Ɔkɔkɔ W’oshika Wa Mɛnaka Akambo La Sso Di’ɔlɔlɔ Ɛlɔ Kɛnɛ
HERBERT G. WELLS, akotɔ lo 1866, nomb’ewo l’awui w’ɛkɔndɔ ndo l’akambo w’atshunda w’anto, nde aki la shɛngiya ya wolo efula lo tokanyi t’anto l’eleko kɛnɛ ka 20. Oma lo kɛnɛ kakandafunde, nde akalembetshiya dietawɔ diande di’ɔnɛ, diolelo di’ɛnɔnyi kinunu diayɔfɔna la kɛnɛ kasalema oma l’ehamelo ka siansɛ. Ɔnkɔnɛ, dibuku dielɛwɔ Collier’s Encyclopedia toholaka dia Wells “akɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ lo yoho yambotamba olelo,” oko akandakambe aha la mpekɔ dia pamia olimu ande. Koko dibuku sɔ mɛnyaka nto ɔnɛ lam’akayɔlɔmaka Ta dia Hende di’Andja w’Otondo, nde kondjɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ nto.
Lo ndjela kɛnɛ kata dibuku Chambers’s Biographical Dictionary, lam’akayɛnaka Wells ɔnɛ “siansɛ kokaka salɛ anto awui w’ɔlɔlɔ ndo wa kɔlɔ, nde komonga nto la mbetawɔ, ndo nde akayomɛ mɛna akambo la sso dia kɔlɔ.” Bonde kakayotombaka dui sɔ na?
Mbetawɔ kaki Wells la yoho yakandɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ akashikimala paka l’akambo wakakokaka onto sala. Lam’akandayeyaka dia onto kema l’akoka wa kotsha Ekanyikanyi kande, nde kombeya nto lɛnɛ ahombande sekesɔ. Esadi eto, nde akakɔmɔ demba ko akamɛ mɛna akambo la sso dia kɔlɔ.
L’ɔkɔkɔ akɔ wamɛ, anto efula pomanaka la woho wa dikambo sɔ ɛlɔ kɛnɛ. Lam’ekewɔ akɛnda, vɔ mɛnaka akambo tshɛ la sso di’ɔlɔlɔ koko ndjokitɛka lo mɛna akambo la sso dia kɔlɔ naka waya esombe. Kânga ɛlɔngɔlɔngɔ wekɔ, wanɛ watshika lɔkɛwɔ lawɔ l’ɔlɔlɔ ko ndjoyakimɔka lo didjoyadjoya dia kɔlɔ, l’awui a mindo ndo toho tokina ta lɔsɛnɔ ta kɔlɔ. Ko ngande wakoka onto sala lâsɔ na? Nyɛsɔ tênde bɛnyɛlɔ diayela nɛ di’anto wakasɛnaka lo nshi yakafundamaka Bible, kele tênde kɛnɛ kakimanyiya onto dia mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ—lo nshi yakete, lo nshi nyɛ, ndo lo nshi yayaye.
Abarahama Akafutama lo Yoho Yakandɛnaka Akambo la Sso di’Ɔlɔlɔ
L’ɔnɔnyi 1943 N.T.D., Abarahama akonɔ oma la Hara, akatehɔ Ndjale k’Efarata, ndo akɔtɔ lo nkɛtɛ ya Kanana. Abarahama mbelamɛka ɔnɛ ‘she wanɛ tshɛ wele la mbetawɔ.’ Ande ɛnyɛlɔ k’ɔlɔlɔ kakandatotshikɛ lee!—Romo 4:11.
Abarahama akatshu nde la Lɔta, ɔn’aki ɔnango, kâmɛ ndo nkumbo kaki Lɔta. L’ɔkɔngɔ diko, lam’akayongaka ndjala lo wodja, nkumbo shɔ hiende yakonɔ otsha l’Edjibito, ko l’etena kakashikikɛma vɔ wakayokalolaka kâmɛ. L’etena kakiwɔ lɛkɔ, Abarahama la Lɔta wakonge la lomombo efula, kâmɛ ndo ɛkɔkɔ la dongalonga efula. Lam’akatombe ewanu l’asa alami awɔ wa dongalonga, Abarahama akatondja kanyi mɔtshi ndo akate ate: “Dimi lambukosengasenga nti: Tamu tatuyalaki l’asami la ye, ndu l’asa alami ami la alami aye wa dungalunga, ne dia wali la ona mbesu. Aha utundu a kete uku weli la ntundu kaye? Lambukosengasenga nti: Tatwani. Naka we ayutsho lu leke la lunya la pami, ku dimi layutsho lu leke la lunya la lomoso.”—Etatelu 13:8, 9.
Oko waki Abarahama enondo, nde akakoke kolonganya akambo lo wahɔ ande, ndo Lɔta akakoke mbutɛ Abarahama dia nde sɔna, dia mɛnya dilɛmiɛlɔ diande otsha le ɔnango she. Lo dihole dia nde ntsha ngasɔ, “Lota akedia ashu, akenyi usui wa l’ukidi wa Jorodana ati: Leko keli ashi la tumbatumba efula dia dungalunga nde. Ntundu [Jehowa] atalanya Sodoma la Ngomora, leke lako lakafani la ekambo ka [Jehowa], ndu la kete ya l’Edjibitu yatenaka untu lateti otsha la Zoroa. Lota akasonola usui tshe wa l’ukidi wa Jorodana.” Lo sala ɔsɔnwɛlɔ wa ngasɔ, Lɔta aki la shadiya ya mɛna akambo tshɛ la sso di’ɔlɔlɔ. Ko akokaso mbuta lo dikambo dia Abarahama na?—Etatelu 13:10, 11.
Onde lâsɔ Abarahama kokana yimba ɔlɔlɔ ko akadje lɔsɛnɔ la nkumbo kande lo wâle? Kema. Dionga di’ɔlɔlɔ ndo yimba ya lokaho yaki l’Abarahama akôkondjiyɛ difuto dia woke. Jehowa akatɛ Abarahama ate: “Edia ashu aye uma lu dihule dieye. Enda utsha lu leke la ngel’a kushi ndu la diko dia kushi, ndu utsha lu leke l’ehutwelu, ndu la edjelu ka unya. Kete ku tshe yenaye, dimi layukushayo, we la tukanula taye pundju.”—Etatelu 13:14, 15.
Abarahama aki l’ɔkɔkɔ w’ɔlɔlɔ wa nde mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ. Lo alaka ande, Nzambi akate dia nde ayotonga wodja wa woke oma le Abarahama dia ‘nkumbo tshɛ ya la nkɛtɛ tshɔkwama oma lo tshimbo yaki Abarahama.’ (Etatelu 12:2-4, 7) Ndo sho lawɔ tekɔ l’ɔkɔkɔ wa mbɛkɛ etema aso le nde, teya ɔnɛ “[Nzambi] atukambaka ololo kame la wane watuwukaka ngandji.”—Romo 8:28.
Atɔpi Ahende Wakɛnaka Akambo la Sso di’Ɔlɔlɔ
L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ndekana 400, wodja w’Isariyɛlɛ wakayashikikɛ dia mbɔtɔ lo nkɛtɛ ya Kanana, “kete yuludi too l’awele la usanga.” (Etumbelu 3:8; Euhwelu k’Elembe 6:3) Mɔsɛ akatumi ewandji dikumi l’ehende wa nkumbo dia vɔ ‘tokemba nkɛtɛ ndo mbela nsango lo kɛnɛ kendana la mboka kahombawɔ mbeta ndo esomba wayowotalekanaka.’ (Euhwelu k’Elembe 1:22; Walelu 13:2) Atɔpi akɔ 12 wakasange lolemi lam’akawakɔndɔla di’ɔngɔnyi wa lo nkɛtɛ yakɔ, koko 10 l’atei awɔ wakakimɔ alapɔlɔ wa kɔlɔ, waketɛ etema w’anto ɛlɛkɔlɛkɔ keto.—Walelu 13:31-33.
Lo wedi okina, Jashua la Kalɛba wakasha anto losango l’ɔlɔlɔ ndo wakasale tshɛ kakawakoke sala dia mbakitshakitsha etema. Dionga diawɔ ndo alapɔlɔ wakawasha akɛnyaka dia vɔ waketawɔka ɔnɛ Jehowa ekɔ l’akoka wa kotsha ɛtɛkɛta ande wa mbâkaloya lo Nkɛtɛ ya Daka—koko anto kombetawɔ dui sɔ. Lo dihole dia vɔ mbetawɔ, “ului w’antu wakati dia mbauka ave.”—Walelu 13:30; 14:6-10.
Mɔsɛ akakɔkɔmiya anto dia vɔ ndjaɛkɛ le Jehowa, koko vɔ konanga mbohokamɛ. Nɛ dia vɔ wakatshininala lo dionga diawɔ dia mɛnaka akambo la sso dia kɔlɔ, wodja w’otondo wakekekɔ ɛnɔnyi 40 l’oswe wa shɛnga. L’atei w’atɔpi 12 asɔ, paka Jashua la Kalɛba mbakalongola difuto oma lo woho wakawɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ. Aki lo kiɔkɔ ya dikambo sɔ na? Anto wakashisha mbetawɔ, nɛ dia wakayaɛkɛ lo lomba lawɔ hita.—Walelu 14:26-30; Heberu 3:7-12.
Okandokando Waki la Jɔna
Jɔna akasɛnaka l’eleko ka divwa la N.T.D. Bible mɛnyaka dia nde aki omvutshi wa Jehowa wa kɔlamelo otsha le nkumbo dikumi y’Isariyɛlɛ, ondo lo nshi yakolɛka Jerɔbɔama II. Nde akatone ntshɔ la Niniva lɛnɛ akawotome dia tewola anto wa lɛkɔ. Josephe, ombewi w’ɛkɔndɔ mbutaka ɔnɛ: Jɔna “akɛnyi dia akaleke ɔlɔlɔ ndawɔ” ko ntshɔ la Jɔpa. Lɛkɔ nde akatɔsaka wato dia tshɔ otsha la Tarashishi, ondo osomba akɔ mbowelɛ nshi nyɛ ɔnɛ Espagne. (Jona 1:1-3) Jona 4:2 nembetshiyaka bonde kakɛnaka Jɔna ɔkɛndɛ ɔsɔ la sso dia kɔlɔ.
Jɔna akayetawɔka ntsha kɛnɛ kakawotome, koko nde akadunganɛ la kɛlɛ lam’akakadimola Ase Niniva etema. Ɔnkɔnɛ, Jehowa akawosha wetshelo w’ɔlɔlɔ efula wa mbokaka anto kɛtshi, lo nɛngiya ndo ndjaka dimɔkɛ diakakombɛka Jɔna yanyi. (Jona 4:1-8) Kandji kakoke Jɔna lo nyɔi k’osongo ɔsɔ mbotondohomba mboka anto 120000 wa l’osomba wa Niniva wanɛ waki kombeyaka “ntshikitanya lunya lawo la pami la lunya lawo la lomoso.”—Jona 4:11.
Wetshelo akɔna wakokaso mbɔsa oma lo dikambo dia Jɔna sɔ na? Hatohombe mɛna akambo la sso dia kɔlɔ l’olimu w’ekila wakambɛso Nzambi. Naka sho mbewa ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa ndo kiyela la wɛkamu tshɛ, kete tayohomɔ lokolo l’ɔlɔ.—Tukedi 3:5, 6.
Mɛna Akambo la Sso di’Ɔlɔlɔ l’Atei w’Atunyi
Nkumekanga Davidi akate ate: “Tuyatshumuyaki ne dia atshi wa kolo, tukaki wane watutshaka kolo kandjema.” (Osambu 37:1) Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ dako dia lomba efula nɛ dia, ɛlɔ kɛnɛ akambo wa kɔlɔ ndo wa lokeso mbotodingi—Undaki 8:11.
Koko, kânga mbahatakɔmiya anto wa kɔlɔ, sho kokaka mindama la lɔkɔnyɔ esadi eto lam’ɛnaso anto waha l’onongo wahɛnyahɛnyama oma le anto wa kɔlɔ kana lam’ɛngiyamaso shamɛ. Akambo wa ngasɔ mbeyaka ndjotɔkɔmɔla otema kana ndjotokonya lo mɛnaka akambo la sso dia kɔlɔ. Naka tambomɛ mboka ngasɔ, ahombaso sala na? Ntondotondo, hatohombe mbohɛ ɔnɛ le anto wa kɔlɔ vɔ hawɛnyi dia dilanya dimɔtshi kokaka mbakomɛ lushi lɔmɔtshi. Osambu 37:2 toshikikɛka ɔnɛ: “Vo [atshi wa kɔlɔ] wayuhimbwama esadi uku adiyu, wayolengela uku adiyu w’eyuyu.”
Lâdiko dia lâsɔ, sho kokaka tetemala la sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ, mɛnaka akambo la sso di’ɔlɔlɔ, ndo mendɛka le Jehowa. Omembi w’esambu ambota nto ɔnɛ: “Umo uma lu kolo, utshaki ololo. [Jehowa] atulangaka sambu k’ololo. Ndi [“hatɔsɛka ekambi ande wa kɔlamelo,” NW].”—Osambu 37:27, 28.
Ɔnɛ Lɛna Akambo la Sso di’Ɔlɔlɔ Mɛtɛ Kondjaka Ɛlɔlɔ!
Ko kayotota dia nshi yaso yayaye na? Dibuku dia lo Bible dielɛwɔ Enyelo totɛka di’‘akambo waya suke la salema.’ L’atei w’akambo akɔ, ombahemi wa falasa ka beela, kalembetshiya ta, ekɔ lo ‘tanya wɔladi oma la nkɛtɛ.’—Enyelo 1:1; 6:4.
Kanyi yaki l’Ase Angleterre efula ndo yakawɔsaka la sso di’ɔlɔlɔ lam’akalɔmaka Ta dia Ntondo di’Andja w’Otondo ele ɔnɛ, diɔ mbele ta dia woke dia komelo. Lo 1916, oseka lɛɛta ɔmɔtshi la l’Angleterre lakawelɛka David Lloyd George, akɛnaka akambo lo yoho ya mɛtɛ. Nde akate ate: “Ta nɛ ekɔ ta dia kumiya ata oko wayonga ta dikina diayaye.” (Sho mbɛnganyisha alɛta ango.) Nde akate mɛtɛ. Ta dia Hende di’Andja w’Otondo diakafudia paka toho toleki kɔlɔ efula tawaɛnya Satana dia ndeka ndjaka anto. Ɛnɔnyi ndekana 50 l’ɔkɔngɔ, anto hawolongamɛ polo ndo kakie ɔnɛ ata wayoshila.
Lo dibuku diakɔ diamɛ di’Enyelo, sho mbadiaka dikambo dia ɔnɛ lahemi falasa kekina, kele didjidji dia ndjala, elando, ndo nyɔi. (Enyelo 6:5-8) Vɔ wekɔ awui akina wa djembetelo y’etena k’ekomelo.—Mateu 24:3-8.
Onde awui wa l’Enyelo asɔ mbatshutshuya anto dia vɔ mɛna akambo la sso dia kɔlɔ? Kema, nɛ dia ɛnɛlɔ kɛsɔ kɔndɔlaka nto dia “falasa ka wema kene, la one lakakiahemi aki la uta. Wakawusha dembo dia kusu, ku ndi akatshu atalembia, ndu dia tolembia.” (Enyelo 6:2) Lanɛ tekɔ lo mɛna Yeso Kristo oko Nkumekanga ka l’olongo ayanya akambo tshɛ wa kɔlɔ, ahemi lo falasa dia todja wɔladi ndo tɔlɔngɔsɔla andja w’otondo.a
Oko wende Nkumekanga-Kakasɔnama, Yeso Kristo aketsha ambeki ande lam’akinde eke lanɛ la nkɛtɛ dia vɔ nɔmbaka dikambo dia Diolelo sɔ. Ondo ndo wɛ mbakawetsha ‘Disambɛ dia Shɛso,’ kana Dɔmbɛlɔ dia Nkumadiɔndjɔ. Lo disambɛ diakɔ, sho nɔmbaka dia Diolelo diaki Nzambi ndja, dia lolango lande ntshama lanɛ laa nkɛtɛ oko atshamalɔ l’olongo.—Mateu 6:9-13.
Oleki nde nɔngɔsɔla dikongɛ nɛ di’akambo, Jehowa, lo tshimbo ya Mɛsiya Nkumekanga, Kristo Yeso, ayodilanya tshɛ tshɛ. Lo dihole dia diɔ Jehowa ate: “Enda, dimi lutsha tunga ulungu w’uyuyu la kete y’uyuyu, akambu wa ntundu wayuhamamela, hawuyuhwama ntu.” Lo ɛlɔmbwɛlɔ ka lowandji la Diolelo dia l’olongo, nkɛtɛ kayonga edjaselo ka wɔladi efula ndo k’ɔngɛnɔngɛnɔ le anto, lɛnɛ ayongaka lɔsɛnɔ ndo olimu w’ɔngɛnɔngɛnɔ tena tshɛ. Jehowa ate: “Nyongenengene, nyuyali la ongenongeno wa pundju, ne dia kene kayangami ntunga. Elangimi ami wayongenangena ne dia elimu w’anya awo.” (Isaya 65:17-22) Naka wɛ ayohika elongamelo kayɛ ka nshi yayaye lo alaka anɛ wahetaki pa, kete wɛ ayonga l’ɔkɔkɔ w’ɔlɔlɔ wa mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ—ɛlɔ kɛnɛ ndo pondjo pondjo!
[Footnote]
a Dia kondja awui akina wendana la ɛnɛlɔ kɛnɛ, enda lo tshapita 16 ya dibuku La Révélation : le grand dénouement est proche !, dibuku diakatondja Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Caption]
[Footnotes]
[Caption on page 4]
[Caption on page 4]
H. G. Wells