TSHAPITA YA DIKUMI L’ASATO
‘Jehowa ambotsha kɛnɛ kakandasangoya’
1. Etena kakalanyema Jerusalɛma tshɛ lo tshɛ, kakɔna kakate Jeremiya lo dikambo dia prɔfɛsiya yaki Jehowa?
JERUSALƐMA yambolanyema. Edinga wa dja yakatshumbe ase Babilɔna wakayilɛndja wakatotɔ. Jeremiya akakoke mbohɔ ekoko wa wanɛ wakadiakema. Jehowa akawotɛ kɛnɛ kakahombe salema ndo awui wakasalema paka woho wakate Nzambi. Ɔprɔfɛta ɔsɔ akakume akumu ate: “[Jehowa] ambutsha kene kakandasanguya.” Ande mpokoso ka kɔlɔ efula kakakomɛ Jerusalɛma lee!—Adia Delu dia Jeremiya 2:17.
2. Jeremiya akɛnyi okotshamelo wa prɔfɛsiya kakɔna kakatama ɛnɔnyi nkama la ntondo?
2 Eelo, Jeremiya akɛnyi okotshamelo wa prɔfɛsiya efula yakatɛ Nzambi wodja ande mbidja ndo prɔfɛsiya y’edjedja. Ɛnɔnyi nkama la ntondo, Mɔsɛ akɛnya ase Isariyɛlɛ etombelo wakahombe ndjala naka vɔ nkitanyiya kana mɔnyɔla Nzambi, mbuta ate “otshoko” kana “mananu.” Jehowa akalangaka kɛnɛ koleki dimɛna le ekambi ande, mbuta ate ɛtshɔkɔ. Koko, mananu yakakoke ndja oma lo ohindodi awɔ yakahombe monga mananu ya kɔlɔ efula. Mɔsɛ akewola ase Isariyɛlɛ ndo Jeremiya akayowaewola nto l’ɔkɔngɔ dia wanɛ wɔnyɔla ndo walɔsha Jehowa wayɔlɛ “emunyi wa an’awo w’apami ndu wa an’awo w’amantu.” (Euh. 30:19, 20; Jer. 19:9; Lew. 26:29) Anto amɔtshi mbeyaka mumbola ɔnɛ: ‘Onde dui dia kɔlɔ efula dia ngasɔ diakakoke salema mɛtɛ?’ Lo mɛtɛ, l’etena kakadinge ase Babilɔna Jerusalɛma ndo kakashile diangɔ dia ndɛ l’osomba, dui sɔ diakasalema. Jeremiya mbutaka ɔnɛ: “Anya w’amantu, akanga a ketshi, wakakati an’awo. Vo wakayala ma diawo lu elanyelu ka ona umuntu a wudja ami.” (Del. 4:10) Ande kɔlɔ lee!
3. Sangwelo diakɔna diaki la Nzambi etena kakandatomɛka wodja ande aprɔfɛta?
3 Ekɔ mɛtɛ dia sangwelo diaki la Jehowa etena kakandatomaka aprɔfɛta wele oko Jeremiya komonga tsho dia mbewoya elanyelo. Nzambi akakombolaka dia wodja ande ntshikitanya lɔkɛwɔ lawɔ ndo monga la kɔlamelo le nde. Nde akakombolaka dia atshi wa pɛkato ndjatshumoya. Ɛzɛra akate dui sɔ etena kakandafunde ɔnɛ: “[Jehowa, Nzambi k]a washewo, akâtumelaka aui wa mbaewula esadi le atumami andi, ne dia ndi akalangaka mpandja wudja andi la edjaselu kandi hita.”—2 Ek. 36:15; adia Jeremiya 26:3, 12, 13, sho mbɛnganyisha alɛta ango.
4. Ngande wakayaoke Jeremiya lo dikambo dia losango lakandewoyaka?
4 L’ɛnyɛlɔ ka Jehowa, Jeremiya akokaka anto kɛtshi. Sho koka mɛna dikambo sɔ oma lo kɛnɛ kakandate la ntondo ka Jerusalɛma ndanyema. Nde akayakiyanyaka efula l’ɔtɛ wa mpokoso kaki suke la ndja kɛsɔ. Ɔsɔ aki mpokoso kakakoke anto mbewɔ naka vɔ mpokamɛ ndo nkitanyiya losango lakawaewoyaka Jeremiya! Ohokanyiya woho wakayaokaka Jeremiya etena kakandewoyaka losango laki Nzambi. Nde akalele ɔnɛ: “Lambuvo l’utema, lambuvo l’utema; utema ami ambomenya pa, sulu diami diambatate. Dimi haleyi nembohala, ne dia we utema ami ambuka lundju la dimama, lundju la ta.” (Jer. 4:19) Nde kokoka nɛmbɔhala l’ɔtɛ wa mpokoso kaki suke la ndja kɛsɔ.
NGANDE WAKANDAKOKE MONGA L’ESHIKIKELO?
5. Lande na kaki Jeremiya l’eshikikelo lo kɛnɛ kendana la losango lakandasambishaka?
5 Lande na kakakoke Jeremiya monga l’eshikikelo k’efula ɔnɛ kɛnɛ kakandate kayokotshama? (Jer. 1:17; 7:30; 9:22) Nde aki la mbetawɔ kakaye oma lo wekelo ande w’Afundelo ndo nde akeyaka dia Jehowa ekɔ Nzambi ka prɔfɛsiya ya mɛtɛ. Awui wakete wakɛnya dikoka diaki la Jehowa dia mbuta la ntondo awui wakɛnama wolo lo washo w’anto, ɛnyɛlɔ oko otshungwelo w’ase Isariyɛlɛ oma lo lɔhɔmbɔ l’Edjibito. Jeremiya akeyaka dimɛna ɔkɔndɔ wendana la Etumbelu ndo akeyaka kɛnɛ kakafunde wanɛ wakɛnyi dikambo sɔ. Jashua akohola asekande w’ase Isariyɛlɛ ɔnɛ: “Nyu mbeyaka l’etema anyu ndu lu nyumu yanyu tshe nyati: Nduku dikambu diakati [Jehowa, Nzambi k]anyu, lu dikambu dianyu, diahatatshama.”—Jas. 23:14.
6, 7. a) Lande na kahombaso mbidja yimba lo prɔfɛsiya yaki Jeremiya? b) Kakɔna kayotokimanyiya dia sho ndjaɛkɛ lo losango lasambishaso?
6 Lande na kahombaso ntetemala mbidja yimba lo prɔfɛsiya yakewoya Jeremiya? Ntondotondo, nde aki l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa ayokotsha kɛnɛ kakandate. Dui dia hende, awui amɔtshi wakate Nzambi lo tshimbo ya Jeremiya wekɔ lo kotshama kakianɛ ndo tayɛna ekotshamelo k’awui akina. Dui dia sato, efula ka awui wakate Jeremiya lo lokombo la Nzambi ndo dihonga diaki la nde etena kakandataka awui asɔ akawetɛ okambi waki Nzambi wa lânde. Nomb’ewo kɛmɔtshi akate ɔnɛ: “Kânga l’atei w’aprɔfɛta, Jeremiya aki ɔprɔfɛta wa woke.” Jeremiya aki ɔprɔfɛta w’ohomba l’ɔkɔndɔ w’awui wakasalɛ Nzambi wodja ande, diakɔ diele anto amɔtshi wakahokamɛka Yeso etena kakandatɛkɛtaka wakɔshi dia nde aki Jeremiya.—Mat. 16:13, 14.
7 L’ɛnyɛlɔ ka Jeremiya, tekɔ lo nsɛna l’etena kakotshama prɔfɛsiya y’ohomba efula yele lo Bible. Ndo l’ɛnyɛlɔ kande, sho pombaka ntetemala monga l’eshikikelo di’alaka waki Nzambi wayokotshama. (2 Pet. 3:9-14) Ngande wakokaso monga l’eshikikelo kɛsɔ? Lo ntetemala ndjaɛkɛ lo mɛtɛ ka Ɔtɛkɛta wa prɔfɛsiya waki Nzambi. Dia dikambo sɔ, tayovusola lo tshapita nyɛ prɔfɛsiya efula yakate Jeremiya ndo yakandɛnyi ekotshamelo kayɔ. Nkina yayotɔsɛdingola yakayokotshamaka l’ɔkɔngɔ. Ndo nkina nto yekɔ la shɛngiya le so ɛlɔ kɛnɛ ndo lo nshi yaso yayaye. Tetawɔ di’ovuswelo ɔsɔ nkeketsha wɛkamu aso lo Ɔtɛkɛta wa Jehowa wa prɔfɛsiya dia sho ntetemala ndjashikikɛ ɔnɛ nde ‘ayokotsha kɛnɛ kakandasangoya.’—Del. 2:17.
Lande na kakatome Nzambi aprɔfɛta? Lande na kayaɛkɛyɛ lo prɔfɛsiya yendana l’elanyelo kaya suke?
PRƆFƐSIYA YAKATE JEREMIYA NDO YAKANDƐNYI EKOTSHAMELO KAYƆ
8, 9. Naa dui dimɔtshi diɛnya dia Bible ekɔ dibuku dia diambo?
8 Ekɔ l’anto efula wayanga dia mbuta la ntondo akambo wayosalema lo nshi yayaye, ɛnyɛlɔ oko waa nomb’ewo y’awui wa falanga, ase pɔlitikɛ, anto wele la diɔtɔnganelo l’ɛdiɛngɛ ndo anto wɛnya dia kana mvula kayɔlɔ kana bu, dia kana yanyi yayowalɛ kana bu. Aha la tâmu, wɛ ambɛnaka dia vɔ mongaka l’okakatanu dia mbuta la ntondo l’eshikikelo tshɛ kânga towuiwui tayosalema lo nshi ngana kana lo mingu ngana tsho yele la ntondo. Koko prɔfɛsiya yahetaka pa ele nyɛ ya lo Bible. (Is. 41:26; 42:9) Prɔfɛsiya tshɛ yakate Jeremiya oyadi yakahombe kotshama lo nshi ngana ya la ntondo kana yakahombe ndjokotshama edja efula l’ɔkɔngɔ yakakotshama ndoko onyake. Efula ka l’atei ayɔ yakendanaka l’anto ndo la wedja. Ntondotondo, nyɛsɔ tɔsɛdingole prɔfɛsiya ngana tsho yakakotshama lo nshi yaki Jeremiya la lɔsɛnɔ.
9 Onto akɔna ɛlɔ kɛnɛ akoka mbuta woho wayoyala awui wa l’andja ɔnɛ ɔnɔnyi ɔtɔi kana ɛnɔnyi ehende otsha la ntondo? Ɛnyɛlɔ, l’atei w’anto wasɛdingola awui weta lo wedja, akɔna akoka mbuta la ntondo l’eshikikelo tshɛ woho wayonga mandji ya l’andja ɔnɛ lo nshi yayaye? Koko, l’ekimanyielo ka nyuma ka Nzambi, Jeremiya akate la ntondo woho wayahemɛ Babilɔna andja w’otondo. Nde akate dia Babilɔna aki “dikoho dia paunyi” diakahombe Jehowa ntshulola kɛlɛ kande otsha le ase Juda ndo otsha le esomba ndo anto akina wakasukana la wɔ lo mbaetɛ mfumbe. (Jer. 51:7) Kɛsɔ mɛtɛ mbakɛnyi Jeremiya la anto akina wa lo nshi yande.—Ɛdika la Jeremiya 25:15-29; 27:3-6; 46:13.
10. Kakɔna kakate Jehowa lo dikambo dia nkumi ya dikanga nyɛi ya Juda?
10 Jehowa akakambe nto la Jeremiya dia nde mbuta kɛnɛ kakahombe komɛ nkumi ya dikanga nyɛi ya la Juda. Lo kɛnɛ kendana la Jehɔahaza kana Shaluma y’ɔnaki nkumekanga Jɔsiya, Nzambi akate dia nde akahombe ntshɔ lo fumbe ndo takandahombe nkalola la Juda. (Jer. 22:11, 12) Kɛsɔ mbakasalema. (2 Khum. 23:31-34) Nzambi akate lo dikambo dia Jɛhɔyakima, ɔnɛ lakahombe ndjɔhɛna Jehɔahaza ɔnɛ: “Diumbu diandi diayuyala uku dia punda.” (Jer. 22:18, 19; 36:30) Bible hashikikɛ woho wakandavu kana kɛnɛ kakawasale l’odo ande, koko tɔ mɛnyaka dia Jɛhɔyakina y’ɔnande mbakayɔhɛna lo lowandji etena kakadingama osomba. Jeremiya akate dia Jɛhɔyakina (lakelamɛka nto ɔnɛ Kɔniya ndo Jɛkɔniya) akahombe tɔlama lo fumbe la Babilɔna ndo tovɔ lɛkɔ. (Jer. 22:24-27; 24:1) Kɛsɔ mbakasalema. Kayotota dikambo dia Zedekiya nkumekanga k’ekomelo? Jeremiya akate dia Zedekiya ayokimɔma l’anya w’atunyi wakahombe mbosalɛ akambo aha la kɛtshi. (Jer. 21:1-10) Kakɔna kakatombe? Atunyi asɔ wakawonde, wakadiake anande lo washo ande, wakawole washo ndo wakatshu la nde la Babilɔna lɛnɛ akandatovɔka. (Jer. 52:8-11) Eelo, prɔfɛsiya shɔ tshɛ yakakotshama.
11. Hananiya akinde, ndo kakɔna kakate Jehowa lo dikambo diande?
11 Sho mbadiaka lo Jeremiya tshapita 28 dia l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Zedekiya, ɔprɔfɛta wa kashi Hananiya akate dia kɛnɛ kakate Jehowa lo tshimbo ya Jeremiya lo dikambo dia woho wakahombe ase Babilɔna nɛndja Jerusalɛma kaki kashi. Aha la ndjela ɔtɛkɛta wa Nzambi, Hananiya akate dia lɔkɔhɔ l’osongo la fumbe lakadje Nebukadinɛza ase Juda ndo wedja ekina lakahombe pembɔ. Koko, l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa, Jeremiya akɛnya kashi kakate Hananiya ndo akanyomota dia wedja efula wakahombe kambɛ ase Babilɔna ndo nde akatɛ ɔprɔfɛta wa kashi ɔsɔ dia nde ayovɔ ɔnɔnyi akɔ. Ndo kɛsɔ mbakasalema.—Adia Jeremiya 28:10-17.
12. Kakɔna kakasale anto efula wa lo nshi ya Jeremiya la losango lakaleke ohomba la lo prɔfɛsiya kande?
12 Ekɔ mɛtɛ dia losango loleki ohomba lakasha Nzambi Jeremiya lakendanaka la ɔkwɛlɔ wa Jerusalɛma. Jeremiya akate mbala la mbala di’osomba wakahombe ndanyema naka ase Juda hawoyatshumoyisha lo ntshika ɔtɛmwɛlɔ awɔ wa dikishi, awui waha la losembwe ndo awui wa ngala. (Jer. 4:1; 16:18; 19:3-5, 15) Anto efula wakasɛnaka lo nshi ya Jeremiya wakɔsaka dia Jehowa hakokaki nsala dikambo dia ngasɔ pondjo. Tɛmpɛlɔ kaki Nzambi kaki la Jerusalɛma. Ngande wakandakoke mbetawɔ dia dihole diande di’ekila ndanyema na? Vɔ wakafɔnyaka dia dui dia ngasɔ hasalemaki pondjo. Koko, wɛ mbeyaka dia Jehowa hate kashi, nde akasale kɛnɛ kakandasangoya.—Jer. 52:12-14.
13. a) Lo woho akɔna wɔtɔnɛ nshi yaso nyɛ la nshi ya Jeremiya? b) Lande na kahombaso mbidja yimba lo alaka wakasha Nzambi anto amɔtshi lo nshi ya Jeremiya?
13 Ɛlɔ kɛnɛ, ekambi waki Nzambi wekɔ oko anto wa kɔlamelo wakasɛnaka lo nshi ya Jeremiya. Sho mbeyaka dia kem’edja Jehowa ayanga mbela mpokoso le wanɛ tshɛ watona dia nkitanyiya ɛhɛmwɛlɔ ande. Koko, sho koka keketshama oma l’alaka ande wa prɔfɛsiya l’ɛnyɛlɔ k’ase Juda wakasukɛka ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi lo nshi ya Jeremiya. L’ɔtɛ wa kɔlamelo yaki la ase Rɛkabɛ otsha le Jehowa ndo lo wadjango wa tshɛwɔ, Nzambi akate dia vɔ wakahombe mpandɔ l’elanyelo ka Jerusalɛma ndo dui sɔ mbakasalema. Woho watɛkɛta Bible dikambo dia “Malakidja, on’a Rekabe,” lakakimanyiya dia nɔngɔsɔla mpele dia Jerusalɛma lo nshi yakalɔmbɔlaka Nehemiya oko nguvɛrnɛrɛ mbeyaka nshikikɛ mɛtɛ ka dikambo sɔ. (Neh. 3:14; Jer. 35:18, 19) Jehowa akashikikɛ Ɛbɛdɛ-mɛlɛkɛ dia nde lawɔ ayoshimbamɛ nɛ dia nde akayaɛkɛ le Nzambi ndo akasukɛ Jeremiya. (Jer. 38:11-13; 39:15-18) Woho akɔ wâmɛ mbele, Nzambi akalake Baruka w’ɔngɛnyi wa Jeremiya dia nde ayolongola lomu lande “uku engo ka dimbu.” (Jer. 45:1, 5) Akokaso mbuta lo kɛnɛ kendana l’okotshamelo wa prɔfɛsiya shɔ tshɛ? Kakɔna kafɔnyayɛ kayokosalɛ Jehowa naka wɛ monga la kɔlamelo?—Adia 2 Petero 2:9.
Ngande wele woho watokotshaka Jehowa prɔfɛsiya yande nshi tshɛ aki la shɛngiya le Ɛbɛdɛ-mɛlɛkɛ, Baruka ndo le ase Rɛkabɛ? Akanyiyayɛ lo dikambo dia prɔfɛsiya ya ngasɔ?
PRƆFƐSIYA YAKAYOKOTSHAMAKA L’ƆKƆNGƆ
14. Lande na kele prɔfɛsiya kaki Nzambi kendana la Babilɔna kaki dui dia diambo?
14 Nzambi akate dia Nebukadinɛza akahombe nɛndja aha tsho Juda koko ndo Edjibito. (Jer. 25:17-19) Dikambo sɔ diakɛnama di’oko hadiokoke salema nɛ dia Edjibito aki la wolo efula ndo vɔ mbakahemɛ ase Juda. (2 Khum. 23:29-35) L’ɔkɔngɔ w’elanyelo ka Jerusalɛma, atshikadi w’ase Juda wakɔshi yɛdikɔ ya toyashɛ l’Edjibito. Vɔ wakalange nsala dui sɔ kânga mbakâhɛmɔla Jehowa diaha vɔ disala ndo kânga mbakandalake dia nde ayowatshɔkɔla naka vɔ ntshikala la Juda. Lo wedi okina, naka vɔ ndawɔ l’Edjibito, kete yɔɔmbɔ yakawokaka wɔma yakahombe mbayela lɛkɔ. (Jer. 42:10-16; 44:30) Jeremiya kofunda dia nde akɛnyi woho wakalɛndja Babilɔna Edjibito. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, kɛnɛ kakate Jehowa lo dikambo di’ase Isariyɛlɛ wakalawɔ kakakotshama etena kakalɛndja Babilɔna Edjibito l’etatelo ka ntambe ka samalo N.T.D.—Jer. 43:8-13.
15, 16. Ngande wakakotshama ɔtɛkɛta wa Nzambi wendana l’otshungwelo wa wodja ande?
15 Jeremiya akewoya nto dia Babilɔna akahombe ndjɔlɛndjama l’ɔkɔngɔ wa tɔ nɛndja Edjibito. Ntambe ɔtɔi la ntondo ka dikambo sɔ salema, Jeremiya akewoya l’eshikikelo tshɛ dia ɔkwɛlɔ wa la shashimoya wa Babilɔna. Lo ngande? Ɔprɔfɛta waki Nzambi akate dia ashi wakakokɛka Babilɔna wakahombe “muma” ndo alembe ande takawahombe ndɔsha. (Jer. 50:38; 51:30) Awui tshɛ wendana la prɔfɛsiya shɔ wakakotshama etena kakɛtɔya ase Mediya la ase Pɛrɛsiya ashi wa ndjale ka Eyufaratɛ, kakawakɛndakɛnda l’ashi wakome ndo kakawɔtwɛ ase Babilɔna la shashimoya. Ondo wɛ ayɛna nto mɛtɛ ka kɛnɛ kakate Jehowa ɔnɛ osomba wayotshikala tɔngɔ to. (Jer. 50:39; 51:26) Polo ɛlɔ kɛnɛ, woho wambotshikala dihole diaki Babilɔna osomba wa wolo tɔngɔ to mɛnyaka mɛtɛ ka prɔfɛsiya kaki Nzambi.
16 Jehowa akate lo tshimbo ya Jeremiya dia ase Juda wayokambɛ ase Babilɔna l’edja k’ɛnɔnyi 70. Oma lâsɔ, Nzambi akahombe ndjokaloya wodja ande lo nkɛtɛ yawɔ. (Adia Jeremiya 25:8-11; 29:10.) Danyɛlɛ akayaɛkɛ tshɛ lo prɔfɛsiya kɛsɔ ndo nde akakambe la tɔ dia mbeya etena kakahombe “alanyelu wa Jerusalema” komɛ. (Dan. 9:2) Ɛzɛra akate ɔnɛ: “[Jehowa] akahashahasha yimba ya Kuro, dia diui dia [Jehowa] diakandati l’unyo w’umvutshi Jeremiya nshidiyama.” Kuro mbakalɛndja Babilɔna ndo mbakakaloya ase Juda lo wodja awɔ. (Ez. 1:1-4) L’ɔkɔngɔ diko, wanɛ wakakalola wakahombe nsɛna lo wɔladi lo wodja awɔ ndo tôlola nto ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ lɛkɔ oko wakadite Jeremiya.—Jer. 30:8-10; 31:3, 11, 12; 32:37.
17. Lembetshiya woho wakakotshama ɛtɛkɛta wa Jeremiya wendana la ‘delo’ dia la Rama lo waaso ahende wotshikitanyi.
17 Jeremiya akafunde nto prɔfɛsiya yakayokotshamaka edja efula l’ɔkɔngɔ. Nde akate ate: “Tukuku tambukema lu Rama, delu la utanda a wuki. Ratshele [ekɔ] lu ndela an’andi; amboseka dia mbusamba lu dikambu dia an’andi, ne dia vo kema.” (Jer. 31:15) Akɛnama dia ase Juda wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ wakatshumanyema l’osomba wa Rama waki lo kilɔmɛtɛlɛ 8 lo nɔrdɛ ka Jerusalɛma l’ɔkɔngɔ w’elanyelo kayɔ lo 607 N.T.D. Ondo ase lokanu amɔtshi wakadiakema la Rama. Ondo dui sɔ diaki okotshamelo wa ntondo wa prɔfɛsiya kɛsɔ ndo aki oko Rashɛlɛ akalelaka “an’andi” wakavu. Ntambe ndekana shamalo l’ɔkɔngɔ, nkumekanga Hɛrɔdɛ akadiakisha ana w’akɛnda la Bɛtɛlɛhɛma. Mateo, ofundji w’Evanjiliyɔ akalembetshiya dia ɛtɛkɛta wakate Jeremiya ɛsɔ wakakotshama l’odiakelo ɔsɔ w’ana.—Mat. 2:16-18.
18. Ngande wakakotshama prɔfɛsiya kaki Nzambi kendana la Ɛdɔmɛ?
18 Prɔfɛsiya kekina kakakotshama lo ntambe ka ntondo T.D. Nzambi akate lo tshimbo ya Jeremiya dia Ɛdɔmɛ aki l’atei wa wedja wakahombe soyama oma le ase Babilɔna. (Jer. 25:15-17, 21; 27:1-7) Koko ɛtɛkɛta waki Nzambi kokomɛ lâsɔ. Ɛdɔmɛ akahombe koma oko Sɔdɔma la Ngɔmɔra. Wɛ mbeyaka kɛnɛ kalembetshiya dikambo sɔ, mbuta ate Ɛdɔmɛ akahombe ntshikala tɔngɔ to pondjo pondjo. (Jer. 49:7-10, 17, 18) Ngasɔ mɛtɛ mbakadiasalema. Lende akokaso ntana lokombo la osomba wa Ɛdɔmɛ ndo l’ase Ɛdɔmɛ ɛlɔ kɛnɛ? Lo kartɛ kakɔna ka nshi nyɛ? Ndooko dihole. Nkombo shɔ tanemaka lo abuku w’edjedja ndo lo ɔkɔndɔ wa lo Bible kana lo kartɛ yatɛkɛta di’awui wa nshi shɔ. Yɔnɛ Flavius Josèphe akafunde di’ase Ɛdɔmɛ wakatshutshuyama la wolo dia mbetawɔ ɔtɛmwɛlɔ w’ase Juda lo ntambe ka hende N.T.D. L’ɔkɔngɔ w’elanyelo ka Jerusalɛma lo 70 T.D., Ɛdɔmɛ komonga nto l’ɛtshi kawɔ ka nkɛtɛ hita.
19. Kakɔna kɛnya dibuku dia Jeremiya lo dikambo dia dikoka diele la Nzambi dia nkotsha prɔfɛsiya yande?
19 Oko wakokayɛ mɛna, tshapita tshɛ ya dibuku dia Jeremiya tɛkɛtaka dikambo dia prɔfɛsiya yendana l’anto kana la wedja. Efula ka prɔfɛsiya shɔ yambokotshamaka. Dui sɔ mbetɛka dibuku dia Jeremiya dibuku diakokayɛ mbidja yimba lɔkɔ ndo dieka nɛ dia diɔ koshikikɛka dui dimɔtshi diendana la Nzambi kayɛ ka woke. Jehowa akakotsha kɛnɛ kakandasangoya ndo nde ayotetemala nsala dikambo sɔ. (Adia Isaya 46:9-11.) Dui sɔ koka nkeketsha wɛkamu ayɛ lo prɔfɛsiya ya lo Bible. Lo mɛtɛ, ekotshamelo ka prɔfɛsiya mɔtshi yakafunde Jeremiya ndekaka mendana la yɛ ndo la nshi yayɛ yayaye. Ɛsɔ tɔsɛdingole mɔtshi l’atei ayɔ l’etenyi kayela ka tshapita nyɛ.
Naa prɔfɛsiya mɔtshi yakakotshama l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Jeremiya, ndo lande na kele dikambo sɔ ohomba le yɛ?
PRƆFƐSIYA YELE LA SHƐNGIYA LE YƐ
20-22. Lande na kakokaso mbuta dia prɔfɛsiya ya lo Bible mbidja ndo mɔtshi ya lo dibuku dia Jeremiya kotshamaka mbala efula? Sha ɛnyɛlɔ.
20 Prɔfɛsiya ɔtɔi ka lo Bible mbeyaka kotshama mbala efula. Dui sɔ diekɔ mɛtɛ lo ndjela okadimwelo wakasha Yeso ambeki ande etena kakawawombola djembetelo yendana la ‘wôngelo ande ndo la ekomelo ka dikongɛ di’akambo.’ (Mat. 24:3) Prɔfɛsiya kɛsɔ kakakotshama lo 66 polo lo 70 T.D. Koko, mɛnamaka dia lo toho tɔmɔtshi, prɔfɛsiya kɛsɔ kayokotshama lo “fono ka wulu” kayokomɛ dikongɛ di’akambo dia kɔlɔ nɛ di’otondo. Ɔsɔ ayoyala fɔnu ka “wuhu wahatayala uma k’etatelu k’andja edja ndu kakiane, ndu wuhu wahayalaki pundju.” (Mat. 24:21) Awui wɔtɔnɛ l’awui asɔ tanemaka lo prɔfɛsiya yakafunde Jeremiya. Prɔfɛsiya mɔtshi yakatatɛ kotshama lo 607 N.T.D., koko yakayokotshamaka nto l’ɔkɔngɔ oko wakokaso diɛna lo kɛnɛ kendana la ‘delo diakalele Rashɛlɛ anande.’ (Jer. 31:15) Eelo, awui amɔtshi wakate Jeremiya mendanaka la nshi yasɛnayɛ nyɛ ndo ekotshamelo kawɔ kekɔ la shɛngiya le yɛ.
21 Wɛ koka mɛna awui asɔ lo dibuku dia Enyelo. Oma lo ekimanyielo ka nyuma, ɔpɔstɔlɔ Joani akatɛkɛta dikambo dia prɔfɛsiya ya Jeremiya yendana la ekomelo ka Babilɔna lo 539 N.T.D. Sho tanaka lo dibuku dia Enyelo diɔtɔnganelo diele lam’asa elanyelo ka ntondo k’osomba wa Babilɔna la kɛnɛ kayosalema lo yɛdikɔ y’efula. L’atei wa prɔfɛsiya yakate Jeremiya ndo yakotshama nshi nyɛ mbele ndo prɔfɛsiya kendana l’olanyelo wa tshunda dia l’andja w’otondo di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi, mbuta ate “Babilona ka Wuki.” (Eny. 14:8; 17:1, 2, 5; Jer. 50:2; 51:8) Ekambi waki Nzambi pombaka ntomba “uma latei ato” diaha vɔ ndjolanyema kâmɛ la tɔ. (Eny. 18:2, 4; Jer. 51:6) Ashi w’osomba ɔsɔ wele didjidji di’anto ‘wayoma.’—Jer. 51:36; Eny. 16:12.
22 Koko, daka diayokotshama lo nshi yayaye ele daka di’ɔnɛ Nzambi ayɔsɔmbɔya ɛtɛmwɛlɔ wa kashi kɔlɔ kasalɛwɔ ekambi ande. Jehowa ‘ayɔ̂sɔmbɔya lo ndjela kɛnɛ tshɛ kakandasale.’ (Jer. 50:29; 51:9; Eny. 18:6) Ndo nkɛtɛ ya didjidji y’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi yayokoma tɔngɔ to.—Jer. 50:39, 40.
23. Okaloyelo akɔna wa lo nyuma wakatɛkɛta Jeremiya wakasalema lo ntambe 20?
23 Oko wamboyodiɛna, prɔfɛsiya yaki Jeremiya yakatɛkɛta ndo awui w’ɛlɔlɔ. Lo kanyi yakɔ yâmɛ mbele, nde akatɛkɛta di’okaloyelo w’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ la nkɛtɛ lo nshi yaso nyɛ. Otshungwelo w’ase Juda oma lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna k’edjedja mbɔtɔnɛka l’otshungwelo w’ekambi waki Nzambi wa nshi nyɛ oma lo Babilɔna ka Woke l’ɔkɔngɔ wa Diolelo shikikɛma. Lo yoho ya lo nyuma, Jehowa akakaloya ekambi ande l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ndo dikambo sɔ diakawasha ɔngɛnɔngɛnɔ ndo vɔ wakawoke losaka. Nde akatshɔkɔla welo awɔ wa nkimanyiya anto akina dia vɔ mbɔtɛmɔla ndo ndeshama lo nyuma. (Adia Jeremiya 30:18, 19.) Wɛmɛ ambɛna woho wambokotsha Jehowa daka diande dia mbisha anto ande alami nshi nyɛ, mbuta ate apami wambotshunda lo nyuma wayakiyanya mɛtɛ dikambo di’ɛkɔkɔ ndo wâkokɛ.—Jer. 3:15; 23:3, 4.
24. Ɛtɛkɛta akɔna wa wolo wakate Jeremiya wahatakotshama?
24 Ɛtɛkɛta wakatɛ Jeremiya ekambi waki Nzambi wa lo nshi y’edjedja mɛnyaka otshikitanu wele lam’asa daka dia awui w’ɛlɔlɔ wayokondja anto wa kɔlamelo la ɔhɛmwɛlɔ w’elanyelo kayokomɛ wanɛ wele bu la diɔtɔnganelo la Jehowa. Ngasɔ mbediɔ ndo ɛlɔ kɛnɛ. Sho koka mɛna ohomba w’ɛtɛkɛta wokɛma hwe wayela ɛnɛ: “Lushi lako, wane wayudiakema le [Jehowa], wayukalema kalakala uma la kuma kemotshi ka kete pulu ndu la kuma kekina. Vo hawulelama, hawembama, hawukhundema. Vo wayuyala uku tumi ladiku dia kete.”—Jer. 25:33.
25. Ɔkɛndɛ akɔna wele l’ekambi waki Nzambi ɛlɔ kɛnɛ?
25 Eelo, l’ɛnyɛlɔ ka Jeremiya tekɔ lo nsɛna lo tena dia wolo. Oko wakidiɔ lo nshi yande, kɛnɛ kasala anto etena kokawɔ losango la Jehowa koka nembetshiya lɔsɛnɔ kana nyɔi le wɔ. Ɛlɔ kɛnɛ, ekambi waki Nzambi kema aprɔfɛta. Sho hatosambiyama la nyuma dia nkotsha awui amɔtshi lo ɛtɛkɛta wa mɛtɛ watanema lo Bible. Koko, takalongola ɔkɛndɛ wa nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo polo l’ekomelo ka dikongɛ nɛ di’akambo. (Mat. 28:19, 20) Lo mɛtɛ, sho hatokombola ‘mbiva ɛtɛkɛta waki Jehowa’ lo mbishɛ anto kɛnɛ kayosalema. (Adia Jeremiya 23:30.) Tamboyashikikɛ diaha mbalɛndjalɛndja dia vɔ nshisha wolo ndo shɛngiya yawɔ. Prɔfɛsiya efula yakate Nzambi lo tshimbo ya Jeremiya yamboshilaka kotshama. Dui sɔ toshikikɛka dia prɔfɛsiya yahatakotshama yayokotshama ndoko onyake. Sho pombaka mbutɛ anto dia weho tshɛ, Nzambi ayosala “diui diakandati lu nshi y’edjedja.”—Del. 2:17.
26. Prɔfɛsiya kekina kakɔna kayotɔsɛdingola lo tshapita yayela?
26 Ɔsɛdingwelo wa olimu wa prɔfɛsiya ndo wa losango laki Jeremiya ayotokimanyiya dia sho monga la eokelo k’efula k’alaka wa weke waki Jehowa wendana la “sheki y’uyuyu” yakandadje l’ekambi ande, mbuta ate ɛlɛmbɛ wakandahombe mfunda l’etema awɔ. (Jer. 31:31-33) Prɔfɛsiya kɛsɔ ndo okotshamelo atɔ mendanaka la yɛ ndo dui sɔ mbayotɔsɛdingola lo tshapita yayela.
Prɔfɛsiya yakɔna ya lo dibuku dia Jeremiya yakotshama nshi nyɛ? Akanayɛ lo dikambo dia nyɛ yahatakotshama?
[Osato wa lo lɛkɛ 160]
Ambutshi: Nyokambe la ɛnyɛlɔ ka ase Rɛkabɛ, ka Ɛbɛdɛ-mɛlɛkɛ ndo ka Baruka dia nkeketsha mbetawɔ ka ananyu
[Osato wa lo lɛkɛ 163]
Lende ele ase Ɛdɔmɛ ɛlɔ kɛnɛ?
[Osato wa lo lɛkɛ 166]
‘Tatovake ɛtɛkɛta waki Jehowa’ lo mbishɛ anto kɛnɛ kayosalema