Sëmbë ta mbei möiti u libi longi

KU DEE wöutu aki, di Könu Salumon bi taki gaanduwe kaa, a ta mbei u ko fusutan unfa libisëmbë ta pakisei u di libi. Ma u di wa ta libi longi, söseei u di wa sa koti pasi da dëdë, mbei höndöhöndö jaa kaa libisëmbë ta mbei möiti u de sa libi möön longi. Woto di sëmbë ta konda fu awooten ta taki u sëmbë di bi ta suku wan fasi u de sa libi möön longi.

Luku di woto u di womi de kai Gilgamësi, di bi dë könu u Sumelia. Sëmbë ta konda sömëni woto u di fasi fa di womi aki bi libi. A wan u de, de ta taki taa di könu aki bi mbei möiti u kule da dëdë. Ma an bi sabi unfa a bi musu du di soni aki.

Söwan fö höndö jaa ufö de pai Jesosi, könima u Sinëisi köndë, bi mökisi sömëni soni u mbei wan pei watawata deesi di de bi taa biibi taa bi o sa mbei wan sëmbë an dëdë möön. De bi mbei wan watawata soni kuma soofu mökisi ku soni a dendu di bi ta kii sëmbë te de bi bebe ën. Sëmbë ta biibi taa di soni dë kii sömëni u dee tiima u Sinëisi köndë. A dee pisiten u di jaa 500 te go miti di jaa 1500 u di ten fuu aki, sëmbë a Europa bi pooba u mbei goutu ko dë kuma soni di wan sëmbë bi sa njan, u di de bi ta biibi taa goutu an ta poi, nöö a bi sa mbei wan sëmbë libi longi ee a bi njan mën.

A di ten aki, dee könima dee ta öndösuku soni u di libi ku dee könima dee ta luku unfa wan mii ta djei dee gaan sëmbë fëën a dee manii u de, ku di fasi fa sinkii u de mbei, ta mbei möiti u ko sabi faandi mbei u ta gaandi. Dee möiti di dee sëmbë aki ta mbei aki, ta lei u taa te kuma tide, sëmbë ta booko de hedi ku di gaandi di u ta gaandi ta dëdë. Andi de feni u di de ta suku u ko sabi di soni aki?

DE TA MBEI MÖITI U SABI FAANDI MBEI U TA KO GAANDI

Könima di ta öndösuku dee cel u libisëmbë sinkii ta taki u 300 tookatooka soni di de ta si kuma ta mbei sëmbë ta gaandi ta dëdë. A dee jaa dee pasa aki, wantu könima ko feni wan fasi taa sëmbë ku mbeti an ta gaandi sö hesi möön. Di soni aki mbei taa so sëmbë di abi möni, da dee könima aki möni u de go öndösuku faandi mbei u ta dëdë. Wë andi de du?

De mbei möiti fuu sa libi möön longi. So könima ta biibi taa u ta ko gaandi u di wan soni ta pasa ku wan soni a u sinkii dendu di de ta kai telomeren di dë wan pisi u di chromosoom. Dee telomeren aki ta heepi dee cel u de an wooko a wan woto fasi te de ta paati ko möön hia. Ma hiniwan juu te dee cel ta paati ko möön hia, nöö dee telomeren ta ko möön sati. Te u kaba fëën, dee cel an ta paati möön, nöö u ta bigi ta gaandi.

Wan mujëë de kai Elizabeth Blackburn ku wanlö sëmbë di bi wooko makandi ku ën, bi ko si taa wan soni dë a sëmbë sinkii dendu de ta kai enzym hën ta mbei taa dee telomeren an ta ko sati sö hesi, nöö di soni dë hën ta mbei taa dee cel an ta gaandi hesi tu. Hii fa di soni aki dë sö, tökuseei de taki taa „dee telomeren aki an sa mbei wan sëmbë libi möön longi möön fa sëmbë ta libi.”

Di tooka di de ta tooka di fasi fa dee cel fuu sinkii dendu ta wooko da wan woto soni di sëmbë ta du u de an ko gaandi. Te dee cel fuu ko gaandi poi u de paati ko möön hia, nöö a ta manda wan föutu bosikopu da dee cel dee ta heepi u fu wa ta siki. Di soni aki ta mbei so kamian a u sinkii ta soi, sinkii ta hati u, söseei a ta mbei u ta kisi woto pei siki jeti. So könima a gaan Faansiköndë tei dee cel u wantu sëmbë dee bi pasa 100 jaa, hën de tooka di fasi fa dee cel bi musu ta wooko. Dee cel aki bi bigi paati ko möön hia baka. Wan data de kai Jean-Marc Lemaître di bi ta tei fesi a di wooko aki, ta taki taa „di soni aki ta lei taa dee cel fuu sa ko njunjun baka”.

DEE KÖNIMA SA MBEI U LIBI MÖÖN LONGI Ö?

Sömëni könima ta taki taa, hii fa soni dë di sa mbei wan sëmbë an ko gaandi hesi, tökuseei libisëmbë an o sa libi möön longi möön fa de ta libi nöunöu. A dë sö tuu taa sensi di jaa 1900, sëmbë ko ta libi pikisö möön longi. Ma di soni aki nama möön gaanfa a di sabi di sëmbë ko sabi unfa de musu sölugu de sinkii. A nama söseei ku di möiti di de mbei u kula siki di sa kisi woto sëmbë hesihesi, ku dee deesi dee de ko abi u kula so siki. So könima ta biibi taa libisëmbë an o sa libi pasa dee jaa di de ta libi nöunöu aki.

A pasa söwan 3500 jaa di Mosesi, di bi dë wan sikifima u Bëibel, bi sikifi taa: „U sa libi seibiteni jaa, nöö ee u taanga u sa libi aititeni jaa. Ma bookohedi ku fuka tö u ta abi a dee jaa dë, biga de o pasa go hesihesi seei, nöö wa o dë möön” (Psalöm 90:10). Hii fa libisëmbë ta mbei möiti u de sa libi möön longi, tökuseei di libi dë leti kumafa Mosesi bi taki.

Ma i abi so mbeti di ta libi pasa tu höndö jaa, nöö so pau ta libi dusudusu jaa longi seei. Wë te u tei di libi fuu maaka ku di libi u dee soni aki, nöö kandë u ta hakisi useei di soni aki: ’Sö nöö woo ta libi 70 jaa nasö 80 jaa nöö a kaba u?’