Onde onto nsɛnaka l’ɔkɔngɔ a nyɔi?
“Dikongelo diekɔ kânga le osongo. Naka wambɔ̂kɔta, vɔ wayɔmɔnga nto . . . Naka kanga wolo ambovɔ onde nde koka sɛna nto?”—MƆSƐ, OMVUTSHI ƆMƆTSHI W’EDJEDJA.
1-3. Ngande watoyangaka anto efula esambelo etena kashishawɔ onto awɔ la ngandji?
L’OTANDA ɔmɔtshi l’Osomba wa New York, asek’odo l’angɛnyi ande vɔ tshɛ ki wekɔ lo tshimba dibaya di’odo diaki hwe. Wekɔ lo menda odo w’ɔlɔngɔlɔngɔ ɔmɔtshi w’ɛnɔnyi 17 tɛɛ. Asekande wa la kalasa hawoyoweya. Divo diande diambokɔkɔ tshɛ l’ekanga wa chimiothérapie wakawosakɛka; hemɔ ka kasɛrɛ ambowɔndja to. Ɔnɛ mɛtɛ ɔngɛnyi awɔ? Atete kânga ngɔndɔ ngana, nde aki la tokanyi efula, oka wembola woho w’anyanya, lokalo hakoke—nde aki la lɔsɛnɔ mɛtɛ! Nyango lambɔkɔmɔ otema tshɛ la lɔkɔnyɔ ekɔ lo sambema yema la dikongelo di’ɔnɛ: ɔnande akasɛnɛ lo yoho mɔtshi. Wonya tshɛ nde hahekɔ mbuta l’asɔi lo washo kɛnɛ kakawawetsha ate: “Tommy aya l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mamba kakianɛ. Nzambi akalange dia Tommy monga kâmɛ la nde l’olongo.”
2 La Jamnagar, osomba wa lo wodja wa Inde wanganyi la New York yɛdikɔ ya kilɔmɛtɛlɛ 11 000, ana asato w’apami waki papa kɛmɔtshi k’ɛnɔnyi 58 kaki kɔmɛlɛsa waketamia odo wa shɛwɔ lo kitanda kakawalɔngɔsɔla dia mbotshumba lo ndjela mbekelo yawɔ y’ashidi. Lam’akawande wonya, ɔna l’enondo mbatatɛnde tshumba odo, pɛtsha kunyi l’owaa ko nde mbutɛ odo wa she esɔ k’opumu kakawasɔhanya l’efushi wa ntshɔ. Dikita dia dja kombokɛmaka nɛ dia londjo la nkembo y’Aseka Brahman yelɛwɔ mantra yakawembaka wonya tshɛ l’ɔtɛkɛta wa Sanskrit walɔmba vate: “Anima wahavɔka atetemale la mbidja weolo dia koma le nkum’olongo.”
3 Lam’enda an’akɔ asato nganɛ walongola odo wa shɛwɔ, ɔm’ɔmɔ a l’atei awɔ ndjambolaka l’otema ate: ‘Onde lekɔ lo mbetawɔ ɔnɛ lɔsɛnɔ lekɔ l’ɔkɔngɔ a nyɔi?’ Lam’ele wakole l’ahole wotshikitanyi, onto l’onto ambokadimula lo woho ande. Kosɛwɔ ekɔ l’eshikikelo ɔnɛ shɛwɔ ka ngandji ayosangɔ ko tonga la lɔsɛnɔ loleki lɔnɛ. Ɔna la hende mbetawɔka ate wanɛ wavɔ wekɔ oko lo djɔ, haweye ndoko ema. Enondo awɔ ate: mɛtɛ nyɔi kekɔ, koko ndoko onto leya mɛtɛ mɛtɛ nganɛ wayalaso lam’avɔso.
Dimbola ɔtɔi, ekadimwelo efula
4. Naa dimbola diambotshindja anto wɛɔngɔ deko la deko?
4 Onde l’ɔkɔngɔ a nyɔi lɔsɛnɔ lekɔ? Dimbola sɔ diambotshindja anto wɛɔngɔ oma ko deko aha nɛ. Hans Küng, nomb’ewo kɛmɔ k’Oseka Mupɛ ate: “Kânga ambeyi wa teoloji tshimbaka wɛɔngɔ etena kawaokawɔ [dimbola sɔ].” Lo deko la deko, anto wa l’atshunda tshɛ wakakani yimba lo dikambo sɔ, ndo wakasha ekadimwelo efula.
5-8. Etshawɔ l’ɛtɛmwɛlɔ efula lo dikambo dia lɔsɛnɔ la l’ɔkɔngɔ a nyɔi?
5 Akristo efula wa l’ɛlɔmɔ mbetawɔka ɔnɛ onto tshɔka l’olongo kana l’ifɛrnɔ. L’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu, vɔ mbetawɔka ɔnɛ onto sangɔsangɔka (réincarnation). Lo nembetshiya kanyi ya waa Mizilima, yɔnɛ Amir Muawiyah, ombetsha ɔmɔtshi wa lo kalasa k’ɔtɛmwɛlɔ a waa Mizilima, ate: “Sho mbetawɔka shate lushi lɔmɔtshi l’elombwelo layonga l’ɔkɔngɔ a nyɔi, etena kayotshɔ onto la ntondo ka Nzambi, Allah, oko onto lambemala lo tuminadi.” Lo ndjela dietawɔ dia waa Mizilima, oma lâsɔ ko Allah ndjokoya l’onto tshɛ ko mbotoma lo paradiso kana lo dja y’ifɛrnɔ.
6 Lo wodja wa Sri Lanka, Aseka Buddha l’Aseka Mupɛ tshikaka nkuke l’adidishi hwe naka onto ambovɔ lo nkumbo kawɔ. Vɔ pɛtshaka tala, ko kitsha dibaya di’odo ekolo mbɛlɛnganɛ la soko. Vɔ mbutaka vate ngasɔ mbatomba okishi kana anima ande esadi oma lo luudu.
7 Ronald M. Berndt, ose Univɛrsite wa l’Australie wa l’Edjelo ka wonya ate: Ase Australie wa lôtɔ mbetawɔka ɔnɛ: “anto wekɔ l’okishi wahavu.” Dibila dimɔtshi dia l’Afrika mbetawɔka ɔnɛ l’ɔkɔngɔ a nyɔi anto k’anto kadimɔka dimu, ko anto wa lokumu komaka watshɛso wele l’alemba wa lo nyuma, wanɛ wahombawɔ nɛmiya ndo nsambɛ oko ewandji wahɛnama w’atshunda w’anto.
8 Lo wedja ɛmɔtshi, mbekelo y’ashidi yakasɔhana la wetshelo wa Lokristo la kashi akayokonyaka anto lo vɔ mbetawɔ ɔnɛ: anima w’anto wakavu wekɔ. Oko ɛnyɛlɔ, Aseka Mupɛ l’Ase Asɔnyi efula wa l’Afrika wa l’Edjelo ka wonya, wekɔ la mbekelo ka mbifɛka talatala etena kavɔ onto di’aha anto ndjienda ko mɛna edimu kande. Ko, nshi 40 l’ɔkɔngɔ a nyɔi k’onto awɔ la ngandji, ase nkumbo l’angɛnyi ande ntshaka dambo dia wodelo w’anima ande otsha l’olongo.
Wetshelo wambodiangana
9, 10. Naa dietawɔ diambofulanɛ l’ɛtɛmwɛlɔ efula?
9 Ekadimwelo wa lo dimbola dia mbeya nganɛ wayalaso lam’avɔso tshikitanaka lo ndjela mbekelo la wetawelo w’anto l’anto. Koko, ɛtɛmwɛlɔ efula mbetawɔka kanyi yâmɛ y’etshina nyɛ: Ɛngɔ kɛmɔtshi kele l’etei k’onto—anima, okishi, edimu—havɔka ndo tetemalaka sɛna l’ɔkɔngɔ a nyɔi.
10 Dietawɔ di’ɔnɛ anima havu diambokokanɛ lo nunu la nunu di’ɛtɛmwɛlɔ a weke la wa totshitshɛ suke la tshɛ wa lo Lokristokristo. Diɔ mbetawɔmaka hwe ndo l’ɔtɛmwɛlɔ w’Ase Juda. L’ɔtɛmwɛlɔ w’Ahindu dietawɔ sɔ mbele etshina ka wetshelo w’ɔnɛ onto sangɔsangɔka. Waa Mizilima mbetawɔka ɔnɛ onto ekɔ l’anima koko vɔ tombaka etena kavɔ demba. Mbetawɔ kina yele l’anto oko: Animisme l’Afrika (anto sɛnaka l’esongo, lo waa nyama ndo lo diangɔ dikina diakatongama), Shinto, kânga ndo ɔtɛmwɛlɔ wa Buddha—vɔ tshɛ mbetshaka weho weho ɔnɛ: anima havu.
11. Nomb’ewo mɔtshi akanawɔ lo dikambo di’ɔnɛ anima havu?
11 Amɔtshi wekɔ la kanyi yotshikitanyi y’ɔnɛ: naka onto ambovɔ kete nde hayɔsɛna, hayeya ndoko ema. Vɔ hawetawɔ kânga yema kanyi y’ɔnɛ anima wahɛnama kakitɔnaka la demba ko tatetemalaka la sɛna lam’akina, ele l’akoka w’okashimwelo ndo wa lo yimba. Miguel de Unamuno, nomb’ewo ndo ofundji w’Ose Espagne wa l’eleko ka 20, ate: “Mbetawɔ ɔnɛ anima havɔka ekɔ kombola tsho ɔnɛ watovɔke, koko onto kokaka shisha yimba oma l’okombwelo wa la wolo ngasɔ ko ndjokoma enginya.” Ndo Aristote la Epicure, filozofɛ y’edjedja, la onganga welɛwɔ Hippocrate, ndo David Hume filozofɛ kɛmɔtshi k’ Ose Écosse, Averroës nomb’ewo kɛmɔtshi k’Ose Arabie, la Jawaharlal Nehru ministrɛ wa ntondo wa lo Inde l’ɔkɔngɔ wa vɔ nongola dipanda, anto asɔ tshɛ wakatone mbetawɔ wetshelo w’ɔnɛ anima havu.
12, 13. Naa wembola w’ohomba efula wambwama lo dikambo dia wetshelo w’ɔnɛ anima havu?
12 Dimbola diambwama diɔ nɛ: Onde mɛtɛ tekɔ l’anima wahavɔka? Naka lo mɛtɛ anima mvɔka, ko ngande wakoka wetshelo wa kashi wa ngasɔ fulanɛ lo lokema l’ɛtɛmwɛlɔ wa nshi nyɛ na? Oma lende akawatɔngɔ na? Ko naka mɛtɛ anima hasɛnɛ l’ɔkɔngɔ a nyɔi, naa dikongelo diokoki monga la wanɛ wakavu na?
13 Onde sho koka tana ekadimwelo wa mɛtɛ ndo w’ɔlɔlɔ lo wembola ɛsɔ? Eelo! Wembola ɛsɔ ndo ekina nto wayokadimwama lo totshapita tayela. Ntondotondo, tende woho wakatɔngɔ wetshelo w’ɔnɛ anima havu.