Anto tshɛ wayɔtshɔkwama lo tshimbo y’ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga
“Nyu nyeko wudja wakawasonola, nyeko elombedi wa lu diuhu dia khum’ekanga, la wudja w’ekila, antu wa [Nzambi] ndame.”—1 PET. 2:9.
ONDE WƐ KOKAKA NEMBETSHIYA?
Etena kakɔna kakalake Jehowa dia ntondja ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumenga?
Lo woho akɔna watondja sheke y’oyoyo ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga?
Ɛtshɔkɔ akɔna wayela diolelo di’ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga?
1. Lande na kelamɛ ‘Dambo dia dikɔlɔ dia Nkumadiɔndjɔ’ nto ɔnɛ Eohwelo, ndo naa oyango adiɔ?
LA DIKƆLƆ dia Ngɔndɔ ka Nisana 14, 33 T.D., Yeso Kristo kâmɛ l’apɔstɔlɔ ande 12 wakasale difɛstɔ di’Elekanelo mbala k’ekomelo. L’ɔkɔngɔ wa nde mbitshanya ɔpɔstɔlɔ wa lokeso Judasɛ Isakariyɔtɛ, Yeso akahɔhɔla difɛstɔ diakayelamɛka ɔnɛ ‘Dambo dia dikɔlɔ dia Nkumadiɔndjɔ.’ (1 Kor. 11:20) Lam’ele Yeso akatɛ ambeki ande mbala hiende y’etondo ate “nyutshaki okone, dia nyu mbuhomi,” dambo sɔ mbelamɛka nto ɔnɛ Eohwelo ka nyɔi ka Kristo. (1 Kor. 11:24, 25) Dia nkitanyiya didjango sɔ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo salaka Eohwelo ka nyɔi ka Yeso ɔnɔnyi tshɛ. Lo ndjela alamanaka wa lo Bible, Ngɔndɔ ka Nisana 14 ayɔtɔnɛ la Lushi la nɛi, Ngɔndɔ ka nɛi 5, 2012 l’ɔkɔngɔ wa ɛɔtwɛlɔ ka wonya.
2. Kakɔna kakate Yeso lo kɛnɛ kendana la mapa ndo vinyɔ yakandasha ambeki ande?
2 Ombeki Luka akate lo tshena pe l’avɛsa ahende wayela anɛ kɛnɛ kakasale ndo kakate Yeso lo diaaso ate: “Ndi akose ukama wa ma; lam’akanduki lusaka, ndi akawatula akawasha. Ndi akati ati: Dimba diami ne! diambukimwama dikambu dianyu. Kanyutshaki okone, dia mbuhomi. Ndu l’okongo wa ma dia dikolo, ndi akose dikoho; akati ati: Dikoho ne, dieli sheki y’uyuyu ya lu dikila diami, diambutshulwama dikambu dianyu.” (Luka 22:19, 20) Ngande wakoke apɔstɔlɔ ɛtɛkɛta ɛsɔ?
3. Kakɔna kakalembetshiyaka mapa la vinyɔ le apɔstɔlɔ?
3 Oko wakiwɔ ase Juda, apɔstɔlɔ wakeyaka dimɛna lande na kakalambolaka ɛlɔmbɛdi elambo wa nyama lo tɛmpɛlɔ ka la Jerusalɛma. Vɔ wakalambolaka elambo ɛsɔ dia mbetawɔma le Jehowa ndo dia dimanyiyama pɛkato yawɔ. (Lew. 1:4; 22:17-29) Ɔnkɔnɛ, apɔstɔlɔ waki Yeso wakoke dia etena kakandawatɛ ɔnɛ demba ndo dikila diande ‘diayokimwama lo wahɔ awɔ,’ nde akalangaka mbatɛ dia nde ayokimɔ lɔsɛnɔ lande la kokele oko olambo. Olambo ɔsɔ akaleke elambo tshɛ wa nyama wakawalambolaka la fwa.
4. Kakɔna kakalange Yeso mbuta etena kakandate ate: “Dikoho ne, diele sheki y’uyuyu ya lu dikila diami”?
4 Ko kayotota di’ɛtɛkɛta waki Yeso w’ɔnɛ “dikoho ne, diele sheki y’uyuyu ya lu dikila diami”? Apɔstɔlɔ wakeyaka prɔfɛsiya kendana la sheke y’oyoyo kofundami lo Jeremiya 31:31-33. (Adia.) Ɛtɛkɛta waki Yeso wakɛnyaka dia nde aki suke la mbidja la wɔ sheke y’oyoyo yakahombe ndjɔhɛna sheke y’Ɛlɛmbɛ yakadje Jehowa kâmɛ l’ase Isariyɛlɛ lo tshimbo ya Mɔsɛ. Ngande wɔtɔnɛ toseke tohende tɔsɔ?
5. Sheke y’Ɛlɛmbɛ yakashaka ase Isariyɛlɛ elongamelo kakɔna?
5 Toseke tohende tɔsɔ taki la diɔtɔnganelo dia ma ma lam’asatɔ. Etena kakandadje sheke y’Ɛlɛmbɛ kâmɛ l’ase Isariyɛlɛ, Jehowa akawatɛ ate: “Naka nyayulunga diui diami, ndu nyayulama daka diami, nyu nyayuyala wudja ami l’atei a wedja tshe, ne dia kete tshe yeli yami. Nyu nyayuyala diulelu di’elombedi ndu wudja w’ekila le mi.” (Etum. 19:5, 6) Kakɔna kakalembetshiyaka ɛtɛkɛta ɛsɔ le ase Isariyɛlɛ?
DAKA DIENDANA L’ƐLƆMBƐDI WA LO DIOHO DIA NKUMEKANGA
6. Daka diakɔna diakakotshama l’ekimanyielo ka sheke y’Ɛlɛmbɛ?
6 Ase Isariyɛlɛ wakashihodiaka dimɛna tshɛkɛta “sheki” nɛ dia Jehowa akadje toseke ta ngasɔ la Nɔa ndo la Abarahama wanɛ waki watshɛwɔ. (Etat. 6:18; 9:8-17; 15:18; 17:1-9) Etena kakandadje sheke la Abarahama, Jehowa akôlake ate: “Wedja tshe wa la kete wayotshokwama uma lu dikambu dia tukanula taye.” (Etat. 22:18) Sheke y’Ɛlɛmbɛ yakakimanyiya dia daka sɔ kotshama. Oma l’ekimanyielo kayɔ, ase Isariyɛlɛ wakakoke nkoma ‘wodja wa lânde waki Jehowa’ l’oyango wa ‘nkenga diolelo di’ɛlɔmbɛdi.’
7. Kakɔna kakalembetshiyaka etelo k’ɔnɛ “diulelu di’elombedi”?
7 Kânga mbaki ase Isariyɛlɛ la nkumi ya dikanga ndo l’ɛlɔmbɛdi, paka Mɛlɛkizɛdɛkɛ mbaki onto la ntondo laketawɔma oma le Jehowa dia monga nkumekanga ndo ɔlɔmbɛdi. (Etat. 14:18) Jehowa akasha wodja ɔsɔ diɛsɛ dia vɔ ntondja “diulelu di’elombedi.” L’ɔkɔngɔ diko, efundelo wakasambiyama wakayɛnyaka dia wodja ɔsɔ waki la diɛsɛ dia ntondja ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga ndo nkumi ya dikanga yakahombe ndjokoma ɛlɔmbɛdi.—1 Pet. 2:9.
8. Naa ɔkɔndɛ waki l’ɔlɔmbɛdi wakasɔnama?
8 Nkumekanga aki l’ɔkɛndɛ wa nɔmbɔla. Ko ɔkɛndɛ akɔna waki l’ɔlɔmbɛdi? Heberu 5:1 mbutaka ɔnɛ: “Ne dia olombedi a ladiku tshe lambosonwama uma l’atei w’antu, ambosonwama dikambu dia antu lu akambu wa [Nzambi], dia ndi nkimo eshasha la elambu wa nyimanyia kolo.” Mbokɛmaka lâsɔ di’ɔlɔmbɛdi wakasɔnamaka oma le Jehowa akatshɔka kâmɛ l’onto lakatshe pɛkato laki l’olambo dia tɔlɔmbɛ edimanyielo. Lo wedi okina, ɔlɔmbɛdi aki didjidji dia Jehowa ndo nde aketshaka wodja ɛlɛmbɛ ande. (Lew. 10:8-11; Mal. 2:7) Lo toho tɔsɔ mbakasɔnamaka ɔlɔmbɛdi dia mbokanya anto la Nzambi.
9. a) Paka lo nsala dui diakɔna diakakoke daka dia ntondja “diulelu di’ɛlɔmbɛdi” kotshama le ase Isariyɛlɛ? b) Lande na kakakitsha Jehowa ɛlɔmbɛdi l’Isariyɛlɛ? c) Kakɔna kakakonya ase Isariyɛlɛ diaha ntondja “diulelu di’elombedi”?
9 Sheke y’Ɛlɛmbɛ yakashaka ase Isariyɛlɛ diɛsɛ dia ntondja ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga lo wahɔ wa “wedja tshe.” Koko dia vɔ nkondja ɛtshɔkɔ wa diambo ɛsɔ, wakahombe ‘nkitanyiya Jehowa tshɛ lo tshɛ ndo nama sheke yakawadje la nde.’ Ko onde ase Isariyɛlɛ wakakoke nkitanyiya Jehowa tshɛ lo tshɛ? Eelo, vɔ wakakoke nsala dui sɔ lo yɛdikɔ mɔtshi. Ko onde vɔ wakakoke nsala dui sɔ lo yoho ya kokele? Kema. (Romo 3:19, 20) L’ɔtɛ wa dui sɔ mbakakitsha Jehowa ɛlɔmbɛdi l’Isariyɛlɛ l’oyango wa vɔ kimɔka elambo dikambo dia pɛkato yaki ase Isariyɛlɛ kokokaka mbewɔ. Tolembete di’ɛlɔmbɛdi ɛsɔ komonga nkumi ya dikanga. (Lew. 4:1–6:7) Elambo ɛsɔ wakakimɔmaka ndo dia pɛkato yakasalaka ɛlɔmbɛdi. (Heb. 5:1-3; 8:3) Kânga mbaketawɔka Jehowa elambo ɛsɔ, vɔ kominyaka pɛkato tshɛ ya wanɛ wakalambolaka. Ndo nto, ɛlɔmbɛdi wa lo sheke y’Ɛlɛmbɛ komonga l’akoka wa mbokanya kânga ase Isariyɛlɛ waki l’etema ɛlɔlɔ la Nzambi tshɛ lo tshɛ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akɛnya dui sɔ etena kakandate ate: “Dikila dia waumi a ngombe la dia mbudi hadieyi minyia antu kolo.” (Heb. 10:1-4) Lam’ele vɔ wakɔnyɔla ɛlɛmbɛ, ase Isariyɛlɛ wakadjama mananu. (Ngal. 3:10) Dui sɔ diakâkonya diaha vɔ monga ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga.
10. Oyango akɔna waki la sheke y’Ɛlɛmbɛ?
10 Ko onde daka diaki Jehowa dia ntondja “diulelu di’ɛlɔmbɛdi” diaki anyanya? Ndoko nɛ dia otondonga ase Isariyɛlɛ wakôkitanyiya, tshike wotokondja diɛsɛ sɔ koko aha lo tshimbo ya sheke y’Ɛlɛmbɛ. Lande na kataso ngasɔ? (Adia Ngalatiya 3:19-25.) Nɛ dia wanɛ wakasalaka la wolo dia nɛmiya awui wa lo sheke y’Ɛlɛmbɛ shɔ waki l’oyango wa nama ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ pudipudi. Sheke y’Ɛlɛmbɛ shɔ yakakimanyiya ase Juda dia mbeya ɔnɛ atshi wa pɛkato mbakiwɔ ndo ɔnɛ waki l’ohomba w’olambo okina woleki elambo wakalambolaka ɛlɔmbɛdi wa lâdiko. Sheke y’Ɛlɛmbɛ shɔ yaki nto ombetsha wakakoke mbakonya le Kristo kana Mɛsiya, mbuta ate “Okitami.” Ɔnkɔnɛ etena kakɛnɛ Mɛsiya, nde akahombe ndjodja sheke y’oyoyo yakatatshi Jeremiya lo prɔfɛsiya kande. Wanɛ waketawɔ Kristo wakakome amɔtshi wa l’atei w’anto wakenga sheke y’oyoyo ndo l’ɔkɔngɔ diko ndjokenga “diulelu di’elombedi.” Nyɛsɔ tende lande na kediɔ ngasɔ.
SHEKE Y’OYOYO YAKATONDJA ƐLƆMBƐDI WA LO DIOHO DIA NKUMEKANGA
11. Ngande wakakome Yeso onto la ntondo la lo diolelo di’ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga?
11 Lo 29 T.D., Mɛsiya wakalakema, mbuta ate Yeso y’ose Nazarɛta akɛnama. Lam’akinde l’ɛnɔnyi suke la 30, nde akayakimɔ le Jehowa dia nsala lolango lande ndo nde akɛnya dui sɔ lo nongola batismu ka l’ashi. Jehowa akate lo dikambo diande ɔnɛ “On’ami la ngandji one” ndo nde akôkite nyuma k’ekila. (Mat. 3:13-17; Etsha 10:38) L’ɔkɔngɔ wa Jehowa mbokita nyuma, Yeso akakome Ɔlɔmbɛdi wa lâdiko ndo Nkumekanga ka lo nshi yayaye le anto tshɛ wele la mbetawɔ. (Heb. 1:8, 9; 5:5, 6) Nde akakome onto la ntondo la lo diolelo di’ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga.
12. Akambo akɔna wakasalema l’ekimanyielo k’olambo wa Yeso?
12 Oko ɔlɔmbɛdi wa lâdiko, naa olambo wakakoke Yeso nkimɔ dia minya pɛkato tshɛ ya wanɛ wele la mbetawɔ? Oko wakandadiɛnya etena kakandasalaka Eohwelo ka nyɔi kande, lɔsɛnɔ lande la kokele mbaki olambo wakandakimɔ. (Adia Heberu 9:11, 12.) Ntatɛ lam’akandabatizama lo 29 T.D., ndo l’ɔkɔngɔ wa nde nkoma Ɔlɔmbɛdi wa lâdiko, Yeso akahembama efula ndo akakikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa wolo polo ndo lo nyɔi kande. (Heb. 4:15; 5:7-10) L’ɔkɔngɔ wa nde mbolɔ, Yeso akadɛ otsha l’olongo ndo akatokimɔ nɛmɔ di’olambo ande le Jehowa. (Heb. 9:24) Oma lâsɔ, nde sɛngasɛngaka Jehowa lo wahɔ wa wanɛ tshɛ wele la mbetawɔ l’olambo ande wa tshungo ndo mbakimanyiyaka dia vɔ kambɛ Nzambi dia ndjokondja lɔsɛnɔ la pondjo. (Heb. 7:25) Olambo ande wakakimanyiya nto dia mbidja sheke y’oyoyo l’ambeki ande.—Heb. 8:6; 9:15.
13. Elongamelo kakɔna kaki la wanɛ wakelamɛ dia ndjokenga sheke y’oyoyo?
13 Wanɛ wakelamɛ dia ndjokenga sheke y’oyoyo wakahombe vɔ lawɔ kitama nyuma k’ekila. (2 Kor. 1:21) Ndo ase Juda l’ase Wedja waki la kɔlamelo mbakelamɛ dia ndjokenga sheke shɔ. (Ef. 3:5, 6) Elongamelo kakɔna kaki la wanɛ wakahombe nkenga sheke shɔ? Vɔ wakahombe dimanyiyama pɛkato yawɔ. Jehowa akâlake ate: “Dimi layadimanyia uhedia awo, handjuho kolo kawo ntu.” (Jer. 31:34) Lam’ele pɛkato yawɔ yakadimanyiyama, vɔ wakakome wanɛ wakenga “diulelu di’elombedi.” Petero akafundɛ Akristo w’akitami ate: “Nyu nyeko wudja wakawasonola, nyeko elombedi wa lu diuhu dia khum’ekanga, la wudja w’ekila, antu wa [Nzambi] ndame, dia nyu menya akina ololo wa one lakanyeti uma lu udjima utsha lu yanyi yandi ya mamba.” (1 Pet. 2:9) Ɔsɔ aki ɛtɛkɛta wakatɛ Jehowa ase Isariyɛlɛ etena kakandadje la wɔ sheke y’Ɛlɛmbɛ, koko vɔ mendanaka ndo l’Akristo wakenga sheke y’oyoyo.—Etum. 19:5, 6.
ANTO TSHƐ WAYƆTSHƆKWAMA LO TSHIMBO Y’ƐLƆMBƐDI WA LO DIOHO DIA NKUMEKANGA
14. Lende ayotolɛ ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga?
14 Lende ayotolɛ wanɛ wakenga sheke y’oyoyo? Etena kekewɔ la nkɛtɛ, vɔ wekɔ lo nkamba oko ɛlɔmbɛdi wele enyimpala wa Jehowa lo ‘mɛnya anto ɔlɔlɔ ande’ ndo lo mbasha mbo ya ndɛ ya lo nyuma. (Mat. 24:45; 1 Pet. 2:4, 5) L’ɔkɔngɔ wa nyɔi ndo eolwelo kawɔ, vɔ wayokamba la Yeso oko nkumi ya dikanga ndo ɛlɔmbɛdi l’olongo. (Luka 22:29; 1 Pet. 1:3-5; Eny. 1:6) Dia nshikikɛ dui sɔ, ɔpɔstɔlɔ Joani akɛnyi lo ɛnɛlɔ lofulo la ditongami dia lo nyuma diele suke la kiti ka Diolelo ka Jehowa l’olongo. Lo “usambu w’uyuyu,” vɔ wakembe lo dikambo dia “Ona-Okoko” vɔate: “We akasumbila [Nzambi] antu la dikila diaye: W’uma lu wauhu tshe ndu w’eteketa tshe, ndu w’uma lu wehu tshe, la waulelu tshe. We akawaete uku diulelu la elombedi le [Nzambi k]asu; vo wayulela la kete.” (Eny. 5:8-10) Lo ɛnɛlɔ kekina, Joani akate dia wanɛ wayolɛ asɔ ate: “Vo wayuyala elombedi wa [Nzambi] la wa Kristu; vo wayulela kame la ndi deku kinunu.” (Eny. 20:6) Vɔ wayolɛ kâmɛ la Kristo oko ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga lo wahɔ w’anto tshɛ.
15, 16. Ɛtshɔkɔ akɔna wayela diolelo di’ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga anto tshɛ?
15 Ɛlɔlɔ akɔna wayela anto 144 000 la nkɛtɛ? Enyelo tshapita 21 mbutaka dia vɔ mbidjasɛ l’osomba wa lolongo, mbuta ate Jerusalɛma y’oyoyo yelamɛ “waadaaki Ɔnɔɔkɔkɔ.” (Eny. 21:9, Dyookaneelo dy’Oyooyo) Divɛsa 2 polo 4 mbutaka ɔnɛ: “Dimi lakenyi usumba w’ekila Jerusalema y’uyuyu, wayahulo uma l’ulungu uma le [Nzambi], wolongoswami uku utshukami wuyalongosodi dia tsho le umendi. Ku lakuki diui dia wulu uma lu kiti ka diulelu diata ati: Enda, edjaselu ka [Nzambi] keko l’atei w’antu! Ndi ayudjase la wo, ku vo wayuyala antu andi. [Nzambi] ndame ayuyala la wo, ndu ayuyala [Nzambi k]awo. Ndi ayukitula asoi tshe lu ashu awo; nyoi hayuyala ntu, delu hadiuyuyala ntu, kuyanga ndjawi, kuyanga kandji. Akambu wa ntundu wambushila.” Ɔsɔ mɛtɛ ayonga ɛtshɔkɔ wa diambo efula. Anto efula wayosalangana lam’ayomɔ nyɔi nɛ dia tɔ kele lo kiɔkɔ y’alelo, y’etanda ndo y’awui akina washa pâ l’asolo. Dui sɔ diayokimanyiya nto di’anto nkoma kokele ndo monga la wɔladi lam’asawɔ la Nzambi.
16 Dia mɛnya efula k’ɛtshɔkɔ wayela ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga, Enyelo 22:1, 2 mbutaka ɔnɛ: “Ndi akamenya ndjali k’ashi a lumu, a wema pesopeso uku talatala, watumba uma la tshina dia kiti ka diulelu ka [Nzambi] la ka Ona-Okoko, l’atei [wa Jerusalɛma y’oyoyo]. La wedi a ndjali kaki utamba a lumu, wakatokaka wehu dikumi la ehendi w’elua. Vo wakatokaka elua ngondo la ngondo: akatshi w’utamba waki dia nkonoya wedja.” Etena kayokotshama awui wa didjidji tɔsɔ, “wedja” ndo anto wa l’andja w’otondo wayɔkɔnɔ oma lo eongelo kele kema kokele kakawahowɔ oma le Adama. Lo mɛtɛ, ‘akambo wa ntondo tshɛ wayoshila.’
ETENA KAYOSHIDIYA ƐLƆMBƐDI WA LO DIOHO DIA NKUMEKANGA OLIMU AWƆ
17. Kakɔna kayotosalɛ ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga?
17 L’ekomelo k’ɛnɔnyi 1 000 w’olimu awɔ, ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga wayokonya anto tshɛ kokele. Oko Ɔlɔmbɛdi wa lâdiko ndo nkumekanga, Kristo ayosha Jehowa anto tshɛ l’ɔkɔngɔ wa mbakonya kokele. (Adia 1 Koreto 15:22-26.) Ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga wayokotsha mɛtɛ ɔkɛndɛ awɔ tshɛ lo tshɛ.
18. Ngande wayokamba Jehowa l’ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga l’ɔkɔngɔ wa vɔ nshidiya olimu awɔ?
18 Kakɔna kayosala Jehowa la wanɛ wayotolɛ kâmɛ la Kristo l’ekomelo k’ɛnɔnyi 1 000? Enyelo 22:5 mbutaka ɔnɛ “vo wayulela pundju pundju.” Vɔ wayolɛ lâdiko dia waa na? Bible hate ndoko dikambo. Koko yoho ya lɔsɛnɔ layonga lawɔ ndo olimu wayowokamba dia nkonya anto tshɛ kokele ayowakimanyiya dia vɔ ntetemala monga l’ahole wa lâdiko lo sangwelo diaki Jehowa dia pondjo.
19. Kakɔna kayotohɔ etena kayotosala Eohwelo ka nyɔi ka Yeso?
19 Etena kayotosangana dia nsala Eohwelo ka nyɔi ka Yeso Lushi la nɛi, Ngɔndɔ ka nɛi 5, 2012, katolame wetshelo wambotɔsɛdingola lo sawo nɛ lo yimba. Atshikadi w’Akristo w’akitami weke la nkɛtɛ wayɔlɛ mapa waha la wodoya ndo wayɔnɔ vinyɔ ya beela dia mɛnya ɔnɛ vɔ wekɔ l’atei wa wanɛ wakenga sheke y’oyoyo. Olambo wa tshungo wa Kristo ayowaohola diɛsɛ ndo ɔkɛndɛ wele la wɔ lo sangwelo diaki Nzambi dia pondjo. Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ tɔtɔke sho tshɛ lo Eohwelo ka nyɔi ka Yeso dia sho mɛnya Jehowa Nzambi lowando lele la so lo yɛdikɔ yakandɔshi yendana l’ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga yayokondja anto tshɛ wahɔ oma lɔkɔ.
[Osato wa lo lɛkɛ 29]
Anto tshɛ wayɔtshɔkwama oma le ɛlɔmbɛdi wa lo dioho dia nkumekanga