Anto asato wakayange akambo wa mɛtɛ lo ntambe ka 16​—Kakɔna kakawashola?

“MƐTƐ kɛdikɛdi na?” Pɔnsɔ Pilato nguvɛrnɛrɛ k’ose Rɔmɔ ka la Judeya akoke Yeso dimbola sɔ lo ntambe ka ntondo etena kakandoolomboshaka. (Joani 18:38) Lo mɛtɛ, Pilato konyangaka akambo wa mɛtɛ. Weho akɔ tshɛ, dimbola diande mɛnyaka dia nde akadjaka taamu kana aki la lonyu. Mɛnamaka dia le Pilato, akambo wa mɛtɛ nemanɛka la kɛnɛ kasɔna onto ndaamɛ kana kakandetshama dia mbetawɔ, nɛ dia ndooko yoho mɔtshi ya nshikikɛ kɛnɛ kelɛwɔ mɛtɛ. Kanyi shɔ mbele l’anto efula ɛlɔ kɛnɛ.

Anto wakasɛnaka lo ntambe ka 16 lo Erɔpɛ, wakatshɔka l’ɔtɛmwɛlɔ waki l’okakatanu wa mbeya kɛnɛ kakawahombe mbɔsa oko akambo wa mɛtɛ. Lam’ele vɔ wakodiama lo dihole diakahombaka anto tshɛ ndjela lowandji la papa l’Ɔrɔma ndo wetshelo ekina wa l’ɛtɛmwɛlɔ, vɔ wakayonga l’okakatanu wa mbetawɔ wetshelo wakayokokanɛ l’Erɔpɛ l’etena kɛsɔ oma le anangi w’etshikitanu. Kakɔna kakawahombe mbetawɔ? Ngande wakawakoke nshikikɛ kɛnɛ kele mɛtɛ?

L’etena kɛsɔ, l’atei w’anto akina efula mbaki ndo apami asato wakayashikikɛ dia nyanga akambo wa mɛtɛ.a Ngande wakawakoke ntshikitanya akambo wa mɛtɛ la wa kashi? Ndo kakɔna kakawashola? Ɛsɔ tende dui sɔ.

“BIBLE . . . KONGAKE TENA TSHƐ LO DIHOLE DIA NTONDO”

Wolfgang Capito aki ɔlɔngɔlɔngɔ wakayashaka efula l’awui w’ɔtɛmwɛlɔ. Oko wakinde ombeki wa lo kalasa yatombawɔ adɔkɔtɛlɛ, avɔka, ndo ka teoloji, Capito akayokoma osasɛrdɔsɛ lo 1512 ndo akayokoma okimanyedi waki evɛkɛ wa la Mayence.

L’etatelo, Capito kombetawɔ wetshelo wa anangi w’etshikitanu wakasambishaka losango lakatshikitana la wetshelo w’aseka Mupɛ. Koko yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ, Capito akayotatɛ mbasukɛ. Kakɔna kakandasale? James M. Kittelson lele ombewi w’ɛkɔndɔ akate lo dikambo dia Capito ɔnɛ, etena kakinde la ntondo ka wetshelo wotshikitanyi nde akashihodia dia “yoho yoleki dimɛna ya mbeya kana vɔ wekɔ lo mbetsha mɛtɛ ele nkamba la Bible, nɛ dia tɔ keto mbata mɛtɛ.” Diakɔ diele, Capito akayota dia wetshelo w’ɔnɛ mapa ndo vinyɔ yakamba la aseka Mupɛ etena kafukawɔ misa kadimɔka demba ndo dikila diaki Yeso lo yoho ya dihindo ndo wetshelo w’ɔnɛ asanto pombaka tɛmɔma hatombi oma l’Afundelo. (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Nshikikɛ kana akambo akɔ waki mɛtɛ.”) Lo 1523, Capito akatshike dihole diande dia evɛkɛ ndo akatshu l’osomba wa Strasbourg wakalekaka ɔtɛmwɛlɔ wa anangi w’etshikitanu salema l’etena kɛsɔ.

Etena kakinde la Strasbourg, laakande mbakasanganaka anangi w’etshikitanu ndo aha la taamu, vɔ wakakɛtshanyaka awui efula wendana l’ɔtɛmwɛlɔ ndo wetshelo wa lo Bible. Kaanga mbakatetemala anangi w’etshikitanu amɔtshi nsukɛ wetshelo wa Losato l’osanto, dibuku Otshikitanu w’efula (lo Angɛlɛ) mbutaka ɔnɛ: “Capito kɔtɛkɛta dia wetshelo wa Losato l’osanto l’efundelo ande.” Lande na? Nde akambiyama lo menda yoho yakakambe Michel Servet ose Ɛspanyɛ lakasale teoloji la avɛsa wa lo Bible dia manya wetshelo wa Losato l’osanto.b

Oko wakandeyaka dia ntona wetshelo wa Losato l’osanto ayonga l’etombelo wa kɔlɔ, Capito aki la yewo dia mbewoya anto kanyi yande. Koko lo efundelo ande, nde akɛnya dia nde akavɔka wetshelo wa Losato l’osanto tshɔdia kaanga la ntondo ka nde mpomana la Servetus. Abe ɔmɔtshi w’aseka Mupɛ akayofundaka l’ɔkɔngɔ ɔnɛ Capito nde la asekande “wakakɛtshanya lo woshɛshɛ lo kɛnɛ kendana la awui wehekesa wa l’ɔtɛmwɛlɔ [ndo] wakatone wetshelo wa Losato l’osanto loleki ekila.” Ntambe ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, Capito akayadema l’ɔnɔngɔ w’afundji wa ntondo wa lokumu wakalɔshana la wetshelo wa Losato l’osanto.

Capito aketawɔ dia Bible mbele kiɔkɔ y’akambo wa mɛtɛ. Nde akate ate: “Bible ndo ɔlɛmbɛ wa Kristo wongake tena tshɛ lo dihole dia ntondo.” Lo ndjela Kittelson lele dɔkɔtɛlɛ lo filozofi, Capito “akataka mbala efula ɔnɛ wetshelo w’ase teologi wambokita ntatala l’ɔtɛ wahayokamba ase ɛtɛmwɛlɔ l’Afundelo dimɛna.”

Nsaki k’efula kɛsɔ ka mbeka akambo wa mɛtɛ w’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi mbakawosambiyɛ Martin Cellarius (lakelamɛka nto Martin Borrhaus), ɔlɔngɔlɔngɔ wakadjasɛka lakande lo 1526.

“EWO K’OSHIKA KA NZAMBI KA MƐTƐ”

Cellarius akotɔ lo 1499, nde aki ombeki w’etete wa teoloji ndo filozofi. Nde akayetawɔ olimu wa mbetsha la Wittenberg, l’Allemagne. Lam’ele Wittenberg aki dihole diakatatɛ etshikitanu wendana l’ɔtɛmwɛlɔ salema, kombet’edja Cellarius akayokana dimɛna la Martin Luther ndo l’anto akina wakalangaka dia wetshelo ɛmɔtshi wa l’ɔtɛmwɛlɔ tshikitanyema. Ngande wakakoke Cellarius ntshikitanya wetshelo w’anto la wetshelo wa mɛtɛ w’oma l’Afundelo?

Lo ndjela dibuku Tshikitanya wetshelo (lo Angɛlɛ), Cellarius aketawɔ ɔnɛ eokelo ka mɛtɛ ndjaka “oma lo wadielo w’etete w’Afundelo, oma lo wɛdikelo w’Afundelo mbala la mbala ndo oma lo alɔmbɛlɔ kaamɛ la ndjatshumoya.” Kakɔna kakashola Cellarius lo ɔsɛdingwelo ande wa Bible?

Lo Ngɔndɔ k’esambele 1527, Cellarius akatondja kɛnɛ kakandashola lo dibuku diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ Lo elimu wa Nzambi (lo Angɛlɛ). Nde akafunde dia wetshelo wa sakramɛtɔ, ɛnyɛlɔ wetshelo w’ɔnɛ mapa ndo vinyɔ kadimɔka demba ndo dikila dia Yeso lo yoho ya dihindo, wekɔ tsho awui wa didjidji. Lo ndjela prɔfɛsɛrɛ Robin Barnes, dibuku dia Cellarius “diakasha elembetshielo wɛnya woho wayokotshama prɔfɛsiya ya l’Afundelo yatɛkɛta di’etena kayonga mpokoso la asui l’andja w’otondo ndo oma laasɔ woho wayɔlɔngɔsɔma akambo dimɛna.”​—2 Petero 3:10-13.

Elembetshiyielo wa tomondo wa laande wakasha Cellarius wendana la Yeso Kristo wekɔ ohomba efula. Kaanga mbakinde komanya wetshelo wa Losato l’osanto mbala kakɔ ɔtɔi, Cellarius akatshikitanyaka “Shɛso ka l’olongo” la “Ɔnande Yeso Kristo” ndo akafunde dia Yeso ekɔ ɔmɔtshi l’atei wa tozambizambi ndo ana efula waki Nzambi Kanga-Wolo-Tshɛ.​—Joani 10:34, 35.

Lo dibuku diande dimɔtshi (Antitrinitarian Biography 1850), Robert Wallace akɛnya dia lo efundelo ande, Cellarius kɔtɛkɛta dia wetshelo wa Losato l’osanto oko wakawetshamaka lo ntambe ka 16.c Diakɔ diele, waa nomb’ewo efula wakayota ɔnɛ weho akɔ tshɛ Cellarius akatone wetshelo wa Losato l’osanto. Nde akayɔsama oko ehomɔ kɛmɔtshi kakakambe la Nzambi dia “nkimanyiya anto dia vɔ nkondja ewo kendana la Nzambi ka mɛtɛ ndo Kristo.”

ELONGAMELO KA NKALOYA WETSHELO WA MƐTƐ

Oya lo 1527, Johannes Campanus ose teologi lakɔsamaka oko nomb’ewo kakaleke diewo lo nshi shɔ akatodjasɛ la Wittenberg. Kaanga mbakinde lo dihole diakalekaka salema ɔtɛmwɛlɔ w’anangi w’etshikitanu, Campanus kɔngɛnangɛna wetshelo waki Martin Luther. Lande na?

Campanus akatone wetshelo w’ɔnɛ mapa ndo vinyɔ kadimɔka demba ndo dikila diaki Yeso lo yoho ya dihindo ndo wetshelo w’ɔnɛ mapa ndo vinyɔ wekɔ kaamɛ la demba ndo dikila dia Yeso.d Lo ndjela ofundji André Séguenny, Campanus akate ɔnɛ “mapa tshikalaka nshi tshɛ paka mapa, koko lo sakramɛtɔ vɔ koka monga didjidji dia demba dia Kristo.” Lo losanganya lɔmɔtshi lakasalema lo 1529, la Marburg dia nkɛtshanya awui asɔ, Campanus komonga la lotshungɔ la mbatɛ kɛnɛ kakandeke oma l’Afundelo. L’ɔkɔngɔ wa laasɔ, asekande anangi w’etshikitanu wa la Wittenberg wakatatɛ mbewewɔ.

Kɛnɛ kakaleke nyangiya anangi w’etshikitanu ele dietawɔ diaki Campanus diendana la Papa, Ɔna ndo nyuma k’ekila. Lo dibuku Nkaloya diakandatondja lo 1532 (lo Angɛlɛ), Campanus akate ɔnɛ Yeso nde la She wekɔ anto ahende wotshikitanyi. Nde akalembetshiya ɔnɛ: Papa nde la Ɔna “wekɔ ɔtɔi” oko watodiotamaka ɔnɛ wadi la omi wekɔ “demba ɔtɔi,” mbuta ate wekɔ kaamɛ koko wekɔ paka anto ahende. (Joani 10:30; Mateo 19:5) Campanus akɛnya dia Afundelo kambaka la ɛnyɛlɔ kɛsɔ dia mɛnya ɔnɛ Papa ekɔ la lowandji laadiko di’Ɔna etena katawɔ ɔnɛ: “Owandji wa pami tshɛ ele Kristo, ndo owandji wa womoto ele pami, ndo owandji wa Kristo ele Nzambi.”​—1 Kɔrɛtɔ 11:3.

Ko kayotota lo dikambo dia nyuma k’ekila? Ndo lo dikambo sɔ nto Campanus akakambe la Bible ko akafunde ɔnɛ: “Ndooko divɛsa dia l’Afundelo diasukɛ wetshelo w’ɔnɛ nyuma k’Ekila ekɔ onto la sato . . . Nyuma kaki Nzambi mbɔsamaka oko wolo ande lo yoho nyɛ yele Nde nɔngɔsɔlaka ndo salaka akambo paka lo tshimbo ya wolo akɔ.”​—Etatelu 1:2.

Luther akelɛ Campanus ɔtɛnganyi ndo otunyi wa Ɔna Nzambi. Onangi w’etshikitanu okina akayotatɛ nyanga Campanus dia mbodiaka. Koko Campanus kɔkɔmɔ. Lo ndjela dibuku Etshikitanu w’efula (lo Angɛlɛ), “Campanus akashihodia ɔnɛ lam’ele anto hawoyoyela wetshelo w’apɔstɔlɔ ndo awui wa lo Bible wɛnya woho wele Nzambi ndo ɛkɔndɔ w’anto mbele lo kiɔkɔ y’ɔkwɛlɔ w’ɛtɛmwɛlɔ.”

Campanus komonga la kanyi ya nkenga olui ɔmɔtshi w’ɔtɛmwɛlɔ. Nde akate dia nde akadjaka welo, kaanga mbakawɔtɔ l’ashi dia nkimanyiya “tolui t’ɛtɛmwɛlɔ ndo anto akina” dia mbeya akambo wa mɛtɛ. Diakɔ diakandalongamɛka ɔnɛ aseka Mupɛ wayokaloya wetshelo wa mɛtɛ w’Akristo. Koko l’ekomelo, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’aseka Mupɛ wakandamisha Campanus ndo ondo nde aketsha ɛnɔnyi 20 lo lokanu. Ambewi w’ɛkɔndɔ mbutaka ɔnɛ nde akavu oya lo 1575.

“NYƆSƐDINGOLE AKAMBO TSHƐ”

Wekelo w’etete wa Bible akakimanyiya Capito, Cellarius, Campanus ndo anto akina dia ntshikitanya akambo wa mɛtɛ la wa kashi. Kaanga mbele aha akambo tshɛ wakate anyangi w’akambo wa mɛtɛ asɔ mbɔtɔnɛ tshɛ lo tshɛ la kɛnɛ kata Bible, anto asɔ wakasale eyangelo l’Afundelo l’okitshakitsha tshɛ ndo wakɔshi akambo wa mɛtɛ wakawashola la nɛmɔ.

Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakeketsha asekande Akristo ɔnɛ: “Nyɔsɛdingole akambo tshɛ, nyokukute kɛnɛ kele ɔlɔlɔ.” (1 Tɛsalɔnika 5:21) Dia kokimanyiya lo welo wadjayɛ dia nyanga akambo wa mɛtɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa wakatondja dibuku diele l’ɔtɛ a dui wɔtɔnɛ la dui sɔ wata ɔnɛ Bible etshatɔ mɛtɛ?