TSHAPITA 6
Wolo wa ndanya—“Jehowa ekɔ ɔndɔshi wa ta wa wolo”
1-3. a) Waale akɔna wakalange ase Isariyɛlɛ mbokala oma l’anya w’ase Edjibito? b) Ngande wakalwɛlɛ Jehowa ekambi ande ta?
ASE Isariyɛlɛ waki l’asa lɔkɔnga la mpakahaka, vɔ wakɔtɔ lo shasa l’asa akona wahakoke mbidɛ la ndjale ka woke kahakoke tenyanya, alembe w’ase Edjibito wakayadɔdɔka la nkɛlɛ wakayawayelaka, vɔ wakɛnyi dia diakiwɔ amboshila.a Koko, Mɔsɛ akakeketsha ekambi waki Nzambi di’aha vɔ nshisha elongamelo. Nde akaashikikɛ ate: “Jehowa ndamɛ ayonyɔlwɛ ta.”—Etombelo 14:14.
2 Aha la taamu, mɛnamaka dia Mɔsɛ akalɔmbɛ Jehowa nɛ dia Nzambi akookadimola ate: “Lande na kandelɛyɛ? . . . Onyiya danga diayɛ ndo sembola lonya layɛ otsha lo ndjale, kele ashi wakakitɔne.” (Etombelo 14:15, 16) Ohokanyiya woho wakete akambo asɔ. Aha la tshimbatshimba, Jehowa akatome ondjelo ande ko ɛkɔhɔ ka dinge kakonge l’ɔkɔngɔ w’ase Isariyɛlɛ ko mpakema ondo oko ehele dia shimba alembe w’ase Edjibito. (Etombelo 14:19, 20; Osambo 105:39) Mɔsɛ akasembola lonya lande ko lɔpɛpɛ la wolo lakafufe ndo lakatatɛ mbatanya ndjale. L’ekomelo, ashi wakemala oko mpele dihende dia tshikɛ wodja w’otondo dihole dia vɔ tenyanya!—Etombelo 14:21; 15:8.
3 La ntondo ka ɛnamelo ka wolo kɛsɔ, Farawɔ akahombe mbitɛ asɔlayi ande dia vɔ kalola. Koko lotamanya akotshutshuya dia toma dui dia mbaalɔsha. (Etombelo 14:23) Ase Edjibito wakɔtɔ vɔ lawɔ lo dihole diakatenyanya ase Isariyɛlɛ ndjale ka beela, koko djembi yakaalembɛ nɛ dia pusupusu yawɔ yakatatɛ mongɔ etshimbi. Lam’akashile ase Isariyɛlɛ tehɔ l’ɔlɔlɔ tshɛ lo wedi okina, Jehowa akatɛ Mɔsɛ ate: “Sembola lonya layɛ laadiko dia ndjale dia ashi mimbwɛ ase Edjibito la pusupusu yawɔ ya ta ndo ambahemi awɔ wa mfalasa.” Mpele di’ashi diakakongotɔ ko diakafɛ Farawɔ la alembe ande!—Etombelo 14:24-28; Osambo 136:15.
4. a) Woho akɔna w’onto wakayaɛnya Jehowa lo ndjale ka Beela? b) Wɔma akɔna wakoka anto amɔtshi monga lawɔ lam’eyawɔ dionga dia Jehowa sɔ?
4 Otshungwelo wa Isariyɛlɛ lo ndjale ka Beela aki dikambo dia ohomba efula l’ɔkɔndɔ wa diɔtɔnganelo di’asa Nzambi la anto. Lo diaaso sɔ, Jehowa akayaɛnya dia nde ekɔ “ɔndɔshi wa ta wa wolo.” (Etombelo 15:3) Ngande wayaokayɛ lam’eyayɛ dikambo sɔ na? Oko weyayɛ ɔkɛyi, paa ndo asui waya oma l’ata, onde kanyi y’ɔnɛ Nzambi kambaka la wolo ande dia nanya koshimbaka dia wɛ ndjasukanya la nde?
Lo ndjale ka Beela, Jehowa akɛnya dia nde ekɔ “ɔndɔshi wa ta wa wolo”
Ata wa Nzambi tshikitana l’ata w’anto
5, 6. a) Lande na kakoka Jehowa mbelamɛ ɔnɛ: “Jehowa kanga lolembelembe”? b) Ngande wotshikitanyi ata w’anto la wa Jehowa?
5 Titrɛ ka “Jehowa kanga lolembelembe” tanemaka suke la mbala nkama hiende l’Afundelo wa lo Hɛbɛru ndo mbala akumi asamalo l’Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ. (1 Samuɛlɛ 1:11) Oko wende Owandji Waheme Tshɛ, Jehowa ekɔ lo nɔmbɔla lokema la alembe wa andjelo. (Jashua 5:13-15; 1 Nkumi ya dikanga 2:19) Wolo wa ndanya wele la andjelo asɔ heyama ndo mbuta. (Isaya 37:36) Elanyelo kaki anto bu dimɛna menda, koko teye dia ata waki Jehowa tshikitana la ata wa kɔlɔ waki anto. Ewandji w’asɔlayi ndo wa pɔlitikɛ mbeyaka mona woho wa mɛnya dia vɔ wekɔ lo ndɔsha ata l’eyango w’amɛna, koko ndooko onyake, vɔ ndɔshaka l’ɔtɛ wa lokaki ndo dia wahɔ awɔ hita.
6 Koko Jehowa hasale akambo la lokomba aha la kana yimba. Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 32:4 mbutaka ɔnɛ: “Dive, akambo ande wekɔ kokele, nɛ dia mboka yande tshɛ yekɔ losembwe.” Ɔtɛkɛta ande hetawɔ kɛlɛ ka tshambandeko, esehe ndo akambo wa ngala. (Etatelo 49:7; Osambo 11:5) Laasɔ, Jehowa salaka dikambo tshɛ l’ɔkɔkɔ ɔmɔtshi. Nde kambaka la wolo ande wa ndanya lo yɛdikɔ yakoka ndo paka naka hayeyama woho okina wa sala oko wadiɛnya dimbola diakambɔma lo tshimbo y’omvutshi Ɛzɛkiyɛlɛ ɔnɛ: “Onde dimi ngɛnangɛnaka mɛtɛ nyɔi k’onto a kɔlɔ? mbambola Nkum’Olongo Nkumadiɔndjɔ Jehowa. ‘Shi dimi ndeka nanga dia nde nkadimɔ oma lo mboka yande ndo nde ntshikala la lɔsɛnɔ?’”—Ɛzɛkiyɛlɛ 18:23.
7, 8. a) Kanyi ya kɔlɔ yakɔna yaki la Jɔbɔ lo dikambo dia asui waki lande? b) Ngande wakangola Elihu kanyi yaki la Jɔbɔ lo dikambo sɔ? c) Wetshelo akɔna wakondjaso lo munga kaki Jɔbɔ?
7 Ko lande na kakamba Jehowa la wolo ande wa ndanya? La ntondo ka sho nkadimola dimbola sɔ, tohɔ dikambo dia Jɔbɔ laki onto ɔlɔlɔ. Satana akafune ate Jɔbɔ, kaamɛ ndo oseka onto tshɛ, hatotshikala la kɔlamelo la ntondo k’ehemba. Jehowa akakadimola lo tɔfwɛfwɛ tɔsɔ lo mbetawɔ dia Satana mbidja kɔlamelo ya Jɔbɔ l’ohemba. Etombelo wakonge ele, Jɔbɔ akandama la hemɔ, akashisha diangɔ diande tshɛ, ndo akavusha anande. (Jɔbɔ 1:1–2:8) Oko wakinde kombeyaka lande na kakookomɛ akambo asɔ, Jɔbɔ akafɔnya ate nde ambolongola dilanya di’aha la losembwe oma le Nzambi. Nde akambola Nzambi dia mbeya lande na ‘kakandɔsɔmaka’ ndo kakandawɔsaka “oko otunyi.”—Jɔbɔ 7:20; 13:24.
8 Ɔlɔngɔlɔngɔ Elihu akolembetshiya lo mbotɛ ate: “Onde wɛ ekɔ l’eshikikelo dia wɛ kasɔ oko watayɛ wate: ‘Dimi ndeka Nzambi losembwe’?” (Jɔbɔ 35:2) Mbɔsa dia sho ndeka Nzambi mbeya kana dia kɛnɛ kosadinde keema losembwe bu dui dia lomba. Elihu akate ate: “Nzambi ka mɛtɛ bu la kanyi ya nsala akambo lo yoho ya kɔlɔ.” Nde akayota nto l’ɔkɔngɔ ate: “Nshihodia Kanga-Wolo-Tshɛ ekɔ dui diahatakoke minda; nde ekɔ la wolo w’efula, nde halanyaka pondjo sambo kande k’ɔlɔlɔ!” (Jɔbɔ 34:10; 36:22, 23; 37:23) Ɔnkɔnɛ, tonge l’eshikikelo dia etena kalɔsha Nzambi ta, nde ndɔshaka l’ɔtɛ wa dikambo dimɔtshi di’ɔlɔlɔ. Aha la mbohɛ dikambo sɔ, tɔsɛdingole ɛkɔkɔ ɛmɔtshi wakakonya Nzambi ka wɔladi mbala mɔtshi lo monga ɔndɔshi wa ata.—1 Kɔrɛtɔ 14:33.
Kɛnɛ katshutshuya Nzambi ka wɔladi dia ndɔsha
9. Lande na kalɔ Nzambi k’ekila ata?
9 L’ɔkɔngɔ wa nde tombola Nzambi lo woho wende “ɔndɔshi wa ta wa wolo,” Mɔsɛ akate ate: “Jehowa le, jambizambi yakɔna yɛdimi la yɛ? Ɛdimi la yɛ, wɛ lɛnya ekila kayɛ lo yɛdikɔ y’efula?” (Etombelo 15:11) Omvutshi Habakuka akafunde lo dikambo diaamɛ sɔ ate: “Washo ayɛ wekɔ pudipudi k’efula kahakoke menda kɛnɛ kele kɔlɔ.” (Habakuka 1:13) Kaanga mbele Jehowa ekɔ Nzambi ka ngandji, nde ekɔ nto Nzambi kele la eongelo k’ekila ndo la losembwe. Waonga asɔ ahende mbotshutshuyaka mbala mɔtshi dia nkamba la wolo ande wa ndanya. (Isaya 59:15-19; Luka 18:7) Ɔnkɔnɛ, Nzambi halanya eongelo kande k’ekila etena kalɔshande. Koko nde ndɔka ata nɛ dia nde ekɔ ekila.—Etombelo 39:30.
10. Yoho yakɔna yaamɛ yayoshila lohetsho lakatɛkɛtama lo Etatelo 3:15, ndo ɛlɔlɔ akɔna wayokondja anto w’ɛlɔlɔ oma lo dikambo sɔ?
10 Ohenda etombelo w’oma lo woho wakatɔmbɔkwɛ atshukanyi wa ntondo Nzambi. (Etatelo 3:1-6) Otondonya yimba oma lo kɔlɔ kaki Adama la Eva, tshike Jehowa otokitshakitsha lɔnɛnɛ lande l’Owandji wa andja w’otondo. Losembwe lande lakalɔmbɛ dia nde mbafundɛ nyɔi. (Rɔmɔ 6:23) Lo prɔfɛsiya ka ntondo ka lo Bible, nde akate dia lohetsho layonga lam’asa ekambi ande la wanɛ wasukɛ “oloyi,” mbuta ate Satana. (Ɛnyɛlɔ 12:9; Etatelo 3:15) Yoho yaamɛ ya shidiya lohetsho lɔsɔ ele ndanya Satana. (Rɔmɔ 16:20) Olanyelo wa Satana ɔsɔ ayela anto w’ɔlɔlɔ ɛtshɔkɔ efula, nɛ dia vɔ wayonya shɛngiya tshɛ yaki Satana la nkɛtɛ ndo ayodihola mboka dia nkɛtɛ k’otondo monga Paradiso. (Mateo 19:28) L’etena kahatasalema dikambo sɔ, Jehowa ayohombaka mbala mɔtshi mbekɛ lonya lo wahɔ wa ekambi ande lam’ele Satana la anto ande manɛka dia mbaokadia waale lo alemba kana lo nyuma.
Nzambi ndɔshaka dia minya awui wa kɔlɔ
11. Lande na kakɛnyi Nzambi dia nde pombaka mbela elola k’andja w’otondo?
11 Mvula k’elola ka lo nshi ya Nɔa aki yoho mɔtshi ya minya awui wa kɔlɔ. Etatelo 6:11, 12 mbutaka ɔnɛ: “Nkɛtɛ yakalanyema lo washo wa Nzambi ka mɛtɛ ndo yɔ yakalole la akambo wa ngala. Lam’akende Nzambi nkɛtɛ, nde akɛnyi dia yɔ yakalanyema nɛ dia anto tshɛ wakasalaka akambo wa kɔlɔ la nkɛtɛ.” Onde Jehowa ototshika dia atshi wa kɔlɔ shidiya vadi ya lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ yaki lanɛ la nkɛtɛ? Ndooko. Jehowa akɛnyi dia nde aki l’ɔkɛndɛ wa minya anto wakayashaka tshɛ l’awui wa ngala ndo waki la lɔkɛwɔ la kɔlɔ la nkɛtɛ la elola k’andja w’otondo.
12. a) Kakɔna kakate Jehowa lo dikambo dia “kanula” ya Abrahama? b) Lande na kakahombe ase Amɔra ndjakema?
12 Ngasɔ mbakidiɔ nto lo kɛnɛ kendana la elanyelo k’ase Kanana. Jehowa akewoya dia lo tshimbo yaki Abrahama mbakahombe tomba kanula yele, oma lo tshimbo yande mbakahombe tshɔkwama nkumbo tshɛ ya la nkɛtɛ. Lo ndjela sangwelo sɔ, Nzambi akalake dia mbisha tokanula taki Abrahama nkɛtɛ ya Kanana yakadjasɛka ase Amɔra. Ngande wakɛnya Nzambi dia nde aki la shadiya ya mbitshanya anto asɔ la wolo oma lo nkɛtɛ yawɔ? Jehowa akate dia takandahombe mbaatshanya polo l’ɛnɔnyi 400 etena kakahombe ‘munga k’ase Amɔra koma lo yɛdikɔ yamboleka efula.’b (Etatelo 12:1-3; 13:14, 15; 15:13, 16; 22:18) L’etena kɛsɔ ase Amɔra wakaleke ndjatambiya lo akambo wa kɔlɔ. Kanana akakome wodja wakatɛmɔlaka dikishi, wakadiakaka anto ndo wakayashaka lo ditshelo dia dieyanelo dia kɔlɔ efula. (Etombelo 23:24; 34:12, 13; Walelo 33:52) Anto wakadjasɛka lo wodja ɔsɔ wakayakaka ndo ana dia mbaalambola lo dja. Onde Nzambi k’ekila otetawɔ dia ekambi ande sɛna l’atei w’awui wa kɔlɔ wa woho ɔsɔ? Ndooko! Nde akate ate: “Naka wodja waya mindo, kete dimi layosha anto wodjashi lɔkɔ dilanya l’ɔtɛ wa munga yawɔ, ko wodja wayowatowɔ.” (Akambo w’ase Lɛwi 18:21-25) Koko Jehowa kondjaka anto oyakayaka aha la nsɔna. Nde akatshike ase Kanana waki suke dia kondja lɔsɛnɔ, oko Rahaba la ase Ngibiyɔna.—Jashua 6:25; 9:3-27.
Nde ndɔshaka lo wahɔ wa Lokombo Lande
13, 14. a) Lande na kakahombe Jehowa nkidia lokombo lande? b) Ngande wakanya Jehowa lokombo lande oma lo sɔnyi?
13 Lam’ele Jehowa ekɔ ekila, lokombo lande nto lekɔ ekila. (Akambo w’ase Lɛwi 22:32) Yeso aketsha ambeki ande dia nɔmbaka ɔnɛ: “Lokombo layɛ lakidiame.” (Mateo 6:9) Ɔtɔmbɔkwɛlɔ wa l’Ɛdɛna wakasha lokombo la Nzambi sɔnyi, wakalanya lokumu lande ndo wakɛnya oko nde heye nɔmbɔla. Jehowa takandahombe mbetawɔ kashi ndo ɔtɔmbɔkwɛlɔ ɔsɔ. Nde akahombe minya lokombo lande oma lo sɔnyi.—Isaya 48:11.
14 Tɔtɛkɛtɛ nto dikambo di’ase Isariyɛlɛ. Edja tshɛ kakiwɔ lo lɔhɔmbɔ lo Edjibito, daka diaki Nzambi otsha le Abrahama di’ɔnɛ lo tshimbo ya kanula yande mbayɔtshɔkwama nkumbo tshɛ ya la nkɛtɛ diakɛnamaka oko hadiotokotshama. Koko lam’akandaatshungola ndo wakandaakonya oko wodja, Jehowa akanya lokombo lande oma lo sɔnyi kɛsɔ. Diakɔ diakayotɛ omvutshi Danyɛlɛ Nzambi lo dɔmbɛlɔ ate: “Jehowa, Nzambi kaso le, wɛ lakatondja anto ayɛ oma lo wodja wa Edjibito la lonya la wolo ndo lakayasalɛ lokombo dikambo diayɛ wɛmɛ.”—Danyɛlɛ 9:15.
15. Lande na kakatshungola Jehowa ase Juda oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna?
15 Lembetɛ dia Danyɛlɛ akasale dɔmbɛlɔ sɔ l’etena kaki ase Juda l’ohomba wa Jehowa nyomosala dikambo dimɔtshi dia lokombo Lande. Ohedia waki ase Juda akaakonya lo vɔ tɔlama lo lɔhɔmbɔ mbala kɛsɔ. Jɛrusalɛma yaki kapitalɛ k’osomba awɔ yakonge tɔngɔ to. Oko wakandeye dia okalwelo w’ase Juda lo wodja awɔ wa lotɔ ayotombola lokombo la Jehowa, Danyɛlɛ akalɔmbɛ ate: “Jehowa le, odimanyiya. Jehowa le, odje yimba ndo osale dui dimɔtshi! Nzambi kami le, totshimbatshimbake l’ɔtɛ ayɛ wɛmɛ, nɛ dia lokombo layɛ hita lakelamɛ l’osomba ayɛ ndo le anto ayɛ.”—Danyɛlɛ 9:18, 19.
Nde ndɔshaka lo wahɔ w’ekambi Ande
16. Lembetshiya lande na kele woho wasala Jehowa dia nkokɛ lokombo lande hɛnya dia nde hadje anto yimba ndo hasale akambo paka dia wahɔ ande ndamɛ.
16 Onde woho wasala Jehowa la wolo dia nkokɛ lokombo lande nangaka mɛnya dia nde hadje anto yimba kana salaka akambo paka dia wahɔ ande ndamɛ? Ndooko, nɛ dia eongelo kande k’ekila ndo woho walangande losembwe mbootshutshuyaka dia nde kokɛ ekambi ande. Etatelo tshapita 14 mɛnyaka dia diɛsɛ oma lo ekimanyielo ka Nzambi, Abrahama akahandjola alembe wakaleke wakinde, mbuta ate alembe wa nkumi ya dikanga nyɛi wakayonda Lɔta la wohiɔ ande kaamɛ la nkumbo kande! Ondo edjelo k’otshumba kɛsɔ aki ɔkɔndɔ wa ntondo wakafundama lo “dibuku dia ata wa Jehowa,” diele ondo diaki l’ɛkɔndɔ ekina wa ata wahafundami lo Bible. (Walelo 21:14) Etshumba ekina efula wakahombe ndjela laasɔ.
17. Ngande weyaso dia Jehowa akalwɛlɛ ase Isariyɛlɛ ata l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbɔtɔ lo nkɛtɛ ya Kanana? Sha bɛnyɛlɔ.
17 Yema tshitshɛ la ntondo ka ase Isariyɛlɛ mbɔtɔ lo nkɛtɛ ya Kanana, Mɔsɛ akaashikikɛ ate: “Jehowa Nzambi kanyu ayeta la ntondo kanyu ndo nde ayonyɔlwɛ ta oko wakandasale l’Edjibito lo washo anyu.” (Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 1:30; 20:1) Ntatɛ lo nshi ya Jashua laki ɔhɛna wa Mɔsɛ, polo lo nshi y’embadi ndo lo nshi yakolɛka nkumi ya dikanga y’ase Juda yaki la kɔlamelo, Jehowa akalwɛlɛlɛ ekambi ande ata ndo akaakimanyiya dia vɔ mbidja etshumba efula wa diambo.—Jashua 10:1-14; Embadi 4:12-17; 2 Samuɛlɛ 5:17-21.
18. a) Lande na kahombaso monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo woho wele Jehowa hatshikitana? b) Kakɔna kayotomba etena kayokoma lohetsho latɛkɛtama lo Etatelo 3:15 lo kondoko yalɔ?
18 Jehowa hatshikitana ndo hatshike sangwelo diande dia mbetɛ nkɛtɛ kɛnɛ Paradiso ka dimɛna. (Etatelo 1:27, 28) Nzambi ekɔ lo ntetemala mpetsha awui wa kɔlɔ. Koko nde nangaka ekambi ande efula ndo keema edja nde ayekɛ lonya dikambo dia wahɔ awɔ. (Osambo 11:7) Tolongame dia keema edja lohetsho lakatɛkɛtama lo Etatelo 3:15 layanga koma lo kondoko yalɔ lo yoho ya diambo ndo ya ngala efula. Dia nkidia lokombo lande ndo nkokɛ ekambi ande, Jehowa ayonga nto “ɔndɔshi wa ta wa wolo”!—Zɛkariya 14:3; Ɛnyɛlɔ 16:14, 16.
19. a) Lo ekimanyielo ka ɛnyɛlɔ lembetshiya lande na kele woho wakamba Nzambi la wolo ande wa nanya koka tosukanya la nde. b) Woho wele Nzambi suke dia ndɔsha dia tokokɛ pombaka monga la shɛngiya yakɔna le so?
19 Tɔshi ɛnyɛlɔ: Ohɔsa dia pami kɛmɔtshi ambɛna nyama ka pango ayɔtwɛ ase nkumbo kande ko nde amboyelana la nyama kakɔ ko ambokidiaka. Onde wɛ koka mfɔnya dia wadɛnde la ana wayɔsa dia nde ambosala dikambo dia kɔlɔ? Shi wɛ nongamɛka dia etema awɔ wayonandema efula l’ɔtɛ wa ngandji ndo yimba ya ndjalambola yele lande otsha le wɔ? Woho akɔ waamɛ mbele, hatohombe mɛna kɔlɔ oyadi Nzambi kokambaka la wolo ande dia nanya. Mbeya dia nde ekɔ suke dia ndɔsha dia tokokɛ pombaka totshutshuya dia nyomoleka mbooka ngandji ndo nto dia pamia dilɛmiɛlɔ diaso otsha le nde l’ɔtɛ wa wolo ande waha la elelo. Ngasɔ mbayotokoka “kambɛ Nzambi olimu w’ekila lo yoho yetawɔnde la wɔma ndo la lokomba.”—Hɛbɛru 12:28.
Yasukanya la “ɔndɔshi wa ta wa wolo”
20. Kakɔna kakokaso sala naka hatoke kɛnɛ kata Bible dimɛna lo dikambo dia ta dimɔtshi diaki Nzambi, ndo lande na?
20 Mɛtɛ, Bible hatolembetshiya oseka kiambokambo tshɛ yatshutshuya Jehowa dia mbɔsa yɛdikɔ ya ndɔsha. Koko sho koka monga la eshikikelo mbala tshɛ ɔnɛ: Jehowa hakambe pondjo la wolo ande wa ndanya lo yoho yaha la losembwe, ya kɔlɔ kana la esehe. Mbala efula, sho koka shihodia divɛsa dimɔtshi dia lo Bible lo menda akambo amɔtshi watɛkɛtama lo etenyi kediɔ, ndo akambo amɔtshi waketaka lo nshi yakadiafundama. (Tokedi 18:13) Oyadi kaanga hateye oseka kiambokambo tshɛ dimɛna, mona dia nyomoleka mbeya Jehowa ndo kana yimba lo waonga ande wa diambo ayotokimanyiya dia shidiya taamu takoka toyɛ lo yimba. Etena kasalaso dikambo sɔ, tayɛna dia tekɔ mɛtɛ la ɛkɔkɔ w’eshika wa ndjaɛkɛ le Jehowa, Nzambi kaso.—Jɔbɔ 34:12.
21. Kaanga mbongande tena dimɔtshi oko “ɔndɔshi wa ta wa wolo,” ngande wele lonto laki Jehowa?
21 Kaanga mbele Jehowa ekɔ “ɔndɔhi wa ta wa wolo” lo tena diahombama nsala dikambo sɔ, kɛsɔ hɛnya dia nde ekɔ elanga ta. Lo ɛnɛlɔ kakandɛnyi pusupusu ka ta l’olongo, Ɛzɛkiyɛlɛ akɛnyi dia Jehowa aki suke la ndɔsha atunyi ande. Koko nde akɛnyi nto Nzambi odingami la ngolo, djembetelo ya wɔladi. (Etatelo 9:13; Ɛzɛkiyɛlɛ 1:28; Ɛnyɛlɔ 4:3) Mbokɛmaka hwe dia Jehowa ekɔ ɛkɔmi a ntshitshi ndo kanga wɔladi. Ɔpɔstɔlɔ Joani akafunde ate: “Nzambi ekɔ ngandji.” (1 Joani 4:8) Waonga waki Jehowa tshɛ wekɔ kaamɛ lo yoho ya kokele. Ekɔ mɛtɛ diɛsɛ dia woke dia ndjasukanya la Nzambi kɛsɔ kele la wolo, koko ndola la ngandji!
a Lo ndjela Josèphe, ombewi w’ɛkɔndɔ w’ose Juda, ase Hɛbɛru “wakayelama oma le ambahemi wa falasa 50000, pusupusu y’ata 600 kaamɛ l’asɔlayi wa l’ekolo 200000.”—Antiquités judaïques, II, 324 [xv, 3].
b Ondo etelo k’ɔnɛ “ase Amɔra” nangaka nembetshiya ase Kanana tshɛ.—Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 1:6-8, 19-21, 27; Jashua 24:15, 18.