Ɛngɔ ka nɛmɔ kakashɛma l’edja k’ɛnɔnyi nkama

ƐNGƆ ka nɛmɔ kɛsɔ kakashɔma l’ekomelo ka Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1922, etena kakasale yɔnɛ Ivané Javakhishvili nomb’ewo kɛmɔtshi ka lo wodja wa Géorgie eyangelo dia mbeya woho wakatɔngɔ alfabɛtɛ wa l’ɔtɛkɛta wa géorgien. Nde akashola kɔpi kɛmɔtshi ka Talmud de Jérusalem. L’ɔkɔngɔ wa nde kisɛdingola dimɛna, nde akɛnyi dia l’ɛse k’efundelo wa lo Hɛbɛru aki efundelo ɛmɔtshi wa l’ɔtɛkɛta wa géorgien wakadimɔma yema.a

Efundelo “wakashɛma” lo Talmud ɛsɔ waki kɔpi kɛmɔtshi k’etenyi ka dibuku dia lo Bible dia Jeremiya k’oma ko ntambe ka tanu T.D. La ntondo ka woshwelo ɔsɔ, wakashola efundelo ɛmɔtshi wamboleka mbiviya wa Bible ka l’ɔtɛkɛta wa géorgien wakafundama oma ko ntambe ka divwa T.D. Kombeta edja, tenyi di’abuku akina wa lo Bible w’oma lo ntambe ka tanu T.D., diakashɔma. Ohokanyiya yema dikambo dia woshwelo w’awui wa lo Bible wakashɔma ɛnɔnyi nkama ngana tsho l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Yeso la apɔstɔlɔ ande?

Onto akɔna lakakadimola Bible kɛsɔ? Onde ɔsɔ aki olimu w’onto ɔtɔi, ko kana olimu w’olui w’anto wakayakimɔ la lolango? Ndooko ɔkɔndɔ w’awui wakete wakoka mbisha okadimwelo wa shikaa lo dimbola sɔ. Koko oyadi onto akɔna lakadimola, kɛnɛ kele mɛtɛ ele Bible kana tenyi diatɔ dimɔtshi diakakadimɔma l’ɔtɛkɛta wa géorgien l’etatelo ka ntambe ka nɛi ndo Ɔtɛkɛta wa Nzambi wakatanema ndo wakeyama le ase Géorgie l’ɔtɛkɛta awɔ wa lootɔ oma k’etena kɛsɔ.

Ɔkɔndɔ ɔmɔtshi wɛnya di’ase Géorgie wakeyaka Afundelo tanemaka lo dibuku dimɔtshi (The Martyrdom of St. Shushanik the Queen) diakafundama oya l’ekomelo ka ntambe ka tanu. Lo nkɔndɔla ɔkɔndɔ ɔmɔtshi wa kandji wendana la nkumekanga ka womoto kɛsɔ, ofundji adiɔ akɔshi awui amɔtshi oma l’avɛsa wa lo dibuku di’Esambu, oma l’Evanjiliɔ ndo oma lo tenyi dikina dia Bible. Nde akakɔndɔla nto dia l’oyango wa tutsha kɛlɛ k’ɛnɔmbɔdi wa wolo w’ase Pɛrɛsiya, omi aki Shushanik lakawelɛka Varsken laki nguvɛrnɛrɛ ka lo diolelo dia Karlti, akatone “Lokristo,” ko mbɔtɔ l’ɔtɛmwɛlɔ w’ase Pɛrɛsiya welɛwɔ zoroastrisme ndo nde akalɔmbɛ dia ndo wadɛnde nsala woho akɔ waamɛ. Lo ndjela dibuku sɔ, wadɛnde akatone manguna mbetawɔ kande ndo akakondja ekeketshelo oma l’Afundelo lo nshi y’ekomelo ka lɔsɛnɔ lande.

Ntatɛ oma lo ntambe ka tanu, okadimwelo ndo osangwelo wa Bible ka l’ɔtɛkɛta wa géorgien wakatetemala. Efundelo efula wa Bible wa l’anya wa l’ɔtɛkɛta wa géorgien mɛnyaka olimu wa wolo wakakambe asangodi ndo akadimudi. Tɔsɛdingole akambo ahende wendana l’ɔkɔndɔ ɔsɔ, mbuta ate okadimwelo ndo otondjelo wa Bible.

DIKADIMWELO EFULA DIA BIBLE DIAKATONDJAMA L’ƆKƆNGƆ WA NTAMBE KA 11

“Dimi Giorgi, ondjashi Nzambi wele l’okitshakitsha, lakakadimola dibuku di’Esambu oma lo Grɛkɛ k’oyoyo otsha l’ɔtɛkɛta wa géorgien la etete ndo la ohetoheto tshɛ.” Kɛsɔ mbakate ondjashi Nzambi w’ose Géorgie lakawelɛka yɔnɛ Giorgi Mtatsmindeli lo ntambe ka 11. Ko lande na kele aki ohomba dia nkadimola Bible, etena kele ekadimwelo ka Bible ka l’ɔtɛkɛta wa géorgien kambotashilaka monga l’edja ka ntambe efula?

Oya lo ntambe ka 11, efundelo engana eto wa ntondo wa l’anya wa lo géorgien mbaki l’anya w’anto. Abuku amɔtshi wakashishɔ tshɛ. Ndo nto, lam’ele ɔtɛkɛta akatatshikitanaka, akayongaka yema wolo le ambadi dia vɔ mbadia dimɛna ndo mboka kɛnɛ kaki lo kɔpi ya ntondo shɔ. Kaanga mbele akadimudi amɔtshi wakasale la wolo dia nyomɔlɔngɔsɔla Bible l’ɔtɛkɛta wa géorgien, yɔnɛ Giorgi akasha ekimanyielo koleki. Nde akɛdikaka Bible ka l’ɔtɛkɛta wa géorgien la efundelo wa l’anya wa lo Grɛkɛ, ko nde takadimolaka tenyi diakashishɔ kana abuku w’etondo wakashishɔ. La yanyi, nde akakambaka olimu ande w’ɔnɔmbɔdi wa l’ɔtɛmwɛlɔ, koko l’otsho mbakandakadimolaka Bible.

Ɔngɛnyi ɔmɔtshi waki Giorgi wakawelɛka Ephrem Mtsire akayɔtɔla olimu waki Giorgi otsha la ntondo. Nde akayotondjaka dibuku dimɔtshi diakakokaka mbisha akadimudi ɛlɔmbwɛlɔ. Diɔ diaki l’atɔndɔ wendana la okadimwelo, ɛnyɛlɔ lo mɛnya ohomba wa nkadimola oma l’ɔtɛkɛta wa ntondo wakafundama Bible etena tshɛ kakakokaka dui sɔ salema ndo ndjela nna lo nna ɔtɛkɛta akɔ, lo nkamba la ɛtɛkɛta wa wɔdu wakamba la anto. Nde akatondja nto tshelo ya tadjaka tɔɔtɔ l’atei w’edingɔ ko nembetshiya l’ɛse ka dikatshi ndo tshelo ya tadjaka waa rɛferansɛ etena kakandatakadimolaka Bible l’ɔtɛkɛta wa géorgien. Nde mbakɔtshiya nto mbekelo ka nkamba la nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi ndo rɛferansɛ wa l’ohembo lo dikadimwelo dia l’ɔtɛkɛta wa géorgien. Ephrem akashidiya ekadimwelo k’oyoyo k’abuku amɔtshi wa lo Bible. Olimu waki Giorgi nde l’osekande Ephrem akakonya di’olimu w’okadimwelo mpama lo yɛdikɔ y’efula lo wodja wa Géorgie.

Lo ntambe yakayele, otondjelo w’abuku wakafulanɛ lo wodja wa Géorgie. Kalasa y’adidi yaki paka l’osomba wa Gelati ndo wa Ikalto. Anyangiyangi efula fɔnyaka dia Bible kelɛwɔ Gelati Bible kakombama lo Tshunda dia la Géorgie diendana la wombelo w’efundelo wa l’anya, ekɔ ekadimwelo ka Bible k’oyoyo kakasalema oma le nomb’ewo mɔtshi ya la Gelati kana ya la Ikalto.

Shɛngiya yakɔna yaki la ekadimwelo ka Bible kɛsɔ le ase Géorgie? Lo ntambe ka 12, pɔɛtɛ kɛɔmɔtshi k’ose Géorgie kakawelɛka Shota Rustaveli akafunde dibuku diande Vepkhis-tqaosani diakalembetshiyaka (Ɛnamelo k’ombahemi wa mfalo), dibuku sɔ diaki la lokumu efula l’edja ka ntambe efula ndo diɔ diakelɛmɛka ɔnɛ Bible ka hende k’ase Géorgie. Nomb’ewɔ kɛmɔtshi ka nshi nyɛ kelɛwɔ Korneli Kekelidze mbutaka dia, oyadi pɔɛtɛ kɛsɔ akɔshi awui wa lo Bible ko mbidja lo okanda ande kana bu, “tokanyi tande efula mbɔtɔnɛ la ta l’avɛsa efula wa lo Bible.” Kaanga mbele pɔɛmɛ kande tɛkɛtaka efula di’awui wa longandji, tɔ tɛkɛtaka nto mbala efula dia lɔngɛnyi l’oshika, lokaho, dilɛmiyɛlɔ dia wamato ndo dia ngandji ka mɛtɛ otsha le angɛndangɛnda. Atɔndɔ asɔ ndo akina wa lo Bible wakonge la shɛngiya ya wolo le ase Géorgie lo nɔnga la nɔnga ndo vɔ tetemalaka mbɔsama oko atɔndɔ w’eshika wendana la lɔkɛwɔ.

OTONDJELO WA BIBLE—AYA DIKAMBO DI’ASEKA OWANDJI

Otsha l’ekomelo ka ntambe ka 17, nkumbo k’owandji ka lo wodja wa Géorgie wakasale la wolo dia ntondja Bible. Dia nkotsha oyango ɔsɔ, nkumekanga Vakhtang VI akasale mashinyi watondja ekanda la Tbilisi, kapitalɛ ka Géorgie. Koko laasɔ ko ekadimwelo ka Bible katashile dia tɔ tondjama. Lo yoho mɔtshi, Bible kakayoshɛma nto l’ɔtɛkɛta wa georgien. L’etena kɛsɔ, anto waki paka la tenyi dimɔtshi to di’efundelo wa l’anya ndo l’efundelo wa l’anya ɛsɔ wakakambe la tɔtɛkɛta tambeta loowe. Ɔnkɔnɛ, wakayoshaka Sulkhan-Saba Orbeliani laki manyi l’akambo w’ɔtɛkɛta ɔkɛndɛ wa nde nyomɔlɔngɔsɔla efundelo ɛsɔ.

Orbeliani akakambe olimu ɔsɔ l’otema ɔtɔi. Oko wakandeyaka ɛtɛkɛta efula, mbidja ndo Grɛkɛ la latin, nde aki l’akoka wa mboka sso l’ekanda tshɛ wambotombaka ndo l’efundelo wa l’anya wa l’ɔtɛkɛta wa géorgien wakatanemaka nshi shɔ. Koko ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’ase Orthodoxe wa la Géorgie kɔngɛnangɛna dikambo sɔ. Vɔ wakofunde ɔnɛ nde amondjɛ ɔtɛmwɛlɔ ndo wakakolonganya akambo dia mbetawoya nkumekanga dia mboshimba dia diaha nde ntentemala l’olimu wa nkadimola Bible. Ekanda ɛmɔtshi wakatondjama lo wodja wa Géorgie mɛnyaka dia lo losanganya lɔmɔtshi l’ɔtɛmwɛlɔ, ewandji w’ɔtɛmwɛlɔ wakatshutshuya Orbeliani dia ntshumba Bible kakandɛnyi paa la nkadimola l’edja k’ɛnɔnyi efula.

Dui dikina di’ohomba ele, kɔpi kɛmɔtshi k’efundelo wa l’anya wa Mtskheta (Mcxeta) kakelamɛka nto ɔnɛ Bible ka Saba, kele polo ndo nshi nyɛ la Géorgie, kekɔ la kɔmatɛrɛ mɔtshi yakafunde Orbeliani. Koko, anto efula hawetawɔ dia ekadimwelo ka Bible kɛsɔ kakalɔshama efula oma le ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ. Paka apandisɛ oto mbatawɔ dia nde mbakafunde.

Koko oyadi ɛlɔshamelo ɛsɔ tshɛ, otondjelo wa Bible waki paka dui dioleki ohomba le anto amɔtshi wa lo nkumbo k’owandji la Géorgie. Lam’asa ɔnɔnyi 1705 ndo 1711, tenyi dimɔtshi dia Bible diakatondjama. L’ekimanyielo ka welo wakadje ana ahende w’owandji wa la Géorgie wakawelɛka Bakari ndo Vakhushti, Bible k’otondo kakayoshilaka fundama ndo tondjama lo 1743. Mbokɛmaka dia tɔ hayokoka mbishɛma nto.