Ɔsa Tɛdikɔ Oma Ko Kakianɛ Dia Nshi Yayaye Ya Nkumbo Kayɛ
ÊKE esadi wɔkɔndɔdi jurunalɛ mɔtshi ya l’Afrika dikambo dimɔtshi dia kandji efula diakakomɛ Annie, wadi aki pami kɛmɔtshi kakandaka okanda. Lam’akavu pami kɛsɔ lo 1995, nde akatshike: mituka 15, falanga efula lo bankɛ, falanga yaki lo luudu aki yɛdikɔ ya dɔlara 4000 y’Ase Amɛrikɛ, makashinyi ɔtɔi, barɛ ɔtɔi la luudu la woke. Ɛngɔ ɔtɔi kakandohɛ tshika ko: mukanda wa sango, mbut’ate tɛstama.
Lo ndjela jurunalɛ yakɔ, ɔnango omɛnde akɔshi diangɔ tshɛ ndo falanga ko akawotshanya nde l’anande asamalo oma lo luudu lawɔ. L’ɔkɔngɔ wa vɔ mbɔkɔsɔla diangɔ sɔ tshɛ, Annie l’anande wodjasɛ kakianɛ laka enondo ande la pami. Wakatondja anande anɛi lo kalasa nɛ dia akuta wa futa ndo somba inifɔrmɛ bu.
Annie akatofunda ɔnango omɛnde, ko lɛɛta akawotɛ dia mbokawoya diangɔ dimɔtshi la mutuka ɔtɔi l’anya. Koko, nde kombosha kânga ɛngɔ ɔtɔi. Nde pombaka ntshɔ nto le lɛɛta dia vɔ tshutshuya ɔnango omɛnde dia nde nɛnya kɛnɛ kakawawotɛ.
Bonde Kahombaso Kanyiyaka ɔnɛ Tayovɔ?
Ɔkɔndɔ waki Annie mɛnyaka kɛnɛ kakoka ndjotomba naka owandji wa nkumbo hatɔshi tɛdikɔ lo kɛnɛ kakoka ndjotomba lam’ayondovɔ. Lam’avɔ anto, vɔ ‘la dia tshikela anto akina diangɔ diawɔ.’ (Osambu 49:10) Ndo nto, onto lambovɔ hakoke menda nganɛ wayowotshaka la diangɔ diande. (Undaki 9:5, 10) Yoho yâmɛ yakoka onto mɛnya woho wayowoyotsha la diangɔ diande ele tadjisha akambo l’ɔnɔngɔ etena kekende la lɔsɛnɔ.
Sho tshɛ mbeyaka dia nyɔi kokaka tokomɛ la shashimoya, koko atɔi ato mbatɔsaki tɛdikɔ dia nkumbo kande ndjoyasɛnya. Kânga mbele sawo nɛ ndeka mendana la dibila dimɔtshi dia l’Afrika, akambo wa woho ɔsɔ tombaka lo bɛkɛ dikina dia nkɛtɛ.
Onto ndamɛ mbɔsa tɛdikɔ lo woho wahombawɔ ndjotsha la diangɔ diande l’ɔkɔngɔ a nyɔi. (Ngalatiya 6:5) Koko, sho kokaka ndjambola ɔnɛ: naka onto nangaka wadiɛnde l’anande ndo kotshaka ehomba awɔ lam’ekende la lɔsɛnɔ, lande na kahandakoke mbɔsa tɛdikɔ lo mbatshikɛ diangɔ dia l’emunyi lam’ayondovɔ na? Kɛnɛ koleki tshɛ ele, hatoleke kanyiya ɔnɛ nyɔi mbeyaka tokomɛ lushi lɔmɔtshi ndo nto, sho mengêngaka dia tɔshi tɛdikɔ la ntondo lo dikambo sɔ. Mɛtɛ, ndoko onto leya lushi layondovɔ, nɛ dia Bible mbutaka ɔnɛ: ‘Kele nyu hanyeye nganɛ wayoyala lɔsɛnɔ lanyu loyi. Nɛ dia nyu nyekɔ oko lônge atɛnɛka etenyi ka tshitshɛ, ko latoshishɔka.’—Jakoba 4:14.
Tɔshi tɛdikɔ t’ɔlɔlɔ tendana la wonya a nyɔi ekɔ dui dia lomba. Dui sɔ mɛnyaka woho wayakiyanyaso lo dikambo dia wanɛ wotshikadi. Naka hatodje yimba dia tɔshi tɛdikɔ, kete anto akina mbayoyotɔsɛtɔ. Anto wele ondo hatowaeye ndo mbaeya mbayoyohomɛ tolo lo dikambo dia diangɔ diaso ndo di’okundelo aso. Lo wedja ɛmɔtshi, naka onto ambovɔ ko nde kotshika tɛstama, Lɛɛta mbashikikɛ lɛnɛ ayotshɔ falanga la diangɔ diande. L’ahole akina, ewotɔ mbashikikɛ, koko dikambo sɔ ndjelaka ewanu ndo ohandjo a nkumbo. Omalɔkɔ, mbeyaka monga ko woho wayowoyotsha la diangɔ diayɛ hɔtɔnɛ kanga yema la woho wohoyodikahanya.
Naka Wambɔsa Diangɔ
Omoto mbatolekaka sowa lam’avɔ omɛnde. Lâdiko dia kandji ka mvusha olonganyi ande, mbala efula nde ndjongaka la kandji kekina nto dia mɛna woho wahomɛ onto okina tolo lo diangɔ diakatshike omɛnde. Dikambo sɔ mbakakomɛ Annie. Ɔkɔkɔ ɔmɔtshi watɔsaka ewotɔ w’omi diangɔ mendanaka nto la woho wɔsawɔ omoto lotshukami. Lo waoho amɔtshi hawɔshi wadi oko ose nkumbo. Vɔ mbɔ̂saka oko ɔngɛndangɛnda ɔnɛ lakoka kawola lakawɔ kana tshukama lo nkumbo kekina. Koko, lo ndjela kanyi yakɔ shɔ, anango omi, akadiyɛnde ndo ambutshi ande mbomamemaka pondjo. Naka nde ambovɔ, nkumbo kande ayɔfɔnya ɔnɛ diangɔ diande diekɔ diawɔ, koko aha dia wadiɛnde kana anande.
Waomi wahalange tɛkɛta la wadiɛwɔ awui a falanga, mbetawɔka kanyi shɔ. Mike akatɛka paka anango ato akambo ande w’okanda. Vɔ wakeyaka kɛnɛ tshɛ kaki lande, koko wadiɛnde akeyaka paka yema tsho. Lam’akandavu, anango wakaye le wadiɛnde dia nde mbasha falanga yakahombe ngɛla onto ɔmɔtshi. Ko tete le nde kombeyaka ndo ɔnɛ omɛnde akakolɛ onto falanga. Oma lâsɔ, vɔ wakɔshi mashinyi wa fotokɔpi la w’etape wakosombɛ omɛnde. L’ekomelo anango omɛnde asɔ wakɔshi ndo luudu la diangɔ tshɛ diaki lɔkɔ. Wakatshanya wadi aki odo ɔsɔ la yana yande ya yimato paka l’ahɔndɔ awɔ ato.
‘Vɔ Ahende Wayoyala Demba Ɔtɔi’
Waomi w’Akristo nangaka wadiɛwɔ ndo mbasholɛka etema. Apami asɔ nɛnyaka dako nɛ dia l’Afundelo diata ɔnɛ: “Dieli la waumi mbuka wadiewo ngandji uku wukawo alimba awo.” Vɔ mbetawɔka nto dako nɛ diakasambiyama oma le Nzambi: ‘Pami ayotshika she la nyango, ko nde ayomamana la wadiɛnde, ko vɔ ahende wayoyala demba ɔtɔi.’—Efeso 5:28, 31.
Waomi w’Akristo mbetawɔka ndo kanyi nyɛ yaki ɔpɔstɔlɔ Paulo lakafunde ɔnɛ: “Keli naka untu humbi wane wuto landi, djekaleka wa lu nkhumbu kandi, ndi ambutuna mbetawo kandi, ambuleka untu lahetawo kolo.” (1 Timote 5:8) Lo ndjela dui sɔ, lam’asangoya omi l’Okristo dia ntshɔ lo lɔkɛndɔ l’otale, nde pombaka tatshike nkumbo kande kɛnɛ tshɛ kayowoyonga atɔ l’ohomba l’edja tshɛ kahandonga lâwɔ. Shi woho akɔ wamɛ mbahombande tɔshi tɛdikɔ lo dikambo dia wadiɛnde l’anande lam’ekende la lɔsɛnɔ, lande onto hadimola nyɔi kete djele? Tshelo ya ngasɔ sunganaka ndo mɛnyaka ngandji kokakyɛ nkumbo kayɛ kânga la ntondo ka nyɔi ka shashimoya.
Mbekelo Yendana l’Okundelo
Ekɔ dikambo dikina nto diahomba waomi w’Akristo mbidja yimba. Lo dibila dimɔtshi, lâdiko dia kandji k’efula kele la wadi lo woho wamondoshisha omɛnde, diangɔ, mbala mɔtshi ndo ana, vɔ ndjôtshutshuyaka nto dia ndjela mbekelo yendana l’okundelo. Jurunalɛ ya lo Nigéria yelɛwɔ Guardian, mɛnyaka ɔnɛ mbekelo ya l’ahole amɔtshi nɔmbaka dia omoto ndala lo luudu la wodjima lɛnɛ oshimbewɔ omɛnde. L’ahole akina, vɔ ntshaka otanda suke la ngɔndɔ shamalo ndo wad’aki odo hahombe tomba l’andja edja kɛsɔ tshɛ. L’etena kɛsɔ, nde hahombe mbɔka, kana sola anya la ntondo ndo l’ɔkɔngɔ w’olelo.
Mbekelo shɔ mbishaka wadi waki edo wele Akristo ekakatanu wa wolo. Saki kawɔ ka ngɛnyangɛnya Nzambi mbatshutshuyaka dia vɔ tona mbekelo yahɔtɔnɛ la wetshelo w’oma lo Bible. (2 Koreto 6:14, 17) Koko, wad’aki odo mbeyaka soyama efula naka nde tona ndjela mbekelo shɔ. Esangɔ ɛmɔtshi nde pombaka ndawɔ dia kokɛ lɔsɛnɔ lande.
Tatshwe Laka Lɛɛta
Bible mbishaka dako nɛ dia lomba efula: “Tukanyi ta kanga kolamelu, tatûkundjiyaka diango efula.” (Tukedi 21:5) Tɛdikɔ takɔna tahomba owandji wa nkumbo tɔshi na? Lo dibila dimɔtshi, onto kokaka tafundji tɛstama kana mukanda wɛnya woho wayokahanyema diangɔ diande lam’ayondovɔ. Nde kokaka funda ndo nganɛ wayowokundɛ. Mukanda akɔ mbeyaka mɛnya nto kɛnɛ kakoka wadiɛnde ntsha (kana kahandahombe ntsha) lo kɛnɛ kendana la mbekelo y’awui w’otanda kana okundelo.
Omoto ɔmɔtshi lelɛwɔ Leah akavusha omɛnde lo 1992. Nde ate: “Dimi lekɔ l’ana atanu, amato anɛi la pami ɔtɔi. Omɛmi akatate tshanda la ntondo ka nde mvɔ. Koko, kânga la ntondo ka nde tata, nde akafunde tɛstama ate: pombaka mbisha wadɛmi l’anami diangɔ diami tshɛ. Mbidja ndo falanga yakandafute assurance, ekonda, dongalonga diande ndo lokombo. Nde akasinya tɛstama kakɔ ko akambisha. . . . L’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’omɛmi, ewotɔ ande wakalange mbɔsa diangɔ dimɔtshi diakandatshike. Dimi lakawatɛ nte omɛmi la falanga yande ndamɛ mbakandasombe ɛtshi ka nkɛtɛ kɛnɛ ndo nyu bu la lotshungɔ la mbɔsa kânga ɛngɔ ɔtɔi. Lam’akamawaɛnya mukanda wakandafunde, vɔ waketawɔ.”
Tewoyisha Ewɔtɔ Ayɛ
Ekakatanu mbeyaka ndjotomba naka onto kotasawudi l’ewotɔ ande dikambo dia mbetawɔ kande kana kɛnɛ kalangande. Tɔshi ɛnyɛlɔ kɛnɛ ka pami kɛmɔtshi kakavu ko ewotɔ ande vate paka tôkundɛ lo ngelo kawɔ lo ndjela mbekelo ya lakawɔ. Lam’akɛnyi wadi aki odo l’anande ɔnɛ nsɛnɔ yawɔ yaya lo wâle, vɔ wakalawɔ ko tshikɛ ewotɔ w’omɛnde odo. Nde ekɔ lo nyanga ate: “Otondonga omɛmi akatɛ ɔnango she kana nyango pami ɔmɔtshi woho wakandahombe kundɛma, tshike nkumbo totowɔtɛtɛ dia mbokundɛ lo ndjela mbekelo y’ashidi.”
Lo dibila dimɔtshi, ɔtɛkɛta wa l’onyɔ oto wakatatshi onto la ntondo ka nde mvɔ ndekaka ndo mukanda wa lofunda nɛmɔ. Ngasɔ mbatshama lo ngelo mɔtshi ya lo wodja wa Swaziland, lɛnɛ ayela anto efula mbekelo y’ashidi yendana l’okundelo ndo lofulo la nshi lahomba salema otanda. Lam’ele nde akeyaka dikambo sɔ, Isaac Okristo ɔmɔtshi akatshumanya ewotɔ ande, wanɛ waki komonga Ɛmɛnyi wa Jehowa, ko akawatɛ kɛnɛ kayowoyohomba ntsha lam’ayondovɔ. Nde akâlembetshiya wanɛ wahomba mbɔsa diangɔ diande dimɔtshi ndo woho wayowohomba ntsha otanda ande ndo mbokundɛ. Lam’akandavu, wakatshe akambo paka oko wakandate. Wakakundɛ Isaac woho watowokundɛka Okristo, ndo wakakokɛ wadɛnde dimɛna.
Kokɛ Nkumbo Kayɛ
Wɛmɛ mbahomba mbɔsa tɛdikɔ dia kokɛ nkumbo kayɛ lam’ayovɔ, koko longa kɛnɛ kata Okristo ɔmɔtshi welɛwɔ Edward: “Lakafutɛ ase nkumbo kami enanɛi assurance décès. Lakasha wadiɛmi mukanda wa nde tɔsaka akuta ami lo bankɛ. Naka lambovɔ nde mbeyaka tɔsa falanga shɔ. . . . Lakafunde tɛstama dikambo dia nkumbo kami. Lam’ayomovɔ, diangɔ diami tshɛ diayonga dia wadiɛmi l’anami. Aya ɛnɔnyi etanu wamomofunda tɛstama kɛsɔ. Ombewi w’ɛlɛmbɛ a lɛɛta mbakanɔngɔsɔlɛtɔ, ndo wadiɛmi l’ɔnami wekɔ la kɔpi kɛmɔtshi. Lo tɛstama kami, lakafunde nte ndoko owotɔ w’etale wahomba ndjota woho wahombawɔ kundɛmi. Dimi lekɔ l’atei w’ɔlɔngɔswamelo waki Jehowa. Oyadi kânga Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔtɔi kana ahende mbayonga la diaaso dia nkundɛmi, ndoko dikambo. Lakasawola dikambo sɔ l’ewotɔ ami tshɛ.”
Lo yoho mɔtshi, mbɔsa tɛdikɔ ta ngasɔ ekɔ tshondo ya woshasha mbamboyosha nkumbo kayɛ. Lo mɛtɛ, talɔngɔsɔdi akambo la ntondo ka nyɔi tshikitana la mbisha onto bɔmbɔ kana omundja w’alɛmbɔlɛmbɔ. Dikambo sɔ mɛnyaka ɔnɛ wɛ nangaka ‘kotsha ehomba w’ase luudu layɛ’ kânga l’etena kahayatonga nto kâmɛ la wɔ.
“Keli nyangu, la onangu nyangu la umuntu, Mariya wadi a Kelopa, la Mariya w’usi Mangandala, wakemala lasuki la [“otamba w’asui,” NW] wa Jesu. Lam’akenyi Jesu nyangu la umbeki wakandalangaka wemadi lasuki, ndi akatela nyangu ati: Umuntu, enda On’aye! Ku ndi akatela umbeki ati: Enda nyo! Umaka etena keso, umbeki ako [Joani] akawose lakandi.”—Joani 19:25-27.
[Caption on page 15]
[Box on page 15]
Yeso Akakanyiyaka Ehomba Wayoyonga la Nyango lo Nshi Yayaye
[Caption on page 16]
[Caption on page 16]
Akristo efula wakanyiya la ntondo ka dikambo tomba tshɔka laka lɛɛta dia tɔshi tɛdikɔ dia kokɛ nkumbo yawɔ