidi na mase, kushi penda bu kipangua kia mu kikudi kiyalule kiafuala mbidi ya bu muntu. Kino kishima akilesha dingi’shi Yesu baadi na kia kulombasha butemuki bui mu mukanda wa Ndanyele 7:13, 14. Mu bifundue bia mu kina Ebelu, kino kishima kibaadi akisambila Esekiele na Ndanyele bua kulesha kuilekena kua bano bantu babaadi bu mikiendi y’Efile Mukulu sha mukandu ubabaadi abalungula.—Es 3:17; Nda 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Muana mbedi.
Kia kumpala, alesha muana mulume a kumpala. Mu Bible, muana mulume mbedi baadi na mbalo ya kinemo mu kifuko na abaadi abamupa matalua a kukunkusha kifuko apafu nshaye. Kukatusha kuikala muana mbedi a Yehowa, Yesu baadi muana mbedi a ku bipangua bioso na muana mbedi a ku baaba bafue.—Kib 25:33; Efi 11:5; Kol 1:15; Kbf 1:5.
Muanda ufuame wa kishila.
Muanda kampanda wa mu mpango y’Efile Mukulu wadi mulame ufuame mpa na mu kipungo kiadi mutshibe, na eufumbuilaa nka baaba baadi mukumiine bua’shi beukie wanka.—Mak 4:11; Kol 1:26.
Muedibue muimu.
Mu kina Ebelu, kino kishima akilesha “kupongoola kintu kisungulukie.” Abaadi abafubisha muimu kui muntu sunga kui kintu bua kulesha’shi balambulua sunga’shi kibalambulua bua mufubo kampanda wi pabuao. Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, kino kishima nkifubishue dingi bua kupongoola kua kikudi kiselele kui baaba basangulue bua kuenda muiyilu.—Efi 28:41; 1 Sam 16:13; Luk 4:18; Bik 10:38; 2Ko 1:21.
Mufubi a midimo.
Nyi kishima akifiki ku kishima kia mu kina Greke diakonos, kiabakambaa kualula bu “mufubi” sunga “mukuashi.” “Mufubi a midimo” mmuntu afubu bua kukuasha kasaka ka bakulu ba mu kakongie. Abitungu’shi muntu akiebe kufuba bu mufubi a midimo akumbashe mianda itekibue mu Bible.—1Ti 3:8-10, 12.
Mufubo wa kishila.
Mufungofungo wa musokia.
Mmusokia wa mukooko, wa mbushi sunga wa ngombe wabadi balumbuule kalolo buabadia kuikufundila. Ubaadi aukitshi mafuku e bungi kukila mifungofungo ya papirise, nyi buakinyi babaadi beyifubishe bua kufunda Bible. Mifungofungo ya misokia ibaadi Mpoolo mutekie Timote bua’shi amutuadile ibaadi pangi kipindi kia mikanda ya Bifundue bia kina Ebelu. Ingi mifungofungo ibabapetele mu Kalunga kafue ibaadi ya misokia.—2Ti 4:13.
Mufungofungo.
Nyi esaki di bula dia papirise sunga dia musokia, diabadi bafunde ku lupese lumune, na babaadi abakamba kuidifunga ku kapindi ka mutshi. Mikanda ya mu Bible ya ku kibangilo babaadi beyifunde na kuiyitentula ku mifungofungo, muanda mu aa mafuku mifungofungo ndio ibaadi bu yabo mikanda.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.
Muikelo wi buufu.
Nkishima akifiki ku kishima kia mu kina Greke aselgeia, akilesha bikitshino abiipaa ngofu miiya y’Efile Mukulu na abilesha binangu bia kapesha; binangu abilesha kukutua kua kanemo sunga kubepuula matalua na miiya. Kino kishima takilesha kikitshino kibubi kikale kilubilo kipeela nya.—Nga 5:19; 2Mp 2:7.
Muina Etshopi.
Nyi muntu a mu Etshopi, eumbo dia kala dibaadi kushi kua Ejipitu mui kipindi kia kushi ngofu kua Ejipitu a kano kabidi na kia pankatshi kia kunundu kua Soudan a kano kabidi.—Bik 8:27.
Muina lubuko.
Mmuntu eamba’shi e na ngobesha ya kuakula mianda ayifiki kumpala. Basha malenganyi, bena mbuko, bantu abatalulaa nyenyenyi, na bangi mbebatemune mu Bible bu bena lubuko.—Lv 19:31; Miy 18:11; Bik 16:16.
Muina Nazarete.
Ingi nsaa babaadi abayitanyina Yesu bu muina Nazarete muanda baadi a mu kibundi kia Nazarete. Abimueneka’shi dino eshina di mu kuipushena na kishima kia mu kina Ebelu kiabadi bafubishe mu mukanda wa Yeshaya 11:1 bu “mutombo.” Kunyima kua mafuku, babaadi betanyine balongi ba Yesu bu bena Nazarete.—Mat 2:23; Bik 24:5.
Muina Nkidishitu.
Eshina diabadi bape balongi ba Yesu Nkidishitu kui Efile Mukulu.—Bik 11:26; 26:28.
Muina Yunda.
Nkishima kiabafubisha bua kulesha muntu a mu kisamba kia Yunda kunyima kua kupona kua bufumu bua bisamba ekumi bia Isalele. (2 Bf 16:6) Kunyima kua bupika mu Babilone, abaadi abekifubisha bua kulesha bena Isalele ba mu bisamba bilekene abaadi balukile ku Isalele. (Esel 4:12) Akupu, abaadi bekifubishe pa nsenga ishima bua kulesha kuilekena pankatshi pa bena Isalele na bantu bashi bena Yunda. (Esh 3:6) Mpoolo baadi mufubishe kino kishima mu kinfuanyi pabaadi apatuula’shi buina eumbo tabui na muulo mu kakongie ka bena Nkidishitu.—Lom 2:28, 29; Nga 3:28.
Muishikuanyi a Nkidishitu.
Mu kina Greke, kino kishima ki na mpushisho ibidi. Akilesha muina ngo sunga muishikuanyi a Nkidishitu. Nkilombene kulesha dingi Nkidishitu a madimi, muntu etuulu pa mbalo ya Nkidishitu. Bantu boso, ndumbuluilo yoso sunga bisaka bioso abidimbi’shi abilesha mpala ya Nkidishitu, sunga bikuete kuiamba bu Mesiya, sunga bikutuene na Nkidishitu na balongi baaye abitaminyibua bu beshikuanyi ba Nkidishitu.—1Yo 2:22.
Muiya wa Moyise.
Muiya.
Pakidi kifundibue na dileta dia kumpala dikata, kino kishima akilesha Muiya wa Moyise sunga mikanda itano ya kumpala ya mu Bible. Pakidi kifundibue na dileta dia kumpala dipeela, ki kulesha umune wa ku miiya ya mu Muiya wa Moyise sunga ungi muiya kampanda.—Mb 15:16; Miy 4:8; Mat 7:12; Nga 3:24.
Mukandu wibuwa.
Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, nyi mmukandu wibuwa wa Bufumu bu’Efile Mukulu na wa kipandilo pa kulesha lukumiino mui Yesu Nkidishitu—Luk 4:18, 43; Bik 5:42; Kbf 14:6.
Mukata a ba tshite muakuidi.
Mu Bifundue bia mu kina Ebelu, dino eshina adilesha “tshite muakuidi mukata”. Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishtu, kishima “bakata ba ba tshite muakuidi” akilesha bantu be kunundu kua butshite muakuidi, mu baaba bantu muikuikala pangi mpa na bakata ba batshite muakuidi babadi bapue kukatusha na ba nfumu ba bisaka 24 bia ba tshite muakuidi.—2 Mya 26:20; Esel 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.
Mukata a mikeyilu.
Mukombo.
Mmutshi wabakuataa kui nfumu kampanda bua kulesha matalua a bufumu buaye.—Kib 49:10; Eb 1:8.
Mukulu; Muntu mukulu.
Mmuntu e na bipua bibungi, anka mu Bifundue, ngiawa e na matalua na bushito mu kisaka kia bantu sunga mu muilo. Mbafubishe dingi kino kishima mu mukanda wa Kibafumbuilue bua kulesha bipangua bia muiyilu. Kishima kia mu kina Greke presbyteros mbekialuule bu “mukulu” p’akiakuila baaba be na matalua akukunkusha mu kakongie.—Efi 4:29; Nki 31:23; 1Ti 5:17; Kbf 4:4.
Mukunkushi Musangudibue.
Kishima kia mu kina Greke akipatuula “Mukunkushi Mukata.” Akilesha mufubo ukata wa Yesu wa kupoososha bantu basha lulamato ku mianda ayifikisha ku lufu bua muluisho na kuibatuala ku muwa wa ikalayika.—Bik 3:15; 5:31; Eb 2:10; 12:2.
Mukunkushi.
Uno muntu mudimo waye wa kumpala ngua kupasukila na kukunkusha kakongie. Binangu bikata abitukila mu kishima kia mu kina Greke (episkopos) abilesha mudimo wa kutala. Kishima “mukunkushi” na “mukulu” (presbyteros) bioso abilesha mudimo umune mu kakongie ka bena Nkidishitu. Kishima “mukulu” akilesha’shi muntu abadi bape uno mudimo e na ngikashi ayilesha’shi mmunyingie mu kikudi, na kishima “mukunkushi” akikamba kushimika kasele ku midimo yabadi bape uno muntu bua kukita.—Bik 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Mp 5:2.
Mulambu wa kitomuanga.
Mulambu wa kushiika kaalo.
Nyi mulambu wa nyema ubaabadi abashiiki kaalo pa kilambuilo bu mulambu ushima kui Efile Mukulu; takui kipindi su nkimune kia nyema (ngombe mulume, mukooko ulume, mbushi mulume, konyi kekutshi, sunga ka nkudimba kana) kibaabadi abashala nakio kui mulanguidi.—Efi 29:18; Lv 6:9; Mak 12:33; Eb 10:6.
Mulambu wa miluisho.
Nyi mulambu ubaabadi abatuusha bua muluisho ubakitshi muntu kushi mu kukumiina kuaye, kadi beukitshi pa muanda wa kubofula kua mbindi ishi ipuidikie. Milambu ilekenelekene ya nyema, kubanga ku ngombe mpa na ku kankudimba, babaadi abeyituusha muyile nshalelo na mushindo ubaadi nao muntu baadi akiebe’shi bamufuile lusa.—Lv 4:27, 29; Eb 10:8.
Mulambu.
Nkintu kiabalambula Efile Mukulu bua kumulesha lutumbu, bua kuilanga ku muluisho watudi bakite, na bua kualushuula kipuano kietu kibuwa n’Efile Mukulu. Kubanga pa Abele, bantu babaadi abatuusha milambu ilekenelekene mu kukumiina kuabo, mpa na pabafikile Muiya wa Moyise kuiyikasha bu kitungo. Kunyima kua Yesu kutuusha mulambu waye upuidikie, takubaadi’nyi lukalo lua kutuusha milambu ya nyama, sunga biekala’shi bena Nkidishitu bakiabatungunukaa na kutuusha milambu ya mu kikudi kui Efile Mukulu.—Kib 4:4; Eb 13:15, 16; 1Yo 4:10.
Mulami.
Mmuntu alama lupango sunga bantu bua’shi tabebakitshinanga bibubi, bikishekishe bufuku, na ingi nsaa baadi eele mpungi bua kudimusha bantu nsaa yamono masaku. Babaadi abakamba kutuula balami ku midimba ya kibundi na ku bitenta bua kutala bantu abafiki kumpala kua’shi besesele pepi na kibundi. Muntu baadi alama mu mudimo wa busalayi babaadi abakamba kumuitanyina bu nsaamo.—Mat 27:65; 28:4.
Mulua.
Kuabikisha muntu sunga kintu muanda wibubi. Nguilekeene na mayi a kasaabu sunga nsungu ibukopo. Mulua awikalaa misusa ibungi kuakula sunga kubadiila kuakula muanda wibubi, na pabadi bewele kui Efile Mukulu sunga muntu abadi bape matalua, awikalaa butemuki na awikalaa na bukome.—Kib 12:3; Mb 22:12; Mak 11:21; Bik 23:12; Lom 12:14; Nga 3:10.
Mulungantu; Mufungushibue.
Mu bukunkushi bua bena Loma, muntu “mulungantu” nyi ngiawa baadi mutandikue mulungantu, baadi na matalua oso a buin’eumbo. Mu kuilekena na biabia, muntu “mufungushibue” nyi ngiawa abaabadi bapoosole ku bupika. Muntu mufungushibue mu kuipushena na miiya baadi apete matalua a kuikala bu muina Loma, anka tabaadi na matalua a kupeta muasu mu mianda ya politike. Su baadi mufungushibue ku bupika kushi mu kuipushena na miiya, tabaadi apete matalua oso a bu muin’eumbo.—1Ko 7:22.
Muntu atalulaa nyenyenyi.
Mmuntu alongaa abitambuka nguba, mueshi na nyenyenyi bua kutemuka mianda ayifiki kumpala.—Mat 2:1.
Muntu mubi.
Dino eshina adilesha Satana Diabulu, baadi mutombokiele Efile Mukulu na miiya yaye ya kululama.—Mat 6:13; 1Yo 5:19.
Muntu mulamate ku lulanguilo lua buina Yunda.
Bantu balulukie. Mu Bifundue, bano bantu abaleshaa baaba babaadi bakumiine lulanguilo lua bena Yunda, su yawa muntu baadi muana mulume, bibaadi abitungu’shi asadibue.—Mat 23:15; Bik 13:43.
Mupuanyishi.
Nyi mmuntu e pankantshi pa bantu babidi sunga bisaka bibidi bua kuibikuasha buabidia kuikala mu kipuano. Mu bifundue, Moyise mmupuanyishi a kilombeno kia Muiya na Yesu namu mmupuanyishi a kilombeno kipia.—Nga 3:19; 1Ti 2:5; Eb 12:24.
Musambo.
Ndono lua kutumbisha nalo Efile Mukulu. Babaadi abayimbi misambo na mizike kui balanguidi ba Yehowa, mpa na pabaabadi abebungu pamune bua kumulanguila ku ntempelo aaye ku Yelusalema.—Luk 20:42; Bik 13:33; Yak 5:13.
Musangelo wa kulambula ntempelo.
Nyi efuku dia ku kipua dibaabadi abatentekiesha kutooshibua kua ntempelo kunyima kua Antiochus Epiphanes kumuikasha butete. Musangelo ubaadi aubanga muifuku dia 25 dia mueshi wa Kislev na ubaadi aukitshi mafuku muanda.—Yo 10:22.
Musangelo wa Mikate ishi Kitatusho.
Musangelo wa kumpala ku misangelo isatu ikata ya ku kipua bua bena Isalele. Ubaadi aubanga muifuku dia 15 dia mueshi wa Nisane, butookie bua Pasaka, na ubaadi aukitshi mafuku musambo. Babaadi abadi nka penda mikate ishi kitatusho, bua kutentekiesha kutuuka kua mu Ejipitu.—Efi 23:15; Mak 14:1.
Musangelo wa Tabernakele.
Abaadi abewitanyina dingi bu musangelo wa Bitanda, sunga bu musangelo wa kuumbula. Ubaadi aukitshibua mu mueshi wa bena Ebelu wa Etanime kubanga muifuku dia 15 na ku dia 21. Abaadi abasankila kuumbula ku nfudiilo kua kipua kia kudima kia bena Isalele, na kibaadi kipungo kia muloo na kia kutumbula Yehowa bu bibaadi muelele bikunuanga biabo miabi. Mu mafuku a wawa musangelo, bantu abaadi abashala mu tubitanda, bua kuibatentekiesha kutuuka kuabo kua mu Ejipitu. Ubaadi umune wa ku misangelo isatu ibaadi ayitungu’shi bana balume bende ku Yelusalema bua kuiyisangela.—Lv 23:34; Esel 3:4; Yo 7:2.
Mushete wa kilombeno.
Mmushete ukitshibue na mabaya a akasia na ulamikie ôlo, ubaadi mu mbalo Ikile Kishila ya tabernakele, na kunyima mu mbalo Ikile Kishila ya ntempelo baadi Salomone muibakie. Ubaadi na mputo ebukopo a ôlo kubaadi bakeluba babidi betaleene. Mu wawa mushete mubaadi mabue abidi kubaadi kufunde Miiya Ekumi.—Miy 31:26; 1 Bf 6:19; Eb 9:4.
Musungo.
Wi bu kibayi akikuatshishena nshibo sunga kingi kintu ki biabia. Babaadi bafubishe misungo mu ntempelo na mashibo abaabadi bebakie kui Salomone. Abeufubishaa mu ngakuilo a mu kinfuanyi bua kulesha kukuatshishena muanda sunga kintu kampanda (1Ti 3:15) sunga bua kulesha muasu ushii bia kukatushibua (Kbf 3:12) mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu.—Bans 16:29; 1Bf 7:21.
Mutshi wa buulo.
Nyi mmitshi ilekenelekene ayikalaa buulo bukile n’eshiko dibukopo. Mu mukanda wa Kibafumbuilue 8:11, “mutshi wi buulo” aulesha lulengu lui buulo luabetanyinaa dingi bu absinthe.
Mutshi wa makienga.
Nyi biabadi baluule kishima kia mu kina Greke stauros, akilesha mutshi ululame, bu wawa ubaabadi bayipayile Yesu. Takui kishinkamisho su nkimune akilesha’shi kino kishima kia mu kina Greke akilesha nkulusu, bu kitunduilo kibaadi akifubishaa ba mpangano mu bipuilo kumpala kua’shi Nkidishitu afikie pa nsenga. Kishima “Mutshi wa makienga” akitusha binangu bioso bilombane bia kishima kia ku kibangilo, muanda Yesu namu baadi mufubishe kishima stauros bua kuleesha makienga na kukuatshishibua buufu kubadia kufumankana nako balongi baye. (Mat 16:24; Eb 12:2)—Tala MUTSHI.
Mutshi wa muwa.
Nyi mmutshi ubaadi mu lupango lua Edene. Bible t’alesha’shi bikuba bia wawa mutshi bibaadi na ngobesha ya kutuusha muwa nya; anka, ubaadi aushinkamisha’shi Efile Mukulu akapa baaba baadi mupe matalua a kudia wawa mutshi muwa wa loso. Mu mukanda wa Kibafumbuilue, wawa mutshi aulesha mu kinfuanyi mpango yabadi baate kui Efile Mukulu bua kulama muwa.—Kib 2:9; 3:22; Kbf 2:7; 22:19.
Mutshi wi na nsongo.
Mmutshi ula wi na ka kiamo ke na nsongo, ubaabadi abafubisha kui bamunyi ba nyema bua kutakula nyema. Wawa mutshi abeupuandikisha na mayi a muntu sha binangu aatakula yawa eateemesha bua kuata na muulo malango a binangu. “Kukupila musebe ku mutshi wi na nsongo” ngakuilo akatukila ku abikitaa ngombe e na mutue wi bukopo apele kutakulua na mutshi wi na nsongo pa kukupila kuanka musebe, na etapa aye nabene.—Bik 26:14; Bans 3:31.
Mutshi.
Nyi mutshi ululame ubaabadi abapudika muntu. Na mu bingi bisamba babaadi abeufubisha bua kupudika muntu sunga bua kutuula kitanda kia ungi muntu bua kudimusha bantu sunga bua kumukuatshisha bufu. Bena Asirii babaadi abaukibua bua bukielo buabo mu ngoshi, babaadi abakookola bapika baabo kunundu kua mitshi i nsongo, yaaya mitshi ibaadi ayibatubula mu kiadi na ayitukila mu mongo. Anka muyile muiya wa bena Yunda, bantu babaadi abakitshi mianda ikile bubi bu kukaa Efile Mukulu na kulanguila mankishi, babaadi ababanda kuibayipa pa kuibaasa mabue sunga kuibayipa mu ungi mushindo, akupu abapudika bitanda biabo ku mitshi bua kudimusha bangi bantu. (Miy 21:22, 23; 2 Sam 21:6, 9) Ingi misango bena Loma babaadi abanya muntu basoolo ku mutshi bisumanga, na yawa muntu baadi mulombene kukita mafuku ebungi kumpala kuadia kufua pa muanda wa busungu, nyota, nsala sunga pa muanda washi mbamuanyikie mu kanya. Mu ingi nsaa namu, babaadi abakookola maasa na ngua ya muntu musoole ku mutshi bu mu mushindo ubaabadi bayipee Yesu. (Luk 24:20; Yo 19:14-16; 20:25; Bik 2:23, 36)—Tala MUTSHI WA MAKIENGA.
Mutshipo.
Mayi abakulaa bua kushinkamisha’shi muanda kampanda ngueyendo, sunga mulayilo aulesha’shi muntu akakitshi muanda kampanda sunga’shi takeukitshi. Abakambaa kuiukita kui muntu e kunundu, bikishekishe kui Efile Mukulu. Yehowa baadi munyingishe kilombeno kibaadi mukite na Abalahama p’aye kukita mutshipo.—Kib 14:22; Eb 6:16, 17.
Mutumibua.
Mpushisho a kumpala a kino kishima nyi “mutumibue,” na nkifubishue bua Yesu na bua baaba bangi babaabadi batume bua kufubila bangi. Kebungi mbekifubishe bua kulesha balongi babaadi Yesu aye nabene musangule bua kukita kisaka kia bantu 12 babaadi na kia kulesha mpala yaaye.—Mak 3:14; Bik 14:14.
Mutungulue muina Etshopi.
Kishima ku kishima, kino kishima akilesha muana mulume abadi batungule. Bano bantu abaadi abakamba kuibatuula mu ma mpango a ba nfumu bua kufubila na kupasukila ba ndalamumba na makupi. Kino kishima akilesha dingi muntu abashibaadi batungule, kadi baadi mufubi mu lupango lua nfumu. Mbekifubishe mu ngakuilo a mu kinfuanyi bu ‘mutungulue bua bufumu,’ muntu e na kuikanda bua kuipaana ngofu mu mufubo w’Efile Mukulu.—Mat 19:12; Esh 2:15; Bik 8:27.
N
Nare.
Mmuimu wa muulo wi na mapembue ebuwa, wi na elangi dimonga, wabakitaa na mutshi wa nare (Nardostachys jatamansi ). Bu bibaudi muulo wi bukopo, babaadi abeusanga na ungi muimu wa muulo upeela, ingi nsaa babaadi abaudisha nare shi a binyibinyi. Anka, Maako na Yowano abalesha’shi babaadi bapongoluele Yesu “nare a binyibinyi.”—Mak 14:3; Yo 12:3.
Ndenie.
Makuta a kiamo kia arja a bena Loma abaadi na bushito bui pepi na 3.85 g na abaadi na mpala ya Kezare lupese lumune. Dibaadi efuto dia kuifuku dia mufubi na kibaadi “kitadi kibaadi muntu oso afutu,” kibaadi bena Loma abafutshisha bena Yunda.—Mat 22:17; Luk 20:24.
Ndoshi.
Mmuntu afubisha bukome abukatukila kui ba demo.—Bik 13:6.
Ndumba.
Mmuntu elaalena na mulume sunga na mukashi shi aye, bikishekishe bua kupeta makuta. (Kishima kia mu kina Greke porne kiabadi balule bu “ndumba” akifiki ku kishima akipatuula “kupaana.”) Kino kishima akikambaa kulesha muana mukashi, sunga biekala’shi mu Bible mbatemune namu ba ndumba bana balume. Miiya ya Moyise ibaadi ikandikie bundumba, na efuto dibaabadi na kia kupa ndumba tababaadi balombene kuidilambula Yehowa. Bino bibaadi mu kuilekena na bikitshino bia mpangano babaadi abafubisha bandumba bua kuibatueshelanga makuta. (Miy 23:17, 18; 1Bf 14:24) Bible afubishaa dingi kino kishima mu ngakuilo a mu kinfuanyi, bua kulesha miilo, ndumbuluilo sunga bantu bepaane mu kulanguila kua mankishi aku abamba’shi mbafubi b’Efile Mukulu. Bu kileshesho, mu mukanda wa Kibafumbuilue abakuila ndumba abetanyina bu “Babilone mukata,” uno mukashi e mu kipuano na banfumu ba pa nsenga na kuete kuibakuatshishena bua kupeta matalua na bupeta.—Kbf 17:1-5; 18:3; 1 Mya 5:25.
Ndumbuluilo a mianda.
Nyi biabadi baluule kishima kia mu kina Greke aion, nsaa yakisambila mianda kampanda ayikitshika, sunga yabesambila mianda kampanda ayilesha bipungo kampanda. Nsaa ayakuila Bible bua “uno ndumbuluilo a mianda,” aleshaa mianda ayikamba kukitshika pa nsenga na muikelo wa bantu ba pa nsenga. (2Ti 4:10) Ku bukuashi bua kilombeno kia Muiya, Efile Mukulu baadi mutuule mianda ayilesha kipungo kampanda, bu kileshesho, kipungo kia bena Isalele sunga kia bena Yunda. Ku bukuashi bua mulambu wa nkuulo, Efile Mukulu baadi mufubishe Yesu Nkidishitu bua kutuula ndumbuluilo a mianda muilekene, baadi mukambe kuimeena pa kakongie ka bena Nkidishitu bedibue muimu. Bino bibaadi mbangilo a kipungo kipia, kibaadi na mianda ya binyibinyi ibaabadi abaleesha kui kilombeno kia Muiya. P’abatemuna kishima kia aion ku bungi, akilesha ndumbuluilo ya mianda ilekene sunga mianda ayikitshika mu kipungo kampanda, sunga ayikakitshika mu mafuku e kumpala.—Mat 24:3; Mak 4:19; Lom 12:2; 1Ko 10:11.
Nfudiilo a ndumbuluilo a mianda.
Nkipungo akituala mpa na ku nfudiilo kua ndumbuluilo a mianda akunkushibua na Satana. Akiende pamune na kuikala kuanka kua Nkidishitu. Ku bukunkushi bua Yesu, mikeyilu “ayikakatusha bantu bebubi munkatshi mua bantu balulame” na ayikebabutula. (Mat 13:40-42, 49) Balongi ba Yesu babaadi abakiebe kuuka apakalombana yaaya “nfudiilo.” (Mat 24:3) Kumpala kuaye kualukiila muiyilu, Yesu baadi mule balongi baye’shi ekala nabo mpa na mu kiakia kipungo.—Mat 28:20.
Nisane.
Nyi eshina dibabapele mueshi wa kumpala wa kalandriye ka bena Yunda kunyima ku’abo kualuka mu bupika mu Babilone, kumpala babaadi abewitanyina bu Abibe. Uno mueshi nguipushene na kipungo kia kubanga munkatshi mua mueshi wa kasatu mpa na munkatshi mua mueshi wa kananka. (Ne 2:1) Bena Yunda babaadi abakitshi Pasaka muifuku dia 14 mueshi wa Nisane, na Yesu Nkidishitu baadi mukite Kidibua kia kiolua kia Muanana mu diadia efuku dimune. (Luk 22:15, 19, 20) Na babaadi bamuipee ku mutshi wa makienga mu diadia efuku dimune.—Luk 23:44-46.
Nkidishitu.
Mmuasu wa Yesu, aufiki ku kishima Khristos kia mu kina Greke, kikale kintu kimune na kishima “Mesiya” kia mu kina Ebelu, abilesha “Muedibue muimu.”—Mat 1:16; Yo 1:41.
Nkishi; Lulanguilo lua ma nkishi.
Nkishi nyi kinfuanyi, akilesha kintu kampanda, kia binyibinyi sunga kia mpuandikishi, kilombene bantu kufubisha mu lulanguilo. Lulanguilo lua ma nkishi nyi kunemeka, kufula sunga kulanguilo nkishi.—Mis 115:4; Bik 17:16; 1Ko 10:14.
Nkuulo.
Mmuulo wabafutaa bua kupoososhibua ku bupika, ku dinyoka, ku kukiengieshibua, ku muluisho sunga ku kitungo kampanda. Wawa muulo taubaadi ulombene kuikala nka penda makuta nya. (Yesh 43:3) Bibaadi abitungu kutuusha nkuulo mu mianda ilekenelekene. Bu kileshesho, mu Isalele, boso bana mbedi balume sunga nyema yabo ilume bibaadi bia kulambula Yehowa, biabia, bibaadi abitungu kutuusha nkuulo bua kuibikuula bua’shi tabebifubishanga mu mushindo wi pabuao mu mudimo wa Yehowa. (Mb 3:45, 46; 18:15, 16) Su ngombe mutombokie bayipaa muntu, bibaadi abitungu’shi yawa sha ngombe atuushe nkuulo bua kupoososhibua ku kibawo kia lufu. (Efi 21:29, 30) Anka, tababaadi abakumiina’shi muntu bayipayishena ku bukopo atuushe nkuulo. (Mb 35:31) Muanda wi na muulo ukata, Bible alesha’shi Yesu baadi mutuushe nkuulo p’aye kufua lufu lua makienga bua kupaasha bantu abakookiela ku muluisho na ku lufu.—Mis 49:7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.
Nsengua ya kilambuilo.
Mbintu bi bu nsengua bibaadi bikile bula ku matungi ananka a bingi bilambuilo.—Lv 8:15; 1 Bf 2:28; Kbf 9:13.
Nsudi; Muntu sha nsudi.
Ntalanta.
Nyi nkipimo kikile bukata kia ku bipimo bia bushito na muulo wa makuta bia bena Ebelu. Ntalanta umune baadi na bushito bua 34.2 kg. Ntalanta a bena Greke baadi mupeela, na baadi na bushito bufikie ku 20.4 kg.—1 Mya 22:14; Mat 18:24.
Ntempelo.
Nyi nshibo ibaabadi bebakie mu Yelusalema bua lulanguilo lua bena Isalele ibaadi ipiane tabernakele. Ntempelo a kumpala babaadi bamuibakie kui Salomone, na babaadi bamubumbule kui bena Babilone. Ntempelo a kabidi babaadi bamuibakie kui Zorobabele kunyima kua’bo kualukila mu bupika mu Babilone, na babaadi bamuibakuule kunyima kui Erode a Kumpala. Ingi misango, mbamuitanyine bu “nshibo.”—Mat 21:13; Luk 11:51; 1 Mya 29:1; 2 Mya 2:4; Mat 24:1.
P
Pasaka.
Nyi mmusangelo wa ku kipua ubaabadi abakitshi mu efuku dia 14 dia mueshi wa Abibe (ubaabafikile kuitamina kunyima bu mueshi wa Nisane) bua kutentekiesha kupaashibua kua bena Isalele mu Ejipitu. Babaadi abeukitshi pa kuipaa na kuekiela muana a mukooko sunga a mbushi, abaabadi abadi na masaki e buulo na mukate ushii kitatusho.—Efi 12:27; Yo 6:4; 1Ko 5:7.
Porneia.—
Tala LUKIEBANOKIEBANO.
Prokonsile.
S
Sabato.
Kino kishima akifiki ku kishima kia mu kina Ebelu, akilesha “kuikisha sunga kuleka kufuba.” Sabato, nyi efuku dia musambobidi mu kalandriye ka bena Yunda (adibangaa mu dia Katano kunyima kua nguba kutuela na kupua mu dia Mposo kunyima kua nguba kutuela). Angi mafuku a ku kipua abaabadi abakitshi misangelo kunyima kua bipua 7 na kunyima kua bipua 50, babaadi abeetanyina bu sabato. Mu efuku dia Sabato, takubaadi muntu su ngumune baadi na kia kukita mudimo, kukatusha penda ba tshite muakuidi babaadi abakitshi mufubo ubaadi autungu kukitshibua mu mbalo ya kishila. Mu kipua kia Sabato, bibaadi bipedibue kudima sunga kukienda ungi muina Yunda ebaasa. Mu Muiya wa Moyise, miiya pabitale efuku dia Sabato ibaadi ipeelepeele, anka bakata ba bipuilo babaadi abende na kuiyikasha bukopo, nyi buakinyi bibaadi bukopo bua bantu kuiyitumikila mu mafuku a Yesu.—Efi 20:8; Lv 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.
Samadiya.
Nkibundi kibaadi bu epata dia bufumu bua kunundu bua bisamba ekumi bia Isalele munda a bipua bifikie ku 200, terituare mushima a buabua bufumu babaadi abamuitanyina bu Samadiya. Kino kibundi babaadi bekibakie ku muengie ubabaadi abetanyina namu bu Samadiya. Mu mafuku abaadi Yesu pa nsenga, Samadiya baadi eshina dia distrike dia bena Loma dibaadi pankatshi pa kunundu kua Ngalileya na kuushi kua Yudeya. Yesu tabaadi ende luendo lushima mu kulungula mukandu wibuwa mu kiakia kibundi nya, kadi nsaa ibaadi emukidila, baadi esamba na bantu ba muanka. Mpiele baadi mufubishe lufungula lua kabidi lua Bufumu nsaa ibaadi bena Samadiya bapete kikudi kiselele.—1 Bf 16:24; Yo 4:7; Bik 8:14.
Sanedrine.
Nyi ntumiladi tukata tua bena Yunda tubaadi mu Yelusalema. Mu mafuku abaadi Yesu pa nsenga, tuno tumiladi tubaadi na bantu bafikie ku 71, mu kiakia kisaka mubaadi ba tshite muakuidi, bantu babaadi ba tshite muakuidi kala, bantu ba mu bifuko bia ba tshite muakuidi, banfumu ba bisamba na ba bifuko mpa na ba skribe.—Mak 15:1; Bik 5:34; 23:1, 6.
Satana.
Nkishima kia mu kina Ebelu akilesha “Muishikuanyi.” Nsaa y’abekifubisha na article defini mu ndimi ya ku kibangilo, kino kishima akilesha Satana Diabulu, Muishikuanyi mukata a Efile Mukulu.—Yob 1:6; Mat 4:10; Kbf 12:9.
Siri; Bena Siri.
Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, Siri baadi provense a Loma, na Antiyoshe nyi baadi bu epata. Mu Bifundue bia kina Ebelu, bibundi bibungi bia mu Teritoire a Siri abebitamina bu Arame. Guvernere a mu Siri baadi atala dingi Palestine mushima.—Luk 2:2; Bik 18:18; Nga 1:21.
Sirte.
Nyi eshina dibaabadi abetamina bikonyo bibidi bikata bia mema ashi akambe bula abaadi ku lupese lua Libi kunundu kua Afrike. Mu mafuku a kala, bantu babaadi abatambusha maato babaadi abatshinyi biabia bikonyo bibidi muanda wa lusenga luibubi lubaadi alushintuluka misango yoso.—Bik 27:17.
Siyona; Muengie wa Siyona.
Siyona nyi eshina dia kibundi kia bena Yebuse kibaadi pankatshi pa kuushi na kutunduka nguba kua muengie wa Yelusalema. Kunyima kua Davide kuikinyenga, baadi muibakie kibundi kiaye kia bufumu muanka, na babanga kuikitamina bu “kibundi kia Davide.” (2 Sam 5:7, 9) Siyona bafikile bu muengie wa kishila, bikishekishe kui Yehowa, nsaa ibaadi Davide mutuule Mushete wa kilombeno kuanka. Kunyima, Siyona baadi alesha mbalo ibaadi ntempelo ku muengie wa Moriya na ingi nsaa baadi alesha kibundi kishima kia Yelusalema. Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, mbakambe kufubisha kishima Siyona mu ngakuilo a mu kinfuanyi.—Mis 2:6; 1Mp 2:6; Kbf 14:1.
Skribe.
Mmuntu baadi atentula bifundue bia kina Ebelu. Mu mafuku abaadi Yesu pa nsenga, ba skribe babaadi kisaka kia bantu babaadi bepaane ngofu mu Miiya. Babaadi bashikue Yesu.—Esel 7:6; Mak 12:38, 39; 14:1.
T
Tartare.
Mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu, nyi mbalo ya kuishibua milongo i bu lukano. Mu mafuku a Nowa, babaadi basumbule mikeyilu ibakutshilue kukookiela muanka. Mu mukanda wa 2 Mpiele 2:4, kishima tartaroo (“kuela mu Tartare”) t’akilesha’shi “mikeyilu ibakitshine miluisho” ibaadi yedibue mu Tartare a bampangano a mianda ya mpuandikishi (kuamba’shi, lukano lua muushi mua nsenga na mbalo ya mufito ibaabadi abeele tu b’efile tupeela). Anka, akilesha’shi Efile Mukulu baadi muibayishe milongo p’aye kuibakaasha mu ma mbalo aabo a muiyilu na midimo yabo na nkuibatuula mu mbalo yabadi mu mufito wa mu binangu muabashi balombene kuuka mpango y’Efile Mukulu. Be dingi mu mufito bua mafuku aabo e kumpala muanda Bible alesha’shi abakabutudibua pamune na nfumuabo Satana Diabulu. Biabia, Tartare alesha mbalo ya kuishibua milongo mui yaaya mikeyilu itombokie. T’alesha “buina” buabesambila mu mukanda wa Kibafumbuilue 20:1-3.
Tshite muakuidi mukata.
Mu Muiya wa Moyise, nyi tshite muakuidi baadi kunundu kua bangi, baadi Alesha mpala ya muilo kumpala ku’Efile Mukulu na baadi akunkusha bangi ba shite muakuidi. Nka penda bupenka buaye nyi baadi na matalua a kutuela mu mbalo Ikile Kishila, mu kadimbo ka munda ngofu ka tabernakele na akupu ka ntempelo. Baadi ebikitshi nka penda efuku dimune ku kipua Muifuku dia Kubuikila miluisho. Abetanyina nyi Yesu Nkidishitu bu “tshite muakuidi mukata.”—Lv 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Eb 4:14.
Tshite muakuidi.
Nyi mmuntu abaabadi abatuulu bua kulesha mpala y’Efile Mukulu kui bantu babaadi afubila na kuibalongiesha pabitale Efile Mukulu na miiya yaye. Tshite muakuidi baadi dingi alesha mpala ya bantu kumpala kua Efile Mukulu, atuusha milambu na kuiyayila bantu kui Efile Mukulu. Kumpala kua’shi batuule Muiya wa Moyise, nfumu a kifuko baadi afubu bu tshite muakuidi bua kifuko kiaye. Mu muiya wa Moyise, bana balume ba mu kifuko kia Alona a mu kisamba kia Levi nyi babaadi abafubu mudimo wa bu tshite muakuidi. Bangi bana balume bena Levi babaadi abebakuasha. Pabaabangile kufuba kilombeno kipia, bena Isalele ba mu kikudi babafikile bu kisamba kia ba tshite muakuidi, na Yesu Nkidishitu bu Tshite Muakuidi Mukata.—Efi 28:41; Eb 9:24; Kbf 5:10.
Y
Yakobo.
Mmuana mulume a Isaake na Rebeka. Kunyima Efile Mukulu baadi mumupe eshina dia bu Isalele, na aye nkufika nkambua a muilo wa Isalele (ubaabadi betanyine dingi bu bena Isalele na kunyima bu, bena Yunda). Baadi nshaye na bana balume 12 babaadi pamune na bekulu babo, bakite bisamba 12 bia muilo wa Isalele. Eshina Yakobo mbatungunukie na kuidifubisha bua muilo wa Isalele.—Kib 32:28; Mat 22:32.
Yehowa.
Ngaluluilo a ndumbuluilo mupia a Bifundue Biselele afubisha eshina “Yehowa” misusa 237 mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu. Kitshibilo kia kuela eshina di’Efile Mukulu nkimeene pa bino bishinkamisho abilondo:
1. Mikanda ya Bifundue bia mu kina Ebelu ibaabadi batentule, ibaabadi abafubisha mu mafuku a Yesu na batumibua baaye mubaadi Tetragrame (nkuamba’shi, eshina di’Efile Mukulu, difundibue na maleta ananka ashikale a mu kina Ebelu יהוה) mu bifundue bioso.
2. Mu mafuku a Yesu na batumibua baye, Tetragrame baadi dingi asanganyibua mu Bifundue bia mu kina Greke bibaabadi baluule kukatukila mu Bifundue bia mu kina Ebelu.
3. Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu binabene abilesha’shi Yesu baadi akamba kutemuna eshina di’Efile Mukulu na kuidiukisha bangi.—Yowano 17:6, 11, 12, 26.
4. Bu biabidi’shi Bifundue biyokielue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu mbilombashue ku Bifundue biyokielue bia mu kina Ebelu, kukaasha kua eshina Yehowa mu bifundue mususa umune kubadia kumueneka bu kuikutuene.
5. Eshina di’Efile Mukulu ndifundimbue mu kikoso mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu.—Kibafumbuilue 19:1, 3, 4, 6.
6. Bifundue bia bena Yunda ba mu siekele a kumpala abilesha’shi bena Nkidishitu bena Yunda babaadi abafubisha eshina di’Efile Mukulu mu bifundue biabo.
7. Bangi bantu abalongaa mianda ya Bible mbatundule’shi, abimueneka’shi eshina di’Efile Mukulu adisanganyibua mu Bifundue bia mu kina Ebelu biabadi batemune mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu.
8. Eshina di’Efile Mukulu adisanganyibua mu Bible ya Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu biabadi baluule mu ndimi ikile pa lukama.
Kushi mpaka kui bishinkamiisho abilesha patooka’shi abitungu kualusha eshina di’Efile Mukulu, Yehowa, mu Bifundue bia mu kina Greke bia bena Nkidishitu. Biabia nyi biabadi bakite kui baluudi ba Ngaluluilo a ndumbuluilo mupia. Be na kanemo kakata bu’Eshina di’Efile Mukulu na abatshinaa kukatusha kantu koso akasanganyibua mu bifundue bia ku mbangilo.—Kibafumbuilue 22:18, 19.
Yunda.
Mmuana a kananka a Yakobo aadi mutande na Lea. Mu butemuki bubaadi muakule kumpala kua kufua, Yakobo baadi mutemukie’shi mu kifuko kia Yunda amukatandikua nfumu mukata na a nfudiilo. Mu kutandikua kuaye kua bu muntu, Yesu baadi mutuukile mu kifuko kia Yunda. Eshina Yunda, dibaadi dingi eshina dia kisamba kibaadi akituukila kuadi, akupu adio nkulesha bufumu bubaadi buitaminyibue bu bufumu bua Yunda.—Kib 29:35; 49:10; Eb 7:14.
Z
Zeuse.
Bena Greke babaadi abalanguila b’efile bebungi, efile aabo mukata babaadi abamuitamina bu Zeuse. Dingi efuku bantu ba mu Listre babamuene Barnabase bu efile aabo Zeuse. Kui mianda ya kala yabadi bapete pepi na kibundi kia Listre ayisambila “ba tshite muakuidi ba Zeuse” na “Zeuse efile-nguba.” Buato bubaadi Mpoolo mukatukie nabo ku kisangi kia Malte bubaadi na kifuatulo kia “Bana ba Zeuse” kumpala, kuamba’shi bana ba mpasa babetamina bu Castor na Pollux.—Bik 14:12; 28:11.