Lintho Tse Ngata Tse Hlollang Tse Phelang Amazon e ka Holimo

Lintho Tse Ngata Tse Hlollang Tse Phelang Amazon e ka Holimo

HO TLOHA mosikong oa Lithaba Tsa Andes tse Peru, moru o bolelele ba lik’hilomithara tse ka bang 3 700 o leba ka bochabela ho pholletsa le k’honthinente ea Amerika Boroa. Qetellong, moru ona o motalana o fihla Leoatleng la Atlantic.

Karolo ea moru ona e Peru—e leng Amazon—e akaretsa hoo e batlang e le karolo ea 60 lekholong ea naha eo. Le hoja e le baahi ba fokolang haholo ba Peru ba lulang sebakeng sena, ho na le limela le liphoofolo tse ngata tse phelang morung ona o bophahamo ba limithara tse 35. Ha e le hantle, ho nkoa hore sebaka sena sa Amazon ke se seng sa libaka tse nang le lintho tse ngata ka ho fetisisa tse phelang lefatšeng. Ho na le mefuta e fetang 3 000 ea lirurubele tse fofang sebakeng sena. Lipalesa tsa mefuta e ka bang 4 000 tsa ’mametsana li khabile ka lithunthung tsa tsona tse ntle. Mefuta e fetang 90 ea linoha e ipata makaleng a lifate le fatše ka morung. Ho hakanyetsoa hore ho na le mefuta e 2 500 ea litlhapi—e akarelletsang litlhapi tsa eel tse ntšang motlakase le tsa piranha—linōkeng le melapong ea moo.

Nōka e khōlō ea Amazon ke eona e hlaheletseng ka ho fetisisa. Libakeng tse ling, selemo le selemo ho na pula e etsang hore metsi a phahame ka limithara tse peli le halofo ho isa ho tse tharo morung oo, ’me seo se etsa hore Nōka ea Amazon le linōkana tsa eona tse 1 100 li tšolohele morung oo. Tikolohong eo ho mongobo ebile hoa chesa, e leng boemo bo atlehisang limela. Leha ho le joalo, ho makatsang ke hore limela tse tlokomang li mela mobung o letsopa, oo ho nkoang hore ke o mong oa e otileng ka ho fetisisa lefatšeng, e sa lokelang temo.

Ke Khale Batho ba Lula Teng

Ke mang ea neng a ka khetha ho lula sebakeng se joalo? Baepolli ba lintho tsa khale ba lumela hore batho ba limilione ba ne ba lula sebakeng sena se haufi le Nōka ea Amazon, lilemong tse fetileng tse makholo. Ho hakanyetsoa hore hona joale batho ba 300 000—ba merabe e fetang 40—ba lula karolong ea Peru tikolohong ena ea Amazon. Hape ho lumeloa hore hona joale merabe e 14 har’a matsoalloa a moo, ho hang ha e kopane le batho ba bang. Ka mor’a hore merabe ena e kopanngoe ka nakoana le batho bao ho thoeng ba tsoetse pele—e ile ea khutlela hare-hare morung, e lumela hore e ke ke ea kopana le batho ba bang.

Batho baa ba lulang merung ba fihlile neng moo, hona ba ne ba tsoa hokae? Litsebi li nahana hore lilemong tse makholo pele ho Mehla e Tloaelehileng, batho ba pele ba falletseng mona ba ne ba tsoa ka leboea. Majivaro (a tsejoang ka ho nyenyefatsa lihlooho tsa lira tsa ’ona tse shoeleng) a ne a tsoa Caribbean; ’me Maarawak a tsoa Venezuela. Li nahana hore merabe e meng e ne e tsoa Brazil ka bochabela le Paraguay ka boroa.

Hang ha e se e tsitsitse, ho bonahala eka merabe e mengata e ne e tsamaea libakeng tse itseng, e tsoma ebile e bokella lijo. Hape e ne e lema lijalo tse ’maloa tse neng li mela mobung o nang le asiti, tse kang cassava, pepere e bohale, libanana le poone. Batlalehi ba histori ba Masepanishe ba ile ba bolela hore merabe e meng e ne e hlophisitsoe hantle, e etsa libaka tsa ho bolokela lijo ebile e rua liphoofolo tse hlaha.

Merabe ea Qabana

Lekholong la bo16 le la bo17 la lilemo, bahatelli ba Masepanishe ba ile ba hlasela Amazon. Nakoana ka mor’a moo, ba ile ba lateloa ke baromuoa ba Majesuite le ba Mafrancisca ba neng ba ikemiselitse ho sokollela matsoalloa a moo tumelong ea Roma e K’hatholike. Baromuoa bao ba ile ba etsa limmapa tse ntle tse ileng tsa betlela Maeurope tsela ea ho kena Amazon. Empa baromuoa bao ba ile ba boela ba bula tsela ea hore ho kene maloetse ’me ho be le tšenyo.

Ka mohlala, ka 1638 ho ile ha thehoa ’mishone sebakeng seo kajeno e leng Profinse ea Maynas. Baromuoa bao ba ile ba bokella matsoalloa a moo hammoho, ’me ka ho se tsotelle ba kopanya merabe e neng e sa utloane, ba e qobella hore e phele hammoho. Ba ne ba etsa see ka lebaka lefe le “letle”? Kaha matsoalloa ao a ne a nkoa e le batho ba sa tsebeng letho le ba tlaasana, a ne a qobelloa ho sebeletsa baromuoa hammoho le bahatelli ba Masepanishe. Ka lebaka la ho kopa-kopana le Maeurope, matsoalloa a moo a likete-kete a ile a bolaoa ke ’maselese, sekholopane, ’metso o mosoeu le lepera. A mang a likete a ile a bolaoa ke tlala.

Maindia a mangata a ile a baleha limmishoneng tse neng li thehiloe ke mekhatlo e sa tšoaneng ea bolumeli, ’me baromuoa ba bangata ba ile ba bolaoa nakong ea phetohelo. Ha e le hantle, ka nako e ’ngoe mashomeng a qalang a lekholo la bo19 la lilemo, ho ne ho setse moruti a le mong feela tikolohong ea Amazon.

Kamoo e Phelang Kateng Kajeno

Kajeno matsoalloa a mangata a moo a ntse a phela ka meetlo ea ’ona. Ka mohlala, a etsa matlo a ’ona ka mokhoa oa khale, o nkoang e le oa bohlokoa—a sebelisa lipalo tse renngoeng morung ebe aa rulela ka makhasi a sefate sa palema kapa ka limela tse ling. Kaha matlo ana a hahoa holim’a lipalo tse a phahamisang, likhohola tse bang teng selemo le selemo ha li a tšoenye ’me hase hangata liphoofolo tse kotsi li kenang matlong a ’ona.

Merabe eo e apara le ho ikhabisa ka litsela tse sa tšoaneng. Banna le basali ba lulang hare-hare morung ba ithatela ka masela thekeng kapa ba tena mese e mekhutšoanyane ea letheka e ohliloeng, athe bana bona ba itsamaela ba le feela. Ba lulang ba kopana le batho ba libaka tse ling ba se ba nkile mokhoa oa ho apara oa linaheng tsa Bophirimela. Matsoalloa a mang ’ona a iphunya linko kapa litsebe ebe a ikhabisa ka masale, lithupa, masapo kapa masiba. Athe merabe e meng, e kang oa Mayoruna, e iphunya marameng. Matucuna a mang le Majivaro a bile a ikutlula meno. Batho ba bangata merabeng e sa tšoaneng baa ipeola ebe ba cheselletsa mongolo letlalong.

Merabe e lulang Amazon e tseba limela tse likete-kete ’me e fumana meriana morung oo. E fumana meriana e phekolang motho ha a lonngoe ke noha, a e-na le letšollo le mafu a letlalo, har’a tse ling. Nako e telele pele batho ba Bophirimela ba sibolla rabara, batho ba Amazon ba ne ba tapa lifate tsa rabara ba ntša lero la eona, ba koala libaskete hore li se ke tsa kenela metsi ha ba sebetsa ba bile ba etsa libolo tsa rabara tseo ba bapalang ka tsona.

Morung oo, batho ba boetse ba fumana thepa ea lipalangoang le ea ho buisana le batho ba libakeng tse hōle. Ka mohlala, banna ba rema lifate ebe ba etsa liketsoana tseo ba tsamaeang linōkeng ka tsona, ’me ba fata likutu tse khōlō ka hare e le hore ba etse meropa eo ba e otlang hore ba fetise melaetsa e ka utluoang ke batho ba hōle haholo!

Tšusumetso ea Bo-ngakana-ntšonyana le Tumela-khoela

Baahi ba Amazon ba lumela hore morung oa moo ho tletse meea e ntseng e solla bosiu, e kulisang batho le melimo e ipatileng linōkeng e laletseng liphofu tse sa falimehang. Ak’u nahane ka Maaguaruna, e leng o mong oa merabe e meholo ea Peru. A rapela melimo e mehlano, e leng: “Ntate Mohlabani,” “Ntate Metsi,” “’Mè Lefatše,” “Ntate Letsatsi” le “Ntate ngakana-ntšonyana.” Ba bangata ba lumela hore batho ba fetoha limela le liphoofolo. E le ha a tšaba ho khopisa meea, matsoalloa a mang a moo ha a bolaee liphoofolo tse itseng ’me a tsoma tse ling hafeela ho hlokahala.

Bo-ngakana-ntšonyana kapa bo-shaman ba okamela litaba tsa bolumeli ba moetlo le tsa sechaba ’me ba sebelisa limela tse thethefatsang kelello hore ba bone lipono. Baahi ba bang ba motse ba tla ho banna bana hore ba ba phekole, ba ba bolelle se tla etsahala ha ba il’o tsoma le ha ba lema le ho ba bolella liketsahalo tse ling esale pele.

Na Sebaka See se Tla Fela?

Sebaka seo batho ba Amazon ba lulang ho sona se ntse se fokotseha ka potlako. Ho etsoa litsela tse khōlō tse ncha tse parolang moru oo ka lehare. Mapolasi le masimo a coca a ntse a fokotsa moru oo. Batho ba remang lifate ntle ho tumello ba rema lifate likarolong tse khōlō tsa moru, ’me ba senya sebaka se ka lekanang le mabala a bolo a 1 200 ka letsatsi! Esita le linōka tseo ho tsamauoang ho tsona li senngoa ke mesebetsi e molaong ea ho rafa le e seng molaong ea ho hlahisa k’hok’heine ’me seo se silafatsa linōkana tse fepelang Nōka ea Amazon.

Ka sebele batho bana ba thōko ba Amazon ba utloa liphello tsa ho phela nakong eo Bibele e ileng ea bolela esale pele hore e ne e tla ba “linako tse mahlonoko tseo ho leng thata ho sebetsana le tsona.” (2 Timothea 3:1-5) Na sebaka see sa Amazon se tla fela? Bibele e re tiisetsa hore seo se ke ke sa etsahala. Pusong ea ’Muso oa Molimo, lefatše lohle le tla fetoloa hore e be paradeise, joalokaha ’Mōpi oa rōna a ne a rerile.—Esaia 35:1, 2; 2 Petrose 3:13.

[Setšoantšo se leqepheng la 16]

Nōka ea Amazon

[Setšoantšo se leqepheng la 17]

Maaguaruna a rapela melimo e mehlano

[Setšoantšo se leqepheng la 17]

Basali ba Lamas

[Setšoantšo se leqepheng la 18, 19]

Letsoalloa la Amazon le bulula metsu

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng]

[Setšoantšo se leqepheng la 18]

Ntlo e tloaelehileng

[Setšoantšo se leqepheng la 19]

Ho rengoa lifate ntle ho tumello sebakeng se ka lekanang le mabala a bolo a 1 200 ka letsatsi

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng]

[Tlhaloso ea Moo Setšoantšo se Nkiloeng Teng e leqepheng la 16]

[Litlhaloso Tsa Moo Litšoantšo li Nkiloeng Teng tse leqepheng la 17]