Onde Nzambi Mbetawɔka Weoho Tshɛ W’ɛtɛmwɛlɔ?

NZAMBI akatonge onto la mposa k’akambo wa lo nyuma​—⁠mposa k’ɔtɛmwɛlɔ. Mposa kɛsɔ bu dui dimɔtshi diakayahamaka yema yema. Tɔ kaki l’otema w’onto oma k’etatelo.

Lonyangu ko, anto wakayɔhɔhɔla ɛtɛmwɛlɔ efula wotshikitanyi, ndo lo menda tshɛ, ɛtɛmwɛlɔ akɔ kotonga nkumbo k’anto kele kâmɛ ndo l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Ata watshulola lokema l’akila wekɔ lo tatetemala ndɔ̂ma lo lokombo l’ɛtɛmwɛlɔ. Dui sɔ munyiyaka dimbola nɛ di’ohomba: Onde woho watɛmɔla onto Nzambi ekɔ ohomba?

Ɛtɛmwɛlɔ wa Kashi lo Nshi y’Edjedja

Wedja wa lo nshi ya ntondo waki suke l’Ehotwelo ka Wonya (Moyen-Orient) toshaka ɛnyɛlɔ ka lo nshi y’edjedja kakoka tokimanyiya dia sho kadimola dimbola sɔ. Efula wakatɛmɔlaka jambizambi yakawelɛka Bala. Wakatɛmɔlaka ndo tozambizambi ta amato, angɛnyi wa Bala, ɛnyɛlɔ oko Ashɛra. L’ɔtɛmwɛlɔ w’Ashɛra, wakakambaka ndo l’ekundji kɛmɔtshi k’ekila kakawafɔnyaka ɔnɛ tɔ mbele didjidji di’etenyi ka demba ka dieyanelo. Wa nomb’ewo yeka lɔsɛnɔ l’anto wa lo nshi y’edjedja l’ekimanyielo k’emindo awɔ, wanɛ wakakambaka lo lɛtshi lɔsɔ la nkɛtɛ, wakakundola lokema la mpingu ya amato etakataka. Ansiklopedi ɔmɔtshi w’akambo w’ɛtɛmwɛlɔ (The Encyclopedia of Religion) mbutaka ɔnɛ: ɔsɔ ekɔ mpingu ya “jambizambi mɔtshi ya omoto yele la tenyi dia demba dia dieyanelo diotumbi tshɛ lo sɛkɛ, ɔkɛkɛtɛ awɛlɛ ande,” ndo “ondo ɔsɔ aki didjidji dia . . . Ashɛra.” Aha la tamu, ɔtɛmwɛlɔ wa Bala waki l’awui a mindo wa mamba mbala efula.

Ɔnkɔnɛ, hatokoke mamba lo mɛna ɔnɛ ase ɔtɛmwɛlɔ wa Bala wakayashaka efula l’akambo a mindo wa dieyanelo. (Walelu 25:​1-3) Shɛkɛmɛ y’Ose Kanana akeyana la Dina, osekaseka w’emuma, la wolo. Kânga mbakandasale ɔsɔku, nde akɔsamaka oko onto lakalekaka nɛmiyama lo nkumbo kawɔ. (Etatelu 34:​1, 2) Dieyanelo dia l’asa wanɛ wôtɔ, dia l’asa pami la pami ndo dia l’asa onto la nyama diakekɔnɛ. (Akambu w’Asi Lewi 18:​6, 22-24, 27) Tshɛkɛta y’ɔnɛ “etshelo k’Ase Sɔdɔma,” etshelo k’apami weyana l’anyawɔ apami, ndja oma lo lokombo l’osomba wakatanemaka nshi ya ntondo lo lɛtshi lɔsɔ la nkɛtɛ. (Etatelu 19:​4, 5, 28) L’ɔtɛmwɛlɔ wa Bala, wakadiakaka ndo anto. Kɛdikɛdi, atɛmɔdi wa Bala wakokaka anawɔ wasɛna lo dja yalombalomba oko elambo le tozambizambi tawɔ! (Jeremiya 19:⁠5) Ditshelo sɔ tshɛ diakendanaka la wetshelo wa l’ɔtɛmwɛlɔ. Woho akɔna na?

Lo dibuku diande dimɔtshi (Archaeology and the Old Testament), Dr. Merrill Unger ekɔ lo nembetshiya ate: “Ɔhɛnyɛhɛnyɛlɔ w’anto, nsaki ya wolo y’akambo wa dieyanelo ndo dionga dia ndjakimɔ tshɛ lo nsaki ya demba, awui asɔ wa lo toshimu t’Ase Kanana wekɔ kɔlɔ ka mamba ndeka ndo akambo tshɛ wakasalemaka nshi shɔ l’ahole akina waki suke la Lɛkɛ l’Ehotwelo ka Wonya. Ndo, waonga wa diambo waki la tozambizambi t’Ase Kanana, woho wakiwɔ komonga la ditshelo di’ɔlɔlɔ kânga yema, wakasha atɛmɔdi awɔ waonga woleki tshɛ kɔlɔ ndo wakahɔhɔla ditshelo dioleki tshɛ wɔnɔnyi diakasalemaka nshi shɔ, ɛnyɛlɔ oko loseka la lo tɛmpɛlɔ, [la] etshelo ka kimɔka ana oko elambo.”

Onde Nzambi aketawɔka ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Kanana? Atonga. Nde akalakanya Ase Isariyɛlɛ yoho ya pudipudi ya vɔ mbɔtɛmɔlaka. Lo dikambo dia ditshelo sɔ diotshiso, nde akawaewola ate: “Tanyuyalanyaki lu akambu ane, ne dia akambu ane tshe mbakayalanyaka wedja watamatshanya la ntundu kanyu. Kete yakalana la wo. Diako mbakamayisuya, ku yo yambutuwo antu ayo.”​—⁠Akambu w’Asi Lewi 18:​24, 25.

Ɔtɛmwɛlɔ wa Pudipudi Wambɔtɔ Mindo

Ase Isariyɛlɛ efula kombetawɔ kanyi ya Nzambi lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi. Vɔ waketawɔ ɔtɛmwɛlɔ wa Bala tetemala salema lo wodja awɔ. Kem’edja, Ase Isariyɛlɛ wakayonganyiyamaka dia ndjohemba sɔhanya ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa la wa Bala. Onde Nzambi aketawɔ woho w’ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ wa lɔsɔhanya? Tênde kɛnɛ kakayosalema lo diolelo diaki Nkumekanga Manase. Nde akasalɛ Bala ahole efula wa mbolambolaka elambo, akalambola ɔnande hita, ndo akasalaka alɔhɔ. “[Ndo nto] ndi aka[d]ji ekishi ka Ashera [lo Hɛbɛru, ʼashe·rahʹ] kakandasele lu luudu [lakate Jehowa] ati: . . . Lu luudu lone, . . . kakamasonola l’atei a wedja tshe wa Isariyele, kayumushikike lukumbu lami pundju.”​—⁠2 Khumi ya Dikanga 21:​3-7.

Anto waki Manase wakayele ɛnyɛlɔ ka nkumekanga kawɔ. Mɛtɛ, nde “akawanganyiya dia ndeka wedja wakatatshanyaka [Jehowa] la ntundu ka Isariyele ntsha kolo.” (2 Khumi ya Dikanga 21:⁠9) L’ɔtɛ wa nde mpokɛ lotui lo waewoyelo wakayaka mbala la mbala oma le amvutshi wa Nzambi, Manase akadiakaka anto efula polo ndo lo ndjolodja Jerusalɛma la dikila di’anto waha l’onongo. Kânga mbakayokadimolaka Manase otema l’ɔkɔngɔ diko, Nkumekanga Amɔna, ɔnande lakayɔ̂hɛnaka, akayolola ɔtɛmwɛlɔ wa Bala.​—⁠2 Khumi ya Dikanga 21:​16, 19, 20.

L’edjedja ka wonya, apami wakeyanaka l’anyawɔ apami, wakayotatɛ ntsha akambo awɔ lo tɛmpɛlɔ. Ngande wakɛnaka Nzambi yoho shɔ y’ɔtɛmwɛlɔ wa Bala na? Nde akasha diewoyelo nɛ lo tshimbo ya Mɔsɛ ate: “Tanyelaki tshindu dia umuntu kanga munanyi, di’uma lu luseka landi, kuyanga ekundjelu ka pami kanga munanyi [ondo pami keyana l’anyande apami], k’uma lu luseka landi, uya lu luudu la [Jehowa Nzambi kanyu, NW], dia nshidiya nfuta daka dimotshi. Akambu ane ahendi weli wononyi le [Jehowa Nzambi kanyu, NW].”​—⁠Euhwelu k’Elembe 23:​17, 18.

Nkumekanga Josiya, okana waki Manase, akayɛdia tɛmpɛlɔ oma l’ɔtɛmwɛlɔ wa mindo wa Bala. (2 Khumi ya Dikanga 23:​6, 7) Koko, ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ koshila pondjo oma lo wodja. Ohêta yema l’ɔkɔngɔ wa Nkumekanga Josiya mvɔ, ɔtɛmwɛlɔ wa dikishi wakayosalemaka nto lo tɛmpɛlɔ ka Jehowa. (Ezekiyele 8:​3, 5-17) Ɔnkɔnɛ, Jehowa akayotoma nkumekanga ka Babilɔna dia ndjolanya Jerusalɛma la tɛmpɛlɔ kayɔ. Dikambo sɔ dia lonyangu efula diakasalema lo nshi ya ntondo diekɔ djembetelo yɛnya ɔnɛ Nzambi hetawɔ weoho ɛmɔtshi w’ɛtɛmwɛlɔ. Ayotota lo nshi yaso nyɛ na?